Ma’ruza Mashg’ulotlarining ta’lim texnologiyasi

Ma’ruza mashg’ulotlarining ta’lim texnologiyasi.

2-mavzu Bakteriyalarning fiziologiyasi.

Mashg’ulot vaqti -2 soat	Talabalar soni : 20-80 gacha
Mashg’ulot shakli	Kirish-axborotli ma’ruza.
1mikroorganizmlarning oziqlanishi
2. Oziq muxitlar klassifikasiyasi	Talabalarga Bakteriya xujayrasining strukturaviy tuzilishini va ularning ahamiyatini o‘rgatish.
3. Mikroorganizmlarning nafas olishi	Ma’ruza maqsadi. Talabalarga mikroorganizmlar tugrisida ma’lumot berish , mikroorganizmlarning insoniyat xayotidagi roli, ular keltirib chikaruvchi kasalliklar haqida va mikrobiologiya fani uning moxiyati , rivojlanish etaplari bilan talabalarni tanishtirish. Talabalarni Bakteriyalarning morfologiyasi va strukturasi bilan tanishtirish
4. Mikroorganizmlarning o’sishi va o’sish faktorlari haqida tushuncha
5. Mikroorganizmlarning Ko’payishi	Ko’rgazmali,ma’ruza,suxbat
6. Mikroorganizmlarning xayoti faoliyatida ishlab chikargan maxsulotlariga xarakTeristika	Ommaviy,jamoaviy
O’quvMashg’ulotning maqsadi:	O’quv qo‘llanma,darslik,ma’ruza matni,proektor,kompyutyer

2.1 Ta’lim berish texnologiyasining modeli. Bakteriyalarning fiziologiyasi ma’ruza mashg’ulotining texnologik kartasi.

Ish bosqichlari va vaqti.	Ta’lim beruvchi	Ta’lim oluvchilar
Tayyorgarlik bosqichi	1.Mavzu bo‘yicha o‘quv mazmunini tayyorlash.
1.Mavzuga kirish	2.Kirish ma’ruzasi uchun taqdimot slaydlarini tayyorlash	Tinglaydilar
(5 daqiqa)	3. Fanni o‘rganishda foydalaniladigan adabiyotlar ro‘yxatini ishlab chiqish	Talabalar berilgan savollarga javob beradilar
2 – asosiy bosqich	1. Mavzu maqsadi va vazifasi bilan tanishtiradi	Tinglaydilar

Mikroorganizmlar fiziologiyasi deganda ularning:

1. Oziqlanishi 2. Nafas olishi

3. O’sishi

4. Ko’payishini o’rganamiz

Mikroorganizmarda moddalar almashinish prosessi ya’ni metabolizm prosessi 2 ta bir-biriga boglangan prosessda utadi:

1. Assimilyasiya (anabolizm)

2. Dissimilyasiya (katabolizm)

Assimilyasiya prosessida uzlashtirilgan oziq moddalar - ya’ni yukori molekulali birikmalar - xujayraning uz tuzilishi uchun sarf buggadi.

Dissimilyasiya prosessida oziq moddalar parchalandi, oksidlanadi va xujayraning xayot uchun kerak bo’lgan energiya ajratib chiqaradi.

Bakteriya xujairasi uzlashtiradigan (xazm kiladigan) asosiy byrikmalarga: uglevodlar, aminokislotalar, yog kislotalari, minyeral tuzlar, vitaminlar va boshqa kiradi. |

Bakteriyalar uzlarining xayotyda Kerakli bo’lgan elementlarga kiradi: S, N, O, N, R, S, k, Ca, Mg, Fe

Mikroelementlardan: Mn, Mo, Zn, Si, So, Ni, Va, V, Cl, Na, Se Si, Wo va boshqalar — bu mikroelementlar xamma organizmlarga xar doim xam kyerak emas, lekin oakTeriyalarga bular Kerakli, chunki kofyermentlar (sintezi uchun kyerak (bu fyermentlar uzlarining maxsus tipdagi metabolizmini ushlab turadi). oziqlanish tiplari:

Bakteriyalarning oziqlanish tiplari uglyerod bilan azotni xazm qilish xarakTeriga karab belgilanadi. I Uglyerodni xazm |kilinishiga karab:

I Autotroflar (grekcha autos - uzim, trophe - oziqlanish). Avtotrof Bakteriyalar uglyerod manbai kilib SO2 dan foydalanadi va ;ular oddiy moddalardan murakkab birikmalar sintezlab oladi. Ular ^uzlarining o’sishi uchun NaCl, K^HPO4, FeCl2, MgSO4, (NH4)2SO4 larni oziq muxitga kshish kyerak, talab kiladi. I

2. Getyerotroflar - (grekcha heteros -boshqa, trophe - bziklanish). Uglyerod manbai kil^b xar xil, uglyerod tutuvchi birikmalar — geksozalar (glyukoza) kup atomli spirtlar, aminokislotalar, organik! kislotalar kullaydi.

3. Gipotrof — bular uzlarining metabolitik aktivligini yuqotgan Mikroorganizmlar bo’lib, bu Bakteriyalar uzlarining xaet faoliyatlarini

,xujayra tuzilishiny yoki xujain metabolitlarini kayta tiklash bilan ta!’minlaydi.

4. Auksotroflar. Uzlarining rivojlanishi uchun o’sish faktorlari tala6 kiluvchi Bakteriyalardir. Bunday Bakteriyalar uzlarining o’sishi uchun Kerakli bo’lgan komponentlarni uzlari sintezlay olmaydilar.

Ma’lum bir o’sish faktoriga muxtoj bo’lmagan Bakteriyalar

prototroflar deyiladi. Prototroflar uziga Kerakli bo’lgan organik birikmalarni (uglevodlar, aminokislotalar va boshqalar) glyukoza va ammon tuzlaridan siytezlay oladi.

1 Getyerotroflar 2 gruppaga bulinadi:

1. Saprofitlarlar

2. Parazitlar

Saprofitlar (grekcha sapros - chirilgan phyton - o’simlik) - tayyor organik birikmalarni ulikorganizmdan oladi (chiritish Bakteriyalari).Parazitlar

Odam, xayvon va o’simlik tirik xujayrasining organik :-moddalari

xisobiga yashaydi-va kupayadi. Masalan, viruslar, rikketsiyalar.

Azot xazm qilishiga karab mikroorganizmlar 2 gruppa buladi:

1. Aminoavtotroflar

2. Aminogetyerotroflar,

Aminoavtotroflar - xujayra oksilining sintezi uchun xavodagi moleklyar azotdan fossalanadi yoki ammoniy tuzlaridan oladi.

Aminogetyerotroflar - azotni organik birikmalardan: amyshjislotalardan, murakkab oksillardan oladi.

Enyergiya manbalariga karab mikroorganizmlar: 1. Fototroflar- biosintez reaksiyalari uchun kuyosh nuridan enyergiya oladi.

2. Xemotroflar - neorganik moddalarning oksidlanishidan va

organik moddalardan enyergiya oladi.

Xozirgi vaqtda mikroorganizmlarning oziqlanish tiplarining xarakTeristikasiga karab yangi tyerminologiya kiritilgan:

1. Getyerotroflar organotroflar deb ataladi

2. Avtotroflar litotroflar deb ataladi

Oziq moddalarning transporti (tashilishi)

Oziq moddalar mikrob xujayrasining sitoplazmasiga fakat kichkina molekula xolida va erigan xolda kirishi mumkin. Murakkab organik moddalar (oksillar, polisaxaridlar) mikrob xujayrasidan chikkpi fyermentlar ta’sirida^shlatishga moslashadi. Oziq moddalarning kirishi va chikib^ ketishi prOsesslari Bakteriya xujayrasining sitoplazmatik

membranasi orkali brradi oziq moddalar xujayra ichiga bir necha yullar bilan kiradi:

Passiv diffuziya -.bunda oziq muxit bilan mikrob xujayrasi urtasidagi osmotik bosim va moddalar konsentrasiyasi tenglashadi yoki mikrob xujayrasidagi moddaning konnsentrasiyasidan yukori buladi.

engillashgan diffuziya bu asosan pyermeazalar yordamida buladi. Bu fyerment bo’lib, xujayraning sitoplazmatik ; membranasida | joylashgan, spesifik xususiyatga ega, enyergiyasiz utadi.

Aktiv transport. Bu xam pyermeaza fyermenti yordamida, lekin

enyergiya sarflaydi.

Ximiyaviy gruppalar translokasiyasi - bunda ba’zi ximiyaviy

moddalar radz;ikallar xolida utadi. Mikrob xujayrasidan

moddalarning chikishi passiv diffuziya yuli bilan yoki

engilashgan diffuziya prosessi bilan pyermeaza fyermenti ishtirokida kyetadi.

Oziq muxitlar:

1 Oziq muxit deb, tarkibida oddiy va murakkab birikmalar tutgan , shu birikmalarda Bakteriyalar laboratoriya sharoitida kupaytirib olishga aytiladi.

I Oziq muxitlar Bakteriya uchun kuyidagi talablarga javob berish kyerak:

1. Bakteriyalarni J Ko’payishi uchun zarur moddalar utishi kyerak va engil xazm bulishi kyerak

2. Oziq muxitlar ma’lum rN ga va izotonik xolatga ega bulishi kyerak va yana tinik bulishi kyerak.

3. Oziq muxitlar bakTeriologik laboratoriyalarda sTerilizasiya ; kilinganda uz xolatlarini uzgartirmasligi kyerak.

Olinishiga karab:

I) Tabiiy oziq muxitlar

;2) Sun’iy oziq muxitlar- bularga agar-agar, jelatina, pepton.

Xolatiga karab:

1) kattik

2) suyuk

3) yarim suyuk

Ishlatilishiga karab:

1) Asosiy yoki univyersal oziq muxitlar. Masalan, neytral agar, gusht-pepton agar va bulon. Kup mikroorganizmlar shu muxitda usadi.

2) Selektiv yoki elektiv muxitlar. Bu muxitlar mikroorganizmlarni

Ko’payishiga boglik. Elektiv muxitlarga: 1% peptonli su v kiradi

(vabo vibrioni uchun), Safro kushilgan muxitlar - safroil bulon

va Rapokort muxit (korin tifi uchun) , stafilokokk uchun sut va

tuxum sarigi kushilgan tuzli agar.

3) Diffyerensial-diagnostik muxitlar. Bu muxitlar laboratoriya ; sharoitida Bakteriyalarning bir-biridan farklash maqsadida ishlatiladi. Masalan, Ploskiryova, Endo, vismut-sulfat agar

muxitlar kiradi.

Kattik oziq muxtda kolonik xosil kiladi. R va S koloniya tafovut kidinadi. Suyuk oziq muxitda diffuz loykalash va chukma, plyonka xosil kilib usadi.

Mikroorganizmlarning o’sishi

Usish deganda mikrob xujayrasining kattalashishini ya etilishi tushunamiz. _Mikroorganizmlar uziniyg_ o’sishi va kupaiish uchun kandaydir moddalarni sintez kilmasdan tayyor xolida kabul kiladi. Bu moddalar o’sish faktorlari deyiladi: o’sish faktorlariga aminokislotalar, purin va pirimidin assolari, lipidlar, vitaminlar va boshqalar kiradi.

Aminokislotalarga (streptokokk avlodiga kiradigan Bakteriyalar), lipidlarga (stretokokklar, laktoBakteriyalar, mikoplazmalar).

4 ta o’sish fazalari tafovut kilinadi:

1. Latent davri - mikroorganizmlar oziq muxitga adaptasiyalanadi

2. Logarifmik davr - mikroorganizmlar tez usib kattalashib, bulina boshlaydi.

3. Stasionar davr - asosan Bakteriya xujayrasining konsentrasiyasi muxitda doimiy koladi. Bunda paydo bulayotgan Bakteriyalar soni ulgan Bakteriyalar soniga teng buladi.

4. Ulish davri – xujayralar soni ulishi tufayli kamayib boradi,

oxirida ulganlar soni tirigidan oshib kyetadi.

Mikroorganizmlarning Ko’payishi

Bunda mikroblarning shu populyasiyasidagi sonini ortishiga aytiladi. Bakteriyalar:

1. Kundalang bulinish yuli bilan

2. Jinsiy yul bilan (M: E.coli kon’yugasiya)

3. Spora xosil qilish yuli bilan (zamburuglar, aktinomisitlar)

4. Maydalanish yuli bilan (rikketsiyalar)

5. Kurtak chikarish yuli bilan

6.ipchalar xosil qilish bilan kupayadilar (M:xlamidiylar)

Bakteriyalarning nafas olishi

Mikroorganizmlarning nafas olishi deganda bioximik reaksiyalar asosida ularning xayotiga zarur bo’lgan enyergiyani ajralib chikish prosessiga aytiladi.

Bu prosessning moxiyati moddalar oksidlanib elektron beradi, tiklanayotgani esa uni kabul kiladi va buning natijasida enyergiya xosil buladi.

Nafas olishiga karab Bakteriyalar:

1. Obligat aeroblar (kat’iy, talabchan)

2. Obligat anaeroblar (kat’iy, talabchan)

3. Fakultativ anaeroblar

4. Mikroaerofillar

5. Aerotolyerant Bakteriyalar

1. Obligat aeroblar kislorodli sharoitda usadi, aerob nafas olishda kislorod xisoblanadi.

M: Tubyerkulyoz, brusellyoz, leptaspiralar.

2. Obligat anaeroblar - kislorodsiz sharoitda usib kupayadi. M: Pato.klostridiy

3. Fakultativ anaeroblar - xam kislorodli xam kislorodsiz sharoitda usadi.

4. Mikroaerofillar - kislorod kam bo’lgan muxitda nafas oladi. M:

Brusellalar, aktinomisetlar

5. Aerotolyerant Bakteriyalar - qisqa vaqt ichida atmosfyera kislorodida yashaydi, lekin usmaydi.

Kislodli sharoitda moddalarning oksidlanishida ya’ni aerob nafas olishda oxirgi 'maxsulot N2O2 va supyeroksid-anion kabi toksik maxsulot xosil buladi. Bu xolat aerob bakTerialarda vujudga keladi. Aerob va aerotolyerant nafas oluvchi bakTerialarda supyeroksid dismutaza fyermenti bo’lib, bu fyerment supyeroksid - anionni N2S ga aylantiradi.Aerob Bakteriyalarda katalaza fyermenti bo’lib N2O2 ni N2O va O2 ga parchalab yuboradi. Bu fyerment aerotolyerant Bakteriyalarda yuk.Anaerob Bakteriyalarda esa ikkala fyerment: supyeroksid dismutaza, katalaza fyermentlari yuk.

Aerob sharoitda: S6N12Ob O2-> SO2 6N2O = 388,5 kkal enyergiya I Anaerob sharoitda

S6N12O6 -» 2S2N5ON 2SO2 - 31,2 kkal enyergiya.

Mavzu№3

3- mavzu. Odam tanasi mikroekologiyasi. Og‘iz bo‘shlig‘i klinik mikrobiologiya xossalari.

Mashg’ulot vaqti -2 soat	Talabalar soni : 20-80 gacha
Mashg’ulot shakli	Kirish-axborotli ma’ruza.
1. Mikroorganizmlar ekologiyasi haqida tushuncha.
2. Odam organizmining normal mikroflorasi va uning axamiyati	Talabalarga Bakteriya xujayrasining strukturaviy tuzilishini va ularning ahamiyatini o‘rgatish.
3. Ogiz bushligi mikroflorasi va uning amaliyotda axamiyati.	Ma’ruza maqsadi. Talabalarga mikroorganizmlar tugrisida ma’lumot berish , mikroorganizmlarning insoniyat xayotidagi roli, ular keltirib chikaruvchi kasalliklar haqida va mikrobiologiya fani uning moxiyati , rivojlanish etaplari bilan talabalarni tanishtirish. Talabalarni Bakteriyalarning morfologiyasi va strukturasi bilan tanishtirish
4. Disbakterioz haqida tushuncha.
5. Odam organizmi mikroflorasi tarkibidagi	Ko’rgazmali,ma’ruza,suxbat
6. Mikroorganizmlarning xayoti faoliyatida ishlab chikargan maxsulotlariga xarakTeristika	Ommaviy,jamoaviy
O’quv Mashg’ulotning maqsadi:	O’quvqo‘llanma,darslik,ma’ruza matni,proektor,kompyutyer

2.1 Ta’lim berish texnologiyasining modeli. Bakteriyalarning fiziologiyasi ma’ruza mashg’ulotining texnologik kartasi.

Ish bosqichlari va vaqti.	Ta’lim beruvchi	Ta’lim oluvchilar
Tayyorgarlik bosqichi	1.Mavzu bo‘yicha o‘quv mazmunini tayyorlash.
1.Mavzuga kirish	2.Kirish ma’ruzasi uchun taqdimot slaydlarini tayyorlash	Tinglaydilar
(5 daqiqa)	3. Fanni o‘rganishda foydalaniladigan adabiyotlar ro‘yxatini ishlab chiqish	Talabalar berilgan savollarga javob beradilar
2 – asosiy bosqich	1. Mavzu maqsadi va vazifasi bilan tanishtiradi	Tinglaydilar

Odam organizmi mikroflorasi.

Odam organizmidagi mikroflora evolyusiya vaqtida vujudga kelgan. Mikroorganizmlar xujayin organizmidagi sharoitga moslashgan buladi. Bu sharoitga moslashgan mikroorganizmlar biosenozi doimiy buladi. Shu odam organizmi mikroflorasini Tashqil kiladi. Bu mikrorganizmlar mikdori va sifati ba’zi faktorlarga boglik. M; Jinsiga, yoshiga, ovkatlanishiga , sharoitga va Tashqi muxit mikroorganizmlarga. Mikrob biosenozini uzgarishida antibiotiklar va b. ximiotyeralevtik va immunologik preparatlarni davolash uchun, profilaktika uchun kabul qilish natijasida ruy beradi. Odam organizmida Tashqi muxit bilan tushadigan(Teri, ogiz bushligi, tugri ichak , yukori nafas yullari organlari) va tutashmaydigan (kon, yurak, upka, miya , oshkozon, ingichka ichak, jigar va x.k.) sistemalar bor.

Tutashadigan kismda tirik mayda jonivorlarning xar xil turlari bo’lib yashash va Ko’payishga sharoitni kanchalik optimal bulishiga karamay mingdan mld.gacha buladi. Bu kismga mikroblar Tashqi muxitdan tushishi va yana chikishi mumkin.

Tutashmaydigan kismda esa mikrorganizmlar soglom odamda bulmaydi, tushganda xam organizm tomonidan tezda yuk kilinadi.

Soglom odamda doimiy uchraydigan va u bilan xar kanday sharoitda simbiotik munosabatda buladigan doimiy mikroblarga organizmning normal mikroflorasi deyiladi. Normal mikroflora joylashgan kismda doimiy uchrashiga karab va mikdoriy tomondan 2 bulinadi.

1. Doimiy uchraydigan yoki obligat.

2. Doimiy emas, ya’ni fakultativ, tasodifan uchraydigan . Mikrofloraning axamiyatiga kelsak ilgari asosan ichak tayokchasi,

laktobasillalar kuprok o’rganilgan va ularning muximligi haqida aytilgan. Xozir esa doimiy mikroblarning katta gruppasini borligi va ularning fakat oziq ovkatlarni xazm qilishda yoki vitamin ishlab chikishda emas balkiodamorganizmining ximoya vazifasini va uning immun sistemasini kirigizishdagi roli xam aniklangan. Bu yangiliklar mikrobiologiyaning yangi tarmokchasi gnotobiologiya degan fani paydo bulishidan kelib chikgan.

Gnotobiologiya odam organizmining normal mikroflorasini axamiyatini o’rganadigan fan bo’lib , mikrobiologiyadan farklirok xar bir mikrobning rolini mikrobsiz va mikrobli organizmlarda solishtirib o’rganadi.

Teri mikroflorasi.

Terida xar xil mikrorganizmlar uchraydi. Kupincha epidemik stafilokokklar, saprofit steptokokklar , korinoBakteriyalar, spora xosil kiluvchi basillalar, mikoBakteriyalar, zamburuglar uchraydi. Patogen stafilokokklar Teri 5 % xollarda uchrashy mumkin. Bu mikrooorganizmlar uchun oziq moddalar tyer va yog bezlari ishlab chikkan moddalar Terida ulgan xujayralar xisoblanadi. Terining ochik joylarida - kul barmoklarida, yuzda , buyin kismida , kudok suprasida -xar xil mikroblar uchrashy mumkin. Agar mikroorganizmlar toza Teriga tushsa bezlar ishlab chikkan suyukliklar ta’sirida va xar doim yashaydigan Bakteriyalar ta’sirida o’sishi mumkin.

Terini sanitar-bakTeriologik tekshirishda asosan Teri yuzasidan yuvindi olinadi. M; kuldan. Keyin shunda E coli kursatkich mikrob bor yoki yukligi aniklanadi.

Ogiz bushligi va oshkozon ichak mikroflorasi.

Yangi tugilgan chakaloklarning ogiz bushligida birinchi xaftalarda streptokokklani uchratish mumkin. Bundan tashkari kandida avlodiga kiruvchi zamburuglar, fizoBakteriyalar va b. mikroorganizmlar uchraydi. Bola yangi tugilgan soatlarda chakalokning ichak traktida mikroblar bulmaydi, ular sTeril xolda buladi.

Ogiz bushligi mikroblarning Ko’payishiga yaxshi sharoit xisoblanadi. Bunga xaroratning doimiy bulishi sababdir, sulakning ishkorli reaksiyasi mikroorganizmlar o’sishi uchun yaxshi sharoit xisoblanadi. Tish karajida (nalet) asosiy mikroorganizmlar uchraydi . Tish karajining 70 % mikrob Tashqil kiladi. 1mg tish karajini Quruq massasini tekshirganimizda 250 mln mikrob xujayralari togshlgan. Ogiz bushligidagi mikroflorani mikdorini va sifatini asosan ogiz bushligidagi sulak boshqarib turadi. Sulakda lizosim , laktofyerin, pyeroksidaza, nukleaza fyermentlari va maxsus sekretar immunoglobulinlar uchraydi. Bular ogiz bushligiga tushgan mikroblarga antibakTerial ta’sir kursatadi. Ogiz bushligida 100ga yakin xilma xil mikroblar uchraydi. 1 ml sulakda 100 mlnga yakin mikrob buladi. Asosan streptokokklar guruxiga kiruvchi mikroblar, laktobasillalar, ogiz bushligidagi saprofit spiroxetalar, aktinolisetlar, zamburuglar, mikoplazmalar, karinoBakteriyalar, sodda xayvonlar uchraydi. Fakultativ yashovchilardan entyeroBakteriyalar avlodlariga kiruvchilar, Ko’kyiring tayokchasi, spora xosil kiluvchi Bakteriyalar uchraydi. Ogiz bushligidagi mikrofloradan E coli topilishi ogiz bushligini yaxshi xolatda deb bulmaydi, Ogiz bushligidagi mikroorganizmlar tishlarni kariesini keltirib chikaradi, stomatit kasalligi va yumshok to’qima yalliglanishini keltirib chikaradi. Bularni

keltirib chikarishda steptokokklar, bakTeriodlar, aktinolisheylar, proteylar, klosTeridiyalar sababchilari xisoblanadi. Shu kasallikni oldini olishni, mikroorganizmlarni ogizga tushishiga va kasallik chakirishiga olib kelmaslikni iloji ogiz bushligi gigienasiga rioya qilish kyerak.

Oshkozon mikroflorasi.

Oshkazon ba’zi mikroorganizmlar uchun nokulay sharoit xisoblanadi , chunki oshkozon soki reaksiyasi kislotali. Oshkozon sokini bakTeriosid ta’siri mikroblarni ich'akkka utishiga yul kuymaydi, ya’ni fiziologii baryer vazifasini bajaradi . Agar rN muxit neytral bo’lib kolsa bu tushgan ovkatni tarkibiga va ba’zi bir fiziologik va patologik kasalliklar natijasida buladi, oshkozonda kam mikdorda bulsa xam oshkozon sarsinasi va b. turdagi zamburuglar , aktinolisheylar , laktoBakteriyalar, entyerokokklar va achitkilarni uchratishimiz mumkin.

Ingichka ichak mikroflorasi.

Bu ichakda xam muxit ishkorli buladi. Shunda xam ba’zi bir mikroorganizmlar uchraydi. Lekin kam mikdorda bo’lib, ularga fyermentlar, sekretlar ta’sir kiladi. , asporogen mikroorganizmlar uchraydi Yugon ichakda bakTeriosidlar , bifidobakTerinlar, laktobakTerinlar, entyerokokklar mikroblarni o’sishi uchun kulay sharoit bor. Odam xayoti davomida yugon ichak mikroflorasi uzgarib turadi . Yosh emizikli bolalarda sut kislota Bakteriyalari , kattalarda esa asosan anaerob va fakultativ anaeroblar uchraydi . Anaeroblarga - bakTeriosidlar va bifudoBakteriyalar , fakultativ anaeroblarga esa E coli, Str. faecalis(Ba b. uchraydi.

Nafas olish yullari mikroflorasi.

Odam xavo bilan birga juda kup mikdorda mikroorganizmlarni nafas yullarga kiritadi. Kuplari burun bushligida ushlanib koladi yoki yukori nafas yullaridagi tebranuvchi epiteliyalar yordamida tashkariga chikib kyetadi. Burun xalkum bushligida asosan stafilokokklar , streptokokklar, diftiroidlar va b. mikroorganizmlar uchraydi. Organizm zaiflashgan vaqtda (shamollaganda, travmada) burun bushligidagi xar doim yashovchi mikroorganizmlar xar xil kasalliklar keltirib chikaradi. Natijada bronxit,upkaning shamollashi kelib chikadi .

Kuzning shillik kavatida mikroflora juda oz, Bunga sabab kuz shillik kavatidagi lizosim fyermentining ta’siri natijasidir. Konyuktivda(muguz kavatida) stafilokokklar va diftyeroidlar uchraydi.

Oshkozon ichak mikroflorasining vazifasi;

- immun sistemani xosil bulishida katnashish,

- fyermentlari bilan parchalanadi va ichak shillik kavatida yordam beradi

-anitogonist mikroblar yordamida ximoya funksiyasini bajaradi -vitaminlar K va V ishlab chikaradi, vitaminlar balansini saklaydi

Salbiy tomonlari;

-disbakTerioz natijasida shartli patogen mikroorganizmla kasallik chakiradi M; kolienTerit -kandidolikoz - ichak ishini buzilishi

Disbaktyeroz - biosenoz bilan organizmning ekologik uzaro alokasini buzilishi natijasida biosenozda uzgarish ketishiga aytiladi. DisbakTeriozni kelib chikishiga bir necha sabablar bor.

1. Keng spektr ta’siriga ega bo’lgan antibiotiklarni normal xolda ishlatmaganlikdan (tetrasiklin, levomisitin) , ayniksa profilaktika maqsadida.

2. Surunkali (xronik) infeksiya natijasida yoki radiasiya natijasida organizmda immun ximoya baryeri pasayib kyetadi.

DisbakTeriozni rivojlanishida normal mikroflora tarkibidagi antogonist mikroblarni kengayishi yoki yukolishi natijasida mikrob biosenozi tarkibi regulyasiyasi buziladi. Buning natijasida shartli patogen mikroblar kupayib kyetadi, chirituvchi mikroorganizmlar (Psudomonas, Proteus avlodlari ) tarkaladi - bular kasalxona ichidagi infeksiyani kelishtirib chikaradi. DisbakTeriozda E coli, clebsiella, Str. faecalis (ingichka ichakda), asosan bolarda uchraydi, ba’zilarda ichak tayokchasi chakirgan koli - enTeritlar kelib chikadi. DisbakTerioz natijasida antibiotiklarga chidamli Bakteriyalar soni oshib kyetadi, orgaanizmning immunologik chidamliligi pasayadi, susayadi. Organizm va muxit yagona ekologik sistema xisoblanadi. Bunda odamning simbiont mikroblari Kerakli fiziologik urinni egallaydi. Mikroorganizm va uning autoflorasi normal sharoitda dinamik muvozanat xolatida turadi va uzok evo.sho1dion rivojlanish jarayonida yigilgan va mustaxkamlangan.

Tugulguncha kadar sTeril bo’lgan organizmda dastlab kirib joyyaapshshy jarayonida kin baktyershshardan kelib chikadi, keyin esa chakalokni urab turuvchi Tashqi muxit ta’siri ostida mikroflora paydo bula boshyaaydi, kupincha ularga karaydagan odamlarning kontakt natijasida xam xosil buladi.

Mikroflorani paydo bulishida asosiy urinni ovkatlanish uynaydi. Kupgina mikroblarning turlari odam organizmi bilan uchrashganda uzok yashay olmaydi yoki organizmning ximoya kuchiga duchor kelishi va boshqa turdagi mikroblar antogonistik ta’sir etishi mumkin.

Mikroorganizm va autoflora orasidagi simbiotik uzaro ta’sir evolyusiey rivojlanish jarabnida kushildi va mustaxkamlandi.Shuning uchun tananing xar bir joyidagi autfloa uchun nisbiy doimishshk va uzgaruvchanlik mavjudshgadan kelib chikadi.

Mikrobiosenozda tafovut organizmning aloxida joylari uchun xosdsht ba’zida mikdoriy xaraktyerga ega .Organizmning rezistentligining buzilishi odam organizmining xamma kismlaridash mikrob peyzajining uzgarishida yoritilgan .Shuning uchun aloxida ekologik chukurchayaar mikroflorasinnng xarakTeristikasi bilan odam mikroflorasi xakvda gagafish mumkin,ya’ni bunda ba’zi bir umumiylik birlik bor.

Soglom odam koni va ichki a’zolar sTeril buladi,Ba’zi bir bushliklar mikrobdan xoli bo’lib, bular Tashqi muxit bilan alokaga ega: bachadon, siydik pufagi (kovuk ).

Odam organizmi mikroflorasi tarkibidagi mikroorganizmlar xujaynn organizmidagi sharoitga moslashgan buladi. Bu sharoitga moslashgan mikroorganizmlar biosenozi doimiy buladi. Bular shu odam organizmi mikroflorasini Tashqil kiladi.Bu mikroorganizmning mikdiri va sifati ba’zi faktorlarga boglik: 1)yoshiga, 2)jinsiga , 3)ovkatlanishigae 4)sharoitiga,5) Tashqi muxit mikroorganizmlariga.

Mikrob biosenozining uzgarishida antibiotiklar va boshqa ximiotyerapevtik va immunologik . preparatlarni davolash uchun,profilaktika z^gun kabul qilishi natijasida ruy beradi.

Odam organizmida Tashqi muxit bilan tugashadigan sistemalar : 1) Teri,2)ogiz bushligi, 3)tugri ichak ,4) yukori nafas olish organlari.

Tutashmaydigan sistemalar : I) kone 2) yurak, 3)upka, 4) miya, 5) oshkazon, 6) ingichka ichak, 7) jigar 8) buyrak va boshqalar.

Tashqi muxit bilan tutashadigan organlarda tirik mayda

jonivorlarning xar -xil turlari bo’lib,yashash va Ko’payishiga sharoitning

- kanchalik optimal bulishiga karab mingdan milliardlargacha buladi, Bu kimsmga mikroblar Tashqi muxitdan tushishm va yana chikishi mumkin.

Tutashmaydigan kismida esa mikroorganizmlar soglom odamda bulmaydi , tushganda esa rganizm tomonidan tez yuk kilinadi.

Soglom odamda doimiy uchraydigan va u bilan xar kanday sharoitda simbiotik munosabatda buladigan mikroblarga « organizmning normal mikroflorasi deyilada.Odamning normal mikroflorasi joylashgan kismida doimiy uchrashishiga karab va mkdoriy tomonidan ikkiga bulinadi:

1. Doimiy uchraydigan yoki obligat.

2. Fakultativ yoki doimiy emas, tasodifan uchraydigan mikroorganizmlarga bulinadi.

Mikrofloraning axamiyatiga kelsak, ilgari asosan ichak tayokchasi, laktobasillalar kuprok o’rganilg'an va ularning muximligi xakmda aytilgan.Xozir esa doimiy mikroblarshshg katta gruppasi borligi va ularning fakat oziq-ovkatlarni xazm qilishida yoki vitamin, ishlab chikishida emas , balkim odam organizmining ximoya vazifasini va uning immun sistemasini ishga kirgizishdagi roli xam aniklangan.Bu yangiliklar mikrobiologiyaning yangi tarmokchasi gnotobiologiya degan fani paydo bulishidan kelib chikkan.

Gnotobiologiya - odam organizmining normal mikroflorasinm axamiyatini o’rganadigan fan bo’lib, mikrobiologiyadan farklirok xar-bir mikrobning rolini mikrobsiz va mikrobli organizmlarda solishtirib o’rganadi.Gnotobiologiyada mikroorganizmning mikrobsiz xayotini o’rganadi.Maxsus kamyeralarda mikrobsiz jujalarni , kalamushlarni., sichkonlarni, dengiz chuchkalarini echuchka bolasi va boshqa xayvonlarni sTeril ovkatlarg bilan ovkatlshggirib ustiriladi.Gnotobiotlar- mikrobsiz xayvonlar bir necha guruxga bulinadi:

1. Monobiotlar - tulik mikrobsiz xayvonlar.

2.Dibiotlar - bir turdagi mikroblar bilan ifloslangan xayvonlar.

3.Polibiotlar - uzining organizmida bir nechta turli mikroblar tutuvchi xayvonlar.

Infeksion patologiya va immunitet mexanizmida normal mikrofloraning vazifasini chukurrok o’rganish Kerakligi sababli, gnotobiotlar olimlarning dikkatini uziga jalb kildi. Gnotobiotlarda oddiy xayvonlar bilan solishtirganda kur ichakning kattalashganligi, limfoid to’qimani yaxshi rivojlanmaganligi ularning ichki a’zolarining ogirligi ,konning xajmi , to’qimalarning suv tutishi va kon zardobida antitelalarning kam bulishi kuzatilgan.

MAVZU: Tibbiyotda dezinfeksiya va styerilizasiya asoslari. Infeksiya tushunchasi. Yuqumli kasalliklar diagnostikasi.

Mashg’ulot vaqti -2 soat	Talabalar soni : 20-80 gacha
Mashg’ulot shakli	Kirish-axborotli ma’ruza.
1. Fizik faktorlarning mikroorganizmlarga ta’siri.
2. Ximik faktorlarning mikroorganizmlarga ta’siri.	Talabalarga Bakteriya xujayrasining strukturaviy tuzilishini va ularning ahamiyatini o‘rgatish.
3. Biologik faktorlarning mikroorganizmlarga ta’siri	Ma’ruza maqsadi. Talabalarga mikroorganizmlar tugrisida ma’lumot berish , mikroorganizmlarning insoniyat xayotidagi roli, ular keltirib chikaruvchi kasalliklar haqida va mikrobiologiya fani uning moxiyati , rivojlanish etaplari bilan talabalarni tanishtirish. Talabalarni Bakteriyalarning morfologiyasi va strukturasi bilan tanishtirish
4.Sterilizasiya haqida tushuncha, sTerilizasiya turlari, medisinada axamiyati.
5. Infeksiya tushunchasi	Ko’rgazmali,ma’ruza,suxbat
6. Yuqumli kasalliklar diagnostikasi	Ommaviy,jamoaviy
O’quv Mashg’ulotning maqsadi:	O’quv qo‘llanma, darslik, ma’ruza matni, proektor, kompyutyer

2.1 Ta’lim berish texnologiyasining modeli. Tibbiyotda dezinfeksiya va styerilizasiya asoslari. Infeksiya tushunchasi. Yuqumli kasalliklar diagnostikasi ma’ruza mashg’ulotining texnologik kartasi.

Ish bosqichlari va vaqti.	Ta’lim beruvchi	Ta’lim oluvchilar
Tayyorgarlik bosqichi	1.Mavzu bo‘yicha o‘quv mazmunini tayyorlash.
1.Mavzuga kirish	2.Kirish ma’ruzasi uchun taqdimot slaydlarini tayyorlash	Tinglaydilar
(5 daqiqa)	3. Fanni o‘rganishda foydalaniladigan adabiyotlar ro‘yxatini ishlab chiqish	Talabalar berilgan savollarga javob beradilar
2 – asosiy bosqich	1. Mavzu maqsadi va vazifasi bilan tanishtiradi	Tinglaydilar

MIKROORGANIMZLARGA Tashqi MUXIT FAKTORLARNING TA’SIRI.

Tabiatda Mikroorganizmlarning xaet faoliyatiga Tashqi muxit olimlari doim ta’sir etib turadi. Bu ta’sir ba’zida kuchli bulsa, ba’zida esa kuchsiz bulishi mumkin. Mikroorganizmlarning xayoti Tashqi muxitning ta’sirlariga boglik bo’lib, turlariga karab 3 gruppaga bulinadi:

1. Fizik faktorlar

2. Ximik faktorlar

3. Biologik faktorlar

Fizik faktorlar xam turlicha buladi:

1. Tempyeratura

2. Kuritish

3. Bosim

4. Nurlar enyergiyasi

5. Ultratovushlar

Ximik faktorlar:

1. Muxit reaksiyasi

2. Xar xil ximiyaviy moddalar

Biologik faktorlar:

1. Mikrobalar urtasidagi munosabatning formalari, simbioz, metabioz

2. mikroblar urtasidagi rakobat - anntogonizm.

FIZIK FAKTORLAR.

1. Kuritish - mikroorganizmlarga uldiruvchi ta’sir kldi. Mikrob l ar asosan fakat nam lik bor joyda kupayadi. (Shuning uchun kupgina kuritilgan myevalarda, gushtlarda va boshqalarda mikroblar kam uchraydi). Kuritish natijasida mikrob l arning yashash shiroitida va Bakteriya xujayrasida suv mikdori kamaya boshlaydi, va buning natijasida ular ula boshlaydi. oziq muxitda namlik 30% dan pastga tushsa mikroblarning o’sishi, Ko’payishi tuxtab, lekin ma’lum bir vaqtgacha ular tirik kolishadi. Mikroblarning turiga, sezgirligiga bu muddat xar xil buladi. M. Xolyerx vibrioni - 2 kun, shigellalar - 7 kun, gonokokk, meningokokklar bir necha soatdan keyin, ulishi mumkin. Tubyerkulez kuzgatuvchisi esa kuritishga juda chidamli bo’lib balgamda uzok vaqt kolishi mumkin, stafilakokklar esa yiringda bir necha kun tirik turishi mumkin. Bunga sabab balgam va yiring Bakteriya atrofida xuddi «futlyar» xosil bulishi mumkin. Mana shunday futlyarda sil kasalligini kuzgatuvchisi 10 oygacha ulmay turishi mumkin.

Bakteriyalarning sporasi esa kuritishga sezuvchan emas, kuritilganda yoki Quruq xolatda Bakteriya sporalari bir necha un yillar saklanishi mumkin.

Sh: kuydirgi kuzgatuvchisining sporasi 15-20 yil saklanishi mumkin. Agar Bakteriyadarni vakuumda, ya’ni xavosiz joyda kuritsak, kuritish Bakteriyalarg mutlako bulakcha ta’sir etadi. Bu xolatda Bakteriyalar anabioz xolatiga utib uzok vaqt saklanishi mumkin, xaet faoliyati oldin kanday bo’lgan bulsa, shunday xolda turadi. Bu kurutish usulidan mikrobiologiya praktikasida Bakteriyalarni kulturasini saklashda qo’llaniladi.

Agar Bakteriyalar oldindan muzlatib keyin vakuumda kuritilsa, yana xam Bakteriyalar uzok vaqt saklanishi mumkin. Mb shu usul bilan kuritilgan gonokokk kuzgatuvchisi 8 yil xaet faoliyatini yukotmagan. Mana shu usulda tirik vaksianalar saklanadi (ginchechak, gripp, BSDI). Bu usulni miofilizasiya usuli deyiladi.

Mexanizm i:

Bakteriya xujayrasining sitoplazmasi suvsizlanib Bakteriyani yashashi uchun muxim bo’lgan strukturalari buziladi va Bakteriya xalok

buladi.

2. Tempyeratura.

Mikroorganizmlarni yashash va Ko’payishi uchun ma’lum bir tempyeratura chegarasi zarurdir. Shu chegaradan yukori va past bulishi mikroorganizmlarni xayt faoliyati keskin yomonlanishi, kupincha xalok bulishi mumkin. Xamma mikroorganizmlar uchun 3 ta tempyeratura nuktasi kayd kilinadi:

1. Minimal

2. Optimal

3. Maksimal

Ba’zi mikroblar past tempyeraturada yashashga moslashgan, ular 10-30 °S kupayadilar. Ularni psixrofillar deyishadi. Yunoncha psychros - sovuk. Phillo - yoktiraman.

M: temir Bakteriyalar yorituvchi Bakteriyalar, shimol dengizida yashaydigan mikroblar.

Psixrofil Bakteriyalarda tempyeratura nuktalari bir xil emas, bular yashash faoliyatlariga xam boglik buladi.

M: shimoliy kutbda va dengizlarda yashayotgan mikroorganizmlar uchun optimal tempyeratura 0° bulsa, balki bundan xam past buladi. Kupgina suvdagi Bakteriyalarni optimal tempyeraturasi 15° 20° buladi.

Past tempyeraturani Bakteriyalar yaxshi kabul qilishadi. Ba’zi birlari suyuk vodorodda xam saklanib koladi. (-253°).

Kupgina patogen mikroorganizmlar gonokokklar, meningokokklar 30° past tempyeratura bulsa xalok bulishadi. Past tempyeraturada mikroorganizmlar uzok vaqt saklangani uchun patogen mikroblar uliklarda va turli xil substraktlarda saklanib kolishlari mumkin. Mikroblar anabiotik xolatida achish va bijgishni keltirib chikarmaydi, shuning uchun praktikada xolodilniklarda turli xil zok-ovkatlarni saklashda ishlatiladi.

2. Optimal tempyeraturada mikroorganizmlar eng aktiv kupaya oladi.

Minimal - 10° Maksimal - 45° Urtacha 28-39°.

Bu mikroorganimzlarni mezofillar deyiladi.

Niessos - urtacha

Phileo - yoktiraman.

Bu gruppaga asosan patogen va saprofit Bakteriyalar kiradi.

3. Maksimal tempyeraturada (yukori) - bular issik tempyeraturada kupayib yashaydilar.

Minimal - 25° Maksimal - 80°

Urtacha 50-60°

Bu gruppaga issik buloklarda, gungdagi mikrob l ar kiradi. bular ichida sporalilari xam kuprok uchraydi. Maksimal tempyeraturadan kancha yukori bulsa, mikroblar shuncha tez ula boshlaydi.

Bu narsa mikrob xujayrasidagi oksillarning denaturasiyasiga olib keladi, fyermentlarning shikastlanishi tufayli ularning aktivligi yukoladi. Tempyeratura mikroblarning vegetativ formasiga va sporaga xar xil ta’sirot utkazadi. Agar vegetativ formasidagi mikroblar 60°Sda 30-50 minutda ulsa, sporalar kaynatganda xam kiyin uladil ar.

Tempyeraturaning axamiyati

1. mikroblarni ustirib olishda

2. sTerilizasiyada

3. Kerakli mikroblarni saklashdi

4. xalk xujaligida.

3. Hyp enyergiyasi.

1. Kuyosh nurlari ya’ni ultrabinafsha nurlar mikroblarga bakTerisid ta’sir kilib ulishga olib kelishi mumkin. Tik tushgan kuyosh nurlari ularga kuchli ta’sir kiladi..

dengiz va okeanlarda uchraydigan purpur Bakteriyalar yoruglik nuri ta’sirida xaet kechiradi va rivojlanadi.

Bioximik prosesslar bu Bakteriyalarda nur ta’sirida ruy beradi, shuning uchun bularni fotofillar yoki yoruglik syevadigan Bakteriyalar deb ataladi.

Kupgina patogen Bakteriyalar yoruglik nuridan kurkishadi, chunki yoruglik ularga uldiruvchi ta’sir kursatadi. Bunday Bakteriyalarni fotofat Bakteriyalar (yoruglikdan kurkuvchi) deb ataladi.

Korin tifi kuzgatuvchisi tugri tushgan kuyosh nuri ta’sirida 1-2 soatda uladi. Juda xam chidamli bo’lgan sporali Bakteriyalar xam tugri tushgan kuyosh nuridan bir necha soatdan sung uladi. Mana shularni xisobga olib kuyosh nurining kanchalik gigienik axamiyatga ega ekanligini bilamiz. Shuning uchun yerug va shinam xonalarda, korongi va zax xonalarga Karaganda mikroblar kam uchraydi.

Yoruglik nuri ta’sirining mexanizmi shundan iboratki, kuyosh nuri xujayra protoplazmasidagi oksidlanish va kaytalanish reaksiyalariga salbiy ta’sir kursatadi.

Tajribalar shuni kursatadiki, nurlar xavosiz vakuumda Bakteriyalarga juda xam kuchsiz ta’sir kursatadi.

02 kup bo’lgan xavoli joyda esa ularning ta’siri oshib kyetadi. Kislorod ta’sirida reaksiyalar tezlashib N2 O2 xosil bulishi mumkin. * Vodorod pyeroksidi xattoki 1:40 000 nisbatli uldiruvchi ta’sir kiladi. bundan tashkari fyermentlar inaktivasiya bulishi mumkin.

2. Rentgen nurlari - a, (3, u - nurlar yukori dozalarda mikroblarga ta’sir qilishi mumkin. Kam dozadagi nurlar kuchsiz ta’siri tufayli Bakteriyalarning Ko’payishini tezlatadi. Bu nurlar ta’sirida nukleoid xosilalari va DNK parchalanadi va mikroblarning ulimiga olib keladi. Umuman Bakteriyalar nurlar ta’sirida ancha chidamlirok bo’lib, buni uran konlarida, atom reaktorlarning suvida ularning aniklanishi dalolat beradi. (tioBakteriyalar), nurlarga asosan patogen mikrob l ar ta’sirchandir. Bu uning parazitlik xususiyati va Tashqi muxitga chidamsizligi sababdir.

Nurlarning ta’siri ularning uzunligiga boglik. Nurlardan -medisinada, xalk xujaligida, fanda qo’llaniladi.

4. Ultratovushlar. Ultra tulkinlar.

Yukori chastotali tovushlar mikroblarga xalokatli ta’sir kiladi. bu ta’sirlar natijasida Bakteriya xujayrasida ruy beradigan bioximik prosesslar tezlashib xujayra kobigining utkazuvchanligi buziladi, xujayra ichidagi bosim oshib ketib, Bakteriya xujayrasini xalokatiga sababchi buladi. Ultratovush medisina sTerilizasiyasida ishlatiladi.

5. Bosim.

Mikroblar bosimga karshi juda xam yukori chidamlikka egadirlar. Dengiz va okaenlarda mikroorganizmlar xatto 2-9 km chukurlikda xam xaet kechira oladi, bu yerda bosim 200-900 atm.Tashqil kiladi. tajribalar shuni kursatdiki, Bakteriyalar 5000 atm.bosimga, sporalar esa 20 000 atm.bosimga chiday oladi.

Mikrob xujayrasida xam uziga xos osmotik bosim bo’lib, u uning yashashini ta’minlaydi. Lekin bu bosim uzgarsa yoki xar xil usullarda uzgartirsak mikrob xujayrasi yorilib xalok bulishi mumkin.

Tashqi muxitda yukori darajali tuzlar eritmasi bulsa Bakteriyani xalok qilishi mumkin. Tuzlarning bu ta’sirini praktikada turli xil oziq-ovkatlarni konsyervasiya qilishda qo’llaniladi. Bosimni

avtoklavlarda ishlatib, sTerilizasiyada qo’llaniladi.

Bu ta’sirlarda tashkari Bakteriyalar yashayotgan suyukliklarni xarakatga kelishi, dare va kanallardagi suvlarning tez okishi mikroorganizmlarga salbiy ta’sir kursatadi. Bundan tashkari yashayotgan

muxitning ishkoriy va kislotali bulishi xam xar xil mikroblarga ta’sir kiladi.

Tashqi muxit ob’ektlarida mikroblarni formalarini yuk qilishga sTerilizasiya deyiladi.

STerilizasiya usullari:

1. Olovda kuydirib sTerilshasiyalash.

Bu oson usul bo’lib, mikrobiologiya praktikasida Bakteriya petlyarlarni, buyum oynasini va mayda buyumlarni sTerilizasiyalashda ishlatiladi.

Kamchiligi:

Bu usulda predmet xolati buziladi.

2. Kaynatish usuli.

Bu xam eng sodda va oson usul bo’lib, keng qo’llaniladi. Bu usulda sTerilizasiyalashda Bakteriyalarning sporalari ulmasliklari mumkin. (shprislar, ninalar, pensetlar)

3. Quruq issiklik bilan sterilizasiya qilish.

Bunda Pastyer pechi va kuru k isitadigan shkaf ishlatiladi. Tugatilgan tulik sTerilizasiya 165-170 45-60 min.kilinadi.

Asosan shisha buyumlar, vata va marlilar sTerilizasiya kilinadi.

4. Bug bilan sTerilizasiya qilish.

a) Tuyingan bug bilan bosim ostida avtoklavda sTerilizasiya qilish. Tempyeratura 120° 15-20 min. 2 atm.bosim. Bunda oziq-muxitlar, instrumentlar, yukumli kasal meTeriallari, laboratoriya xayvonlari sTerilizasiya kilinadi.

b) Okuvchi bug bilan 100° 30-40 min. 3 kun.bu usul bilan sporali Bakteriyalarning sporalari vegetativ formaga utadi va 2 chi 3 chi marotaba sTerillaganda uladi. 3 marotaba sTerizillashda mikroblar tulik uladi. Bunda 100 tempyeraturaga chidamaydigan maTeriallarni sTerilizasiya kilinadi.

5. Tindalizasiya.

Bu usulda 100° issiklikka chidamaydigan ba’zi bir moddalarni Mb vaksianalar, zardoblar va biologik aktiv moddalarni sTerilizasiya kilinadi.

Birinchi marotaba ingliz fizigi Tindal taklif kilgan. Bunda 56-60° 1 soatdan 5-6 kun davomida kizdiriladi. Bunda sporalar vegetativ formaga utib 5-6 marotaba kizdirganda uladi. Bunda yukori tempyeraturada tez buziluvchi moddalar (zardoblar, vitaminlar va boshqalar).

6. PasTerizasiya.

Bu usul Pastyer tomonidan taklif kilingan. Bunda sporasiz mikroorganizmlarni uldirish uchun sut maxsulotlari sTerilizasiyala-nadi. 50-60° 15-301 yoki 70-80° 5-101

XIMIYaVIY FAKTORLAR.

Ximiyaviy moddalarni birinchi marotaba xirurgiyada kullagan olim 1867 yilda Listyerdir.

Ximiyaviy moddalar ta’siri:

1. Moddaning ximiyaviy tuzilishiga

2. Konsentrasiyasiga

3. Ta’sir qilish vaqtiga

4. Mikrobning turi va shu moddaga sezgirligiga

5. Ta’sirotning sharoitiga boglik buladi.

Bular 2 xil ta’sir kiladi:

1. BakTerisid

2. BakTeriostatik

Amalda ximiyaviy moddalar:

Dezinfeksiyada Antiseptikada qo’llaniladi.

Dezinfeksiya - (zararsizlantirish) - bir kancha usullar orkali Tashqi muxit ob’ektlarini va-odam tanasini yukumli kasalliklarini chakiruvchi Bakteriyalardan tozalashdir.

Dezinfeksiyalovchi moddalar sifatida kupgina ximiyaviy birikmalar ishlatiladi.

Ta’sir mexanizmiga karab ximiyaviy moddalar bir necha gruppaga bulinadi.

1. Yuza aktiv moddalar - sovun, yog kislotalari, so dal ar.

2. Mikrob xujayrasidagi uchratuvchi moddalar - fenol, krezol.

3. Oksidlovchi moddalar - bular mikrobning oksillarini denaturasiya kilib, xujayradagi fyermentlar va nuklein kislotalar aktivligini pasaytiradi. Xlor, yod, xloramin, pyermanganat, kaliy.

4. Oksil funksiyasini buzuvchi moddalar oksillardagi amin guruxlariga boglanib funksiyasini buzadi.

FORMALDEGID.

Shuni xam aytish kyerakki, bu moddalar protoplazmatik zaxlar bo’lib, makroorganizmlarga xam ta’sir etadi. Shuning uchun xam bu moddalar Bakteriyalarni fakat Tashqi muxitlarda zararsizlantiradi.

Aseptika - jaroxatlangan to’qimaga mikroorganizmlarni tushurmaslik uchun kurashish.

Antiseptika - jaroxatlangan to’qimaga tushgan mikroorganizmlarga karshi kurashish.

BIOLOGIK FAKTORLAR.

Biologik faktorlarning ta’siri o’simlik va xayvonlar olami bilan uzviy boglik ekanligini e’tirof qilish kyerak. Ana shu munosabat simbioz, kommensalizm, metabolizm, shutualizm, antogonizm xolatlarida namoyon buladi.

XIMIYaVIY FAKTORLAR.

1. Spirtlar.

(Etanol 70-80 %, propanol 60-70 %) suvdagi eritmasi ishlatiladi.

Spirtlar xujayra devoridagi oksillarni chuktiradi, lipidlarni eritib yuvib tashlaydi. Asosan Bakteriyalarning vegetativ kismiga ta’sir kiladi.

- Bakteriya sporasi

- zamburuglar

- viru s l ar ta’sir kilmaydi.

2. Galogenlar va galogentutuvchi preparatlar.

Asosan yod preparatlari, xlor preparatlari ishlatiladi. Bular dezinfektant sifatida ya’ni xonalarni, asboblarni, xar xil predmetlarni obrabotka qilishda ishlatiladi.

Bu preparatlar bakTerisid va bakTeriostatik ta’sir kiladi. odam organimziga salbiy ta’siri yuk.

a) yodning spirtli eritmasi (5% etanolda) antiseptik sifatida ishlatiladi. Asosan jaroxatlangan Terini, kesilgai joylarni obrabotka qilishda ishlatiladi. Oksil tuzilishini buzadi.

b) yodinol - 1% suvni eritmasi - 0,1% yod, 0,3% K U, 0,9% polivinil spirti tutadi.

Ishlatilishi:

1. xrotonzil

2. yiringli otit

3. yiringli xirurgik kasalliklar

4. yaralar

5. kuytanlarda

v) yodonot (suvli eritmasi) - bunga yuza ta’sir kiluvchi aktiv moddalar bilan yod kushilgan.

Antiseptikada qo’llaniladi - opyerasiey maydonni obrabotka qilishda.

Bu yodning spirtli eritmasi blmasa shuni ishlatish mumkin, urinini bosadi.

g) Povidon - yod (yod bilan polivinilpirrolidon kompleksi) Terini obrabotka qilishda ishlatiladi.

a) vegetativ kismni b)sporani

Lyugol eritmasi - shillik kavatni obrabotka qilishda ishlatiladi.

d) gaz kurinishdagi xlor. Bu suv bilan ta’sirlanib - xlorat kislota HCLO.

Xlor bakTerisid ta’sirga ega. 25% NaCIO (xlornaya izvest) dezinfeksiya uchun qo’llaniladi.

e) Xloramin B - 25-29% aktivxlor tutadi. Antiseptik ta’sirga ega. 1,5-2% eritmasi -jaroxatni obrabotka qilishda, 0,25-0,5% kulni va metal bo’lmagan instrumentlarni obrabotka qilishda ishlatiladi.

1-3% eritma kasal predmetlarini dezinfeksiya qilishda. 5% tubyerkulez infeksiyasida dezinfeksiya qilish.

j) Pantosid (tabletka kurinishida) tarkibida 3 mg aktivxlor bor.

Suvni tozalashda ishlatiladi. 1 tabletka -0,5-0,75 l suvni 15 mintuda tozalaydi. Lekin sodda jonivorlarning kistalarini yukotmaydi.

z) Xlorgeksidin biglyukonat (gibitan) 20% -li suvli eritma - bakTerisid ta’sir kon va yiringlarni.

0,5% suvli-spirtli eritma kuyganlarni obrabotkada, 0,5 spirtli-suvli eritma instrumentlarni 5 minut davomida sTerilizisiya qilishda ishlatiladi. 0,5% spirtli, 1% suvli eritma,

0,1% suvlm, 0,05% eritmalari - xonalarni, jixozlarni obrabotka qilishda, venyerik kasalliklar profilaktikasida.

Maz Sibikart (1% xlorgeksidin 1% gidrokortizon) ekzemada, dyermatitlarda qo’llaniladi. AntibakTerial va yalliglanishga karshi ta’sirga ega.

3. Aldegid.

Oksillar - aminogruppasini; sulfgidril va karboksil gruppalarini (alkilirugot) - ta’sir kiladi.

1. Formaldegid - 8%

2. Glutar aldegid —2-2,5%

a) Formaldegid eritmasiga fyermidron

formklin kiradi.

b) Lizoform

v) Geksanometilentetramin

g) Siminal

d) Simizol

e) Sidipol

4. Kislotalar va ishkorlar.

1. Bornaya kislota — antiseptik ta’sir.

2. Benzoy kislota

3. Uksus kislota (0,25-2%) -antiseptik obrabot.

4. Solisil kislota

5. Ammiak eritmasi

1) Nashatir spirti (NH4OH)-9,5-10,5% ammiak tutadi. 0,5% eritmasi xirurg kulini obrabotka qilishda ishlatiladi.

5. Ogir metallar.

Oksillarga va boshqa organik birikmalarga ta’sir kiladi.

1. Simob dixloridi (sulema) - kiyim, belya buyumlarini obrab.

2. Kumush nitrat

3. Protargol (7,8-8,3% kumush tutadi)

4. Xollargol (70% kumush tutadi)

5. Mis sulfat (mis kuporasi) - 0,25% eritma kon’yuktevit, uretrit obrabotka qilishda.

6. Rux oksidi (Terini dezinfeksiyasida ishlatiladi)

7. Svinsoviy plastir (kurgoshin plastiri). Terining yiringli -yalliglanish kasalligida qo’llaniladi.

6. Fenollar.

Dezinfeksiya va antispetikada qo’llaniladi. Xujayra devoridagi oksillarni denoturasiyasi.

1. Fenol (karbol kislota)

2. Trikrezol

3. Rezorsin.

7. Gazlar.

1. Olingugurt ikki kosidi

2. Etilen va propilen oksidi vegetativ va sporalarni uldyradi.

8. Buyovchilar - buyoklar.

1. Metil Ko’ki - 1 -3% eritma

2. Brilliant Ko’ki

3. Etakridin laktat - 0,005-0,2% eritma, 0,1 -1 %

9. Oksidlovchilar.

Mikrob fyermentlarini denaturasiyasi.

1. N2O2 eritmasi(pyergidrol). 27,5-31% N2O2tutadi. 3% eritmasi.

2. Gidropyerit

3. Kaliy pyermanganat.

“Infeksiya haqida tushuncha. Infeksion jarayon. Yuqumli kasalliklarga tashxis qo‘yish usullari. Mikroorganizmlarda o‘zgaruvchanlik turlari, amaliyotdagi axamiyati.”

Infeksiya (lot. infestion - yuqtiraman, tashqaridan biron narsani kiritaman) deganda odam, hayvon, o‘simlik organizmiga tushgan mikroorganizmlar ta’sirida yuzaga keladigan jarayon tushuniladi. Hozir bu tyermin ko‘p ma’noni ifodalaydi. Masalan, patogen mikroorganizmlar va ular ta’sirida yuzaga keladigan holat va kasalliklar ham infeksiya deyiladi.

Infeksion jarayon ¬– bu makroorganizmga patogen mikrob ta’sir qilishi natijasida yuzaga keladigan fiziologik va patologik o‘zgarishlar majmuidir. Protozalar paydo qiladigan shunday jarayonlar “invaziyalar” deb yuritiladi. Infeksion jarayon quyidagi omillar: a) patogen mikroblar va ularning hayot faoliyati davrida ishlab chiqaradigan mahsulotlari; b) jarayon rivojlanishi davridagi makroorganizm holati; v) tashqi muhit sharoitlari; g) ijtimoiy omillar ta’sirida rivoj-lanadi.

Yuqumli kasalliklar boshqa kasalliklardan (somatik, genetik) ko‘pgina xususiyatlari bilan farq qiladi. Avvalo, yuqumli kasalliklarni maxsus patogen mikroblar qo‘zg‘atadi, mikrob organizmga tushganidan so‘ng kasallik darhol namoyon bo‘lmay, ma’lum bir yashirin davr o‘tadi. U xastalangan odamdan sog‘lom kishilarga yuqib, katta xududlarga tarqalishi mumkin. Har bir kasallik qo‘zg‘atuvchisiga nisbatan makroorganizmda o‘ziga xos himoya jarayoni rivojlanishi hisobiga yuqumli kasalliklar sikl bilan kechadi.

Yuqumli kasallik qo‘zg‘atuvchilarining organizmga tushishi va kasallikning rivojlanish davrlari. Infeksiya manbaiga qarab antroponoz, antropozoonoz, zoonoz va sopronoz infeksiyalar tafovut qilinadi. A n t r o p o n o z infeksiyalar (qorin tifi, ichburug‘, vabo, qizamiq, zaxm, so‘zak va boshqalar) faqat odamlarga yuqadi, bunda bemor yoki Bakteriya tashuvchi kishi infeksiya manbai bo‘ladi. Antropozoonoz infeksiyalar (toun, kuydirgi, brusellyoz, quturish va h.k.) odam va hayvonlarga yuqadi. Bunda kasal va Bakteriya tashuvchi odam hamda hayvonlar infeksiya manbai bo‘lib xizmat qiladi. Z o o n o z infeksiyalarlar (tovuq va itlar o‘lati)da faqat hayvonlar kasallanadi. S o p r o n o z infeksiyalarda tashqi muhit kasallik qo‘zg‘atuvchi manba (suv, havo, tuproq va boshqalar) hisoblanadi. Masalan, botulizm, qoqshol va gazli gangrena (qorason), leptospiroz kasalliklari.

Patogen mikroorganizmlarning organizmga kiradigan a’zo va to‘qimalari infeksiyalarlarning kirish darvozalari deb ataladi. Mikroorganizmlarning ma’lum bir hujayra va to‘qimalarga moyilligi (ularga nisbatan reseptorlar mavjudligi) evolyusiya jarayonida rivojlangan. Masalan, gripp virusi yuqori nafas yo‘llarining epitelial hujayralariga birikib, ularda parazitlik qilsa, gonokokk, ureaplazma va xlamidiyalar asosan siydik-tanosil yo‘llari shilliq qavatining epitelial hujayralariga, salmonella, shigellalar ichaklar shilliq qavati hujayralariga ta’sir ko‘rsatadi va ko‘payib, organizmning boshqa a’zo hamda to‘qimalariga tarqalishi mumkin. Ma’lum bir patogen mikroorganizmlar (patogen stafilokokk, streptokokk va ichak tayoqchasi) organizmga bir necha yo‘l bilan kirishi mumkin.

Infeksiyaning yuqish yo‘llari

1. Havo-tomchi va havo-chang yo‘li (ko‘kyo‘tal, qizamiq, gripp, sil va boshqalar).

2. Me’da-ichak yo‘li. Kasallik qo‘zg‘atuvchi og‘iz orqali tushadi (qorin tifi, A va B paratiflar, vabo, ichburug‘ va h.k.).

3. Muloqot yo‘li 2 xil bo‘ladi:

a) bevosita aloqa yo‘li (jinsiy yo‘l) orqali, bunga tanosil kasalliklar (zaxm, so‘zak, OITS) misol bo‘ladi;

b) bilvosita yo‘l, bunda quyidagi omillar (suv, havo, tuproq, oziq-ovqat mahsulotlari, bemorning idish-tovoqlari, sochig‘i, kiyimlari va boshqalar) muhim ahamiyatga ega.

4. Transmissiv yo‘l – kasallik qo‘zg‘atuvchisining turli hasharotlar orqali kasal odamdan sog‘lom kishiga yuqishi. Bezgak, leyshmanioz, toshmali va qaytalama tyerlama shular jumlasiga kiradi.

5. Parentyeral yo‘l – to‘liq sTerillanmagan tibbiyot asboblaridan yuqishi (OITS, V va S gepatitlari, zaxm va boshqalar).

6. Vyertikal yo‘l. Onadan bolaga o‘tuvchi kasalliklar (OITS, zaxm, so‘zak, V va S gepatitlar va h.k.).

Yuqumli kasalliklarga tashhis qo‘yish

Yuqumli kasalliklarga tashhis qo‘yishda mikrobiologik, mikroskopik, immunoflyuoressensiya, Serologik, immunologik, biologik, Teri-allyergik sinamalari, polimyeraza zanjirli reaksiya (PZR), klinik va biokimyoviy tekshirishlar, tashhis apparatlari (flyuorografiya, rentgen, kompyutyer tomografiya) va boshqalardan foydalaniladi.

Tashhis usullari ko‘p bo‘lishiga qaramay eng aniq usul mikrobiologik, ya’ni mikroorganizmlar undirmasini olish va uni turli yo‘llar bilan identifikasiya qilish bo‘lib qolmoqda. Bunda Bakteriya va zamburug‘larni o‘stirishda oziq muhitlardan foydalanilsa, hujayra ichi parazitlarini (xlamidiya, viruslar) undirish uchun hujayralar kulturasidan foydalaniladi. Bu usulning salbiy tomoni, mikroorganizmlarning unib chiqishi uchun bir necha kun ketishidir. Ammo hozir dunyoda bakTeriologik analizatorlar ishlab chiqarilmoqda, bu apparatlar yordamida Bakteriya va zamburug‘larni tur va turkumigacha 18–24 soat ichida aniqlash mumkin.

Mikroskopik usul ekspress (tezkor) usullardan biri bo‘lib, bu usul yordamida Bakteriyalar, protozoalar, Bakteriya va virus kiritmalarini, zaxm, lyambliya kabi harakatchan mikroorganizmlarni aniqlash mumkin. Ammo mikrobning turi va patogenligini aniqlash juda qiyin. Immunoflyuoressensiya mikroskopik usulni eng zamonaviy, takomillashgan va aniq usullardan biri, chunki bunda, flyuoressensiya modda bilan tamg‘alangan maxsus antitelolar ishlatiladi.

Hozir Serologik tekshiruvlar tibbiyot diagnostikasida juda aniq, sezgir va tezkor usullar sirasiga kiradi, ular yordamida mikrob antigenlari va ularga qarshi ishlab chiqarilgan antitelolarni aniqlash mumkin. Bu yuqumli kasallikning hamma davrlarida to‘g‘ri tashhis qo‘yish imkonini beradi.

Immunologik usullar immun tizim ko‘rsatkichlarini aniqlashda qo‘llaniladi, chunki yuqumli kasalliklarda boshqa kasalliklardan farqli o‘laroq, birinchi navbatda himoya tartibi ishdan chiqqan bo‘ladi. Bu usul patogen mikroorganizmlarning o‘zini aniqlab byermasa ham infeksion jarayonning kechishi haqida aniq ma’lumot olishda muhim ahamiyatga ega.

Biologik usul in vivo guruhiga mansub bo‘lib, bemordan olingan ashyolar tajriba hayvonlariga yuborib o‘rganiladi. Bunda hayvonlardagi infeksion jarayon xuddi odamlardagi kabi klinik belgilar namoyon bo‘lishi bilan kechadi. Shu bois bu usul ham aniq usullardan biri hisoblanadi.

Teri-allyergik sinamalar ham in vivo usullaridan biri bo‘lib, nafaqat mikrob bor-yo‘qligini, balki organizmning reaktivligini ham aniqlashga imkon beradi, chunki ko‘pgina yuqumli kasalliklarda allyergik holatlar rivojlanadi.

Klinik va biokimyoviy tekshirishlar yuqumli kasalliklarga tashhis qo‘yishda keng qo‘llaniladi. Masalan, qon, orqa miya suyuqligi, peshob va najasning umumiy tahlili, gepatitlarda fyermentlar va bilirubinni aniqlash va boshqalar juda muhim. Bu usullar ham infeksion jarayonning kechishini belgilashda juda katta ahamiyatga ega.

Tashhis apparatlari yordamida odam turli a’zo va to‘qimalarining holati bir zumda aniqlanadi. Bu usulda mikroorganizmning o‘zi aniqlanmasa ham, lekin uning ta’sirida organizmda yuzaga keladigan patologik jarayonlarni o‘rganish mumkin.

Polimyeraz zanjirli reaksiya (PZR) genetika va biotexnologiyaning XX asrning 80-yillarida tibbiyotga taklif etgan eng zamonaviy in vitro usullaridan biri. Bu usul yordamida mikroorganizmlar, ularning nuklein kislotasini aniqlab topiladi, chunki tirik mavjudotlar o‘zining DNK yoki RNK sini tuzilishi bo‘yicha o‘ta noyob hisoblanadi. PZR hozir eng aniq, sezgir va tezkor usullardan bo‘lib, uning yordamida patogen mikroorganizmni kasallikning yashirin davrida ham aniqlash mumkin.

Mikroorganizmlar irsiyati.

Oxirgi 40–50 yil davomida mikroorganizmlar genetikasi (irsiyati) sohasida buyuk kashfiyotlar qilindi. Mikroorganizmlar ustida olib borilgan tajriba¬larda DNK ning irsiyatdagi ahamiyati, genning molekulyar tuzilishi, genetik kod, DNK replikasiyasining mexanizmi, prokariotlarda oqsil sintezi, mutagenez va DNK zararlangan bo‘lagining reparasiya mexanizmlari aniqlandi.

Umuman mikroorganizmlar qator xususiyatlari bilan tadqiqotlar uchun qulay genetik ob’ekt hisoblanadi.

1. Mikroorganizmlar gaploid, ya’ni birgina xromosomaga ega, shu sababli dominantlik holati kuzatilmaydi.

2. Mikroorganizmlar juda tez ko‘payadi, shuning uchun qisqa vaqt ichida tajriba xonasi sharoitida ko‘p miqdorda mikrob populyasiyasini olish mumkin.

3. Irsiy usullar aniq va juda sezgir, shu sababli Bakteriya va viruslarda 10-9 darajadagi mutantlarni ham aniqlash imkonini beradi.

4. Bakteriyalarda irsiy axborotni beruvchi va oluvchi donor va resipient hujayralar mavjud.

5. Bakteriyalar sitoplazmasida DNK bo‘lakchalaridan Tashqil topgan alohida tuzilmalar (plazmida, transpozon) bor.

Mikroorganizmlardagi o‘zgaruvchanlik turlari

Mikroorganizmlardagi o‘zgaruvchanlik ikkiga bo‘linadi:

1. Nasliy bo‘lmagan (modifikasion) o‘zgaruvchanlik, bir genotipga xos populyasiyaning turli sharoitda rivojlanishi natijasida sodir bo‘ladi.

2. Nasliy o‘zgaruvchanlik, bu mutasiya va genlarning irsiy rekombinasiyasi hisobiga yuzaga keladi.

Nasliy bo‘lmagan o‘zgaruvchanlik Tashqi muhit omillari ta’sirida sodir bo‘ladigan o‘zgaruvchanlik nasliy bo‘lmagan (modifikasion) o‘zgaruvchanlik deyiladi. Bu o‘zgaruvchanlik natijasida mikroorganizmning morfologiyasi, biokimyo¬viy va antigenlik xususiyatlari o‘zgaradi. Modifikasiya o‘zgaruvchanlikda DNK ning birlamchi tuzilishi o‘zgarmaydi, shu sababli bu o‘zgaruvchanlik keyingi avlodlarda yo‘qolib kyetadi.

Modifikasiya evolyusiya natijasida shakllangan bo‘lib, mikroorga¬nizmlarning atrof muhit o‘zgarishiga nisbatan moslashuv reaksiyasi hisoblanadi. Bu reaksiyalar mikroorganizmning o‘zgargan sharoitda saqlanib qolishini ta’minlaydi, ammo ta’sir etuvchi omillar yo‘qotilganidan so‘ng ular birlamchi fenotipiga qaytadi. Masalan, fermentativ xususiyati penisillin ta’sirida yuzaga keladigan L-shakldagi mikroblar.

Uzoq vaqt, ya’ni bir necha avlodga beriladigan nasliy bo‘lmagan o‘zgaruvchanlik ham bor. Masalan, ayrim mikroblar virulentlik xususiyatining pasayishi. Bu xususiyat bir necha avlodda saqlanib qolishi mumkin, ammo ularni virulentlikka moyil hayvon organizmiga takror-takror kiritilganda (passaj) yana o‘z holatiga qaytadi.

Uzoq vaqt davom etadigan nasliy bo‘lmagan o‘zgaruvchanlikni fenotipik jihatdan mutasiyadan ajratib bo‘lmaydi. Shuning uchun nasliy bo‘lmagan o‘zgaruvchanlikni keltirib chiqargan omilni bilish lozim. Mutasiya genotipik o‘zgaruvchanlik bo‘lganligi tufayli o‘zgargan xususiyat qaytadan tiklanmaydi, ya’ni revyersiya qilmaydi.

Nasliy o‘zgaruvchanlik. Mutasiyalar. Mutasiya so‘zi lotincha mutatio - o‘zgarish degan ma’noni anglatadi. Bu tyerminni birinchi bo‘lib botanik olim G. de Friz 1901 yili o‘simliklarda to‘satdan yuzaga keladigan o‘zgaruvchanlikni belgilash uchun qo‘llagan. Mikrobiologiyada esa bu tyerminni 1912 y. M. Beyyernik Bakteriya koloniyalarining yuzasida hosil bo‘ladigan mayda koloniyalarni belgilash uchun ishlatgan.

Mutasiya DNK tuzilishidagi turg‘un nasliy o‘zgarishdir. Mutasiyalarni kelib chiqishi, DNK birlamchi tuzilmasidagi o‘zgarishlar tavsifi, fenotipi va boshqa belgilari bo‘yicha tasniflash mumkin. Kelib chiqishiga ko‘ra barcha mutasiyalar spontan (tabiiy) — to‘satdan, o‘z-o‘zidan hosil bo‘ladigan va induksiya qilingan, ya’ni mutagenlar ta’sirida hosil bo‘ladigan mutasiyalarga bo‘linadi. Spontan (tabiiy) mutasiyalar mikroorganizm populyasiyasida o‘z-o‘zidan paydo bo‘lib, bunda ta’sir etgan mutagenni aniqlash qiyin. Tabiiy mutasiyalar juda kam uchraydi. Bu mutasiyaning xili va mikrobning turiga bog‘liq. Tabiiy mutasiyalar har xil sabablar ta’sirida va holatlarda yuzaga kelishi mumkin, masalan DNK replikasiyasi vaqtida DNK – polimyeraza faoliyatida sodir bo‘lgan xatolik (misol uchun, timinga komplementar adenin o‘rniga guanin yoki sitozinning sintez qilinishi). Ayrim Bakteriyalarda (E.coli, Sal.typhimurium) gen-mutatorlar borligi aniqlangan. Masalan, E.coli dagi mutator genlar spontan mutasiyalar miqdorini 100 marta va undan ham ko‘proq marta ko‘paytiradi.

Ichak tayoqchasining T4 fagida mutator genning ta’sir qilishi molekulyar asosi o‘rganilgan. Bunda mutator gen DNK – polimyerazaning sintezini nazorat qiluvchi gen ekanligi aniqlandi. DNK – polimyerazadagi mutasiya DNK ning replikasiyasida xatolar sonini ko‘paytirib yuboradi va natijada tabiiy mutasiyalar miqdori ham o‘z navbatida ko‘payib kyetadi. Mutator genlar asoslar juftligini almashtirib yuborishi natijasida nuqtali mutasiyalar yuzaga keladi.

Mikrob populyasiyasiga fizik-kimyoviy mutagenlar ta’sir etishi natijasida tajriba yo‘li bilan olinadigan mutasiyalar “induksiya qilingan mutasiyalar” deyiladi. Mutagenlar ta’sirida mutasiyalar 10–100000 marta ko‘payadi.

Mutasiyaga uchragan genlar soni va birlamchi DNK tuzilishidagi o‘zgarishlar tavsifiga ko‘ra, gen va xromosoma darajadagi mutasiyalar farqlanadi. Gendagi mutasiyada birgina gen jarohatlansa, xromosomadagi mutasiyada esa bir necha gen shikastlanadi.

Asoslarning almashinuvi kodonlar (triplet)ni o‘zgartiradi, ya’ni irsiy axborotlarning ma’nosini o‘zgartirib yuboradi. Bunday mutasiyalar “missens” mutasiyalar deyiladi. Ushbu mutasiyalarda bir aminokislotaning o‘rniga boshqasi sintez qilinadi. Juft asoslarning almashishi natijasida hosil bo‘lgan mutasiyalar ma’nosiz kodlarni yoki nonsens-kodon (UAA, UAG, UGA)larni hosil qilishi ham mumkin, bularda biron-bir aminokislotani sintez qilish to‘g‘risida ma’lumot bo‘lmaydi.

Bir juft asosning qo‘shilishi yoki tushib qolishi natijasida sodir bo‘ladigan mutasiyalar kodonlar ketma-ketligini o‘zgartiradi. Natijada ularni o‘qish tartibi ham buziladi. Bunday mutasiyalar o‘qilishi siljigan yoki ramkasi siljigan mutasiyalar deyiladi.

Genida nuqtali mutasiya tashuvi mikroorganizmda ikkilamchi mutasiya yuzaga kelishi mumkin, natijada mikroorganizm o‘zining yovvoyi (asl) fenotipiga qaytadi. Binobarin, mutant fenotipini hosil qilgan mutasiya to‘g‘ri, asl holatiga qaytargan mutasiya — tiklovchi yoki qayta mutasiya deb ataladi. Masalan, to‘g‘ri mutasiya ATni GSga almashishi natijasida sodir bo‘lgan bo‘lsa, tiklovchi mutasiya GSni ATga almashishi oqibatida hosil bo‘ladi. Haqiqiy revyersiyada faqat fenotip tiklanib qolmasdan, balki genotip ham o‘z holiga qaytadi.

Xromosoma mutasiyalarida DNK ning ayrim qismlarida yirik o‘zgarishlar kuzatiladi. Bular bir necha nukleotidlarning tushib qolishi (delesiya) yoki DNK ning bir qismi 180 gradusga buralib qolishi (invyersiya) yoki DNK bo‘lagining qayta kelishi (duplikasiya) natijasida sodir bo‘ladi.

Xromosomadagi mutasiyalarning hosil bo‘lish mexanizmlaridan biri bu Is — ketma-ketliklar va transpozonlarni DNKning bir qismidan ikkinchisiga yoki replikondan replikonga o‘tishi (xromosomadan plazmidaga va aksincha) hisoblanadi.

Transpozonlar DNK molekulasida bir joydan ikkinchi joyga o‘tganda ma’lum bir gen bilan birikadi, natijada mutasiya sodir bo‘ladi. Transpozonlarning o‘rnini o‘zgartirish oqibatida irsiy maTerialning delesiya yoki invyersiyasi, agar ular DNKning yangi qismiga borib qo‘shilsa, 5–9 juft nukleotidlarning duplikasiyasi yuzaga keladi.

Mutasiyaga uchragan Bakteriya hujayrasining fenotipik o‘zgarishlariga ko‘ra mutasiyalar neytral, shartli-letal va letal xillarga bo‘linadi. Neytral mutasiya fenotipik belgilarning o‘zgarishida namoyon bo‘lmaydi, chunki bunda fyermentning funksional faoliyati o‘zgarmaydi.

Fyerment tuzilishiga ta’sir etib, lekin uni funksional faolligini o‘zgartirmaydigan mutasiyalar shartli-letal mutasiyalar deb ataladi. Bakteriya hujayralari atrof muhit sharoitiga ko‘ra o‘zining yashash qobiliyatini saqlab qolishi yoki aksincha uni yo‘qotishi ham mumkin. Masalan, ts–mutant (haroratga sezgir) Bakteriyalar 37°S da ishlovchi fyermentlarni sintez qila olsa, 42°S da bu belgisini yo‘qotadi. Binobarin, Bakteriyaning yovvoyi turida fyermentlar faolligi ikkala xil haroratda ham yuqori bo‘ladi.

Letal mutasiyalarda, Bakteriya hujayralari hayoti uchun zarur bo‘lgan fyermentlarni sintez qilish qobiliyatini yo‘qotadi. Bunday mutasiyalar aksariyati katta delesiyalar (bir necha genlarni qamrab oluvchi) yoki xromosoma mutasiyalarining boshqa turlarida kuzatiladi. Bularga, DNK-polimyeraza sintezi to‘g‘risida axborot tashuvchi genlardagi mutasiyalar misol bo‘la oladi.

Mutasiyalar fenotipik ko‘rinishi bo‘yicha, morfologik va biokimyoviy belgilarning o‘zgarishi yoki yo‘qotishida namoyon bo‘ldi. Masalan, Bakteriyalarning morfologik elementlariga kapsula, xivchin, hujayra devorlari, tukchalar kirsa, biokimyoviy belgilariga ma’lum bir uglevodlarni parchalovchi, aminokislotalarni sintezida ishtirok etuvchi fyermentlar, dori yoki dezinfeksiya moddalarga nisbatan yuzaga keladigan chidamlilik va h.k. kiradi.

Aminokislota, vitamin, turli o‘stiruvchi omillar, azot asoslariga muhtoj mutantlar auksotrof mutantlar deb ataladi. Bularning o‘sishi uchun oziq muhitga, ularga zarur mahsulotlarni tayyor holda qo‘shib berish lozim.

R-S–dissosiasiya. Dissosiasiya Bakteriyalar o‘zgaruvchanligining o‘ziga xos turi bo‘lib, uning asosida mutasiya yotadi. Bu holat bir turga mansub Bakteriyalar undirmasini qattiq oziq muhitga ekilganda, ikki xil koloniyalar hosil bo‘lishi bilan namoyon bo‘ladi. Birinchi xil S-koloniyalar (ingl. smooth – silliq) asl koloniyalar hisoblanib ko‘pgina Bakteriyalarga xos. S-koloniyalar dumaloq, chetlari tekis, bo‘rtgan, silliq, yaltiroq ko‘rinishda bo‘ladi. R-shakldagi koloniyalar (ingl. rough – g‘adir-budir) chetlari notekis, xira, yirik, yassi, usti donador bo‘ladi.

Dissosiasiya jarayonida patogen Bakteriyalarning virulentlik, antigenlik va boshqa biologik xususiyatlari o‘zgaradi. Bakteriya koloniyalarining shakllanishi (dissosiasiya) bir yo‘nalishda bo‘lib, S dan R-shaklga, ayrim hollarda, oraliq shilimshiq M-shakldagi koloniyalarni hosil qilish bosqichi orqali o‘tadi. Koloniyalarning R-shakldan S-shaklga o‘tishi kam uchraydi. R-shakldagi Bakteriyalar hujayra devoridagi LPSni sintez qilishda ishtirok etadigan fyermentlarning hosil bo‘lishini nazorat qiluvchi bir guruh genlarda sodir bo‘lgan mutasiya hisobiga yuzaga keladi. Eshyerixiya va shigella turkumiga mansub Bakteriyalar turlarida bunday mutasiyalar ko‘p uchraydi.

Ko‘pgina patogen Bakteriyalar asosan qattiq oziq muhitlarda S-shakldagi koloniyalar hosil qiladi, ammo sil, toun, kuydirgi va boshqa ba’zi kasalliklarning qo‘zg‘atuvchilari bundan mustasno, chunki ular tabiatan R-shakldagi koloniyalarni hosil qiladi.

S-R–dissosiasiyaga sabab bo‘ladigan mutasiyalar insyertasion mutasiyalarga kiradi, chunki ular xromosomadan alohida joylashgan irsiy omillarning, shu jumladan mo‘’tadil faglarning Bakteriya xromosomasiga o‘rnashib olishi natijasida sodir bo‘ladi. Agar mutasiya natijasida grammanfiy Bakteriyalarning LPS moddasi tarkibida bo‘ladigan polisaxarid zanjiridagi detyermenantlarning hosil bo‘lishishi nazorat qiluvchi genlar o‘zgarsa, u vaqtda R-mutantlar paydo bo‘ladi. Ularning asosiy biologik xususiyatlari ham o‘zgaradi. R-S–dissosiasiya, bo‘g‘ma Bakteriyasida muvofiq mo‘’tadil faglar lizogenizasiyasi bilan bog‘liq. Binobarin, R-shakldagi bo‘g‘ma Bakteriyasi toksin ajratadi. Boshqa Bakteriyalarda, R-shakldagi koloniyalar, xromosomaga R-plazmida, transpozon yoki Is–ketma-ketliklarining birikishi natijasida ham hosil bo‘ladi. Piogen streptokokklarning R-shakli rekombinasiya natijasida yuzaga keladi.

Dissosiasiya ayrim yuqumli kasalliklarning bakTeriologik tashhisini murakkablashtiradi (25-rasm).

Mutagenlar. Mikroorganizmlardagi induksiya qilingan mutasiyalarni har xil tuzilishga va ta’sir mexanizmiga ega bo‘lgan kimyoviy va fizikaviy omillar keltirib chiqaradi. Bunday omillar mutagenlar deb ataladi.

Fizikaviy mutagenlardan ultrabinafsha, rentgen nurlari, radiasiya yuqori harorat ta’sirlari yaxshi o‘rganilgan. Nurlarning mutagen ta’siri to‘lqinining uzunligiga, ionizasiya qiluvchi miqdoriga bog‘liq.

Ultrabinafsha nurlar DNK molekulasida timin dimyerlarini hosil qilib, DNK–polimyerazaning ishlashiga halaqit beradi, natijada DNK replikasiya jarayoni buziladi.

Kimyoviy mutagenlarga qator kimyoviy birikmalar: organik va noorganik kislotalar, ishqor, N2O2, metall tuzlari, formaldegid, fenol, purin va pirimidin asoslarining o‘xshashlari, akridin bo‘yoqlari, ko‘pgina nitrozobirikmalar va boshqalar kiradi. Kimyoviy mutagenlar bir-biridan ta’sir mexanizmi bilan farq qiladi. Masalan, 5-bromurasil timinning o‘xshashi hisoblanadi, undan faqat SN3–guruh o‘rniga brom atomi borligi bilan farq qiladi. Bu modda “xatolikka” yo‘l qo‘yib adenin o‘rniga guanin bilan birikadi. Bu xatolik timinga o‘xshash moddaning DNK tarkibiga birikish vaqtida sodir bo‘lishi mumkin, bu holat xato birikish deyiladi. Tarkibida 5-bromurasil bo‘lgan DNKning keyingi replikasiyasida ham guanin bilan xato birikish bo‘lishi mumkin, natijada xato replikasiya yuzaga kelib, ATGS bilan almashinadi.

2-aminopurin adeninning o‘xshashi hisoblanadi. U timinning o‘rniga sitozin bilan birikadi, natijada ATGS bilan almashadi.

Nitrat kislota guanin, sitozin yoki adeninning amin guruhini yo‘q qiladi, natijada sitozin adenin bilan birikuvchi urasilga aylanadi (GSAT bilan almashadi), adenin sitozin bilan birikuvchi gipoksantinga aylanadi (ATGS bilan almashadi).

Akridin bo‘yoqlari DNK bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri birikib, azot asoslarining tushib qolishi yoki qo‘shilishiga sabab bo‘ladi.

Nitrozoguanidin, nitrozomochevina va boshqa nitrozobirikmalar kuchli mutagen bo‘lganligi uchun ularni supyermutagenlar deyiladi.

Mutagenlar maxsuslikka ega emas, shuning uchun mikrob hujayrasidagi genomning har qanday geniga ta’sir etib, uni o‘zgartirishi mumkin.

Reparasiyalar. Tekshirishlar natijasida hujayradagi jarohatlangan irsiy maTerialni tiklashi mumkin bo‘lgan maxsus sistema borligi aniqlandi. Bu sistema hujayraning irsiy maTerialini, jarohatlovchi omillarga qarshi chidamliligina oshiradi. DNKdagi jarohat reparasiyasi fyerment yordamida amalga oshiriladi, bu fyerment o‘z navbatida maxsus genlar nazoratida bo‘ladi. Agar shu genlarda mutasiya sodir bo‘lsa, u holda DNK uni jarohatlovchi agentlarning barchasiga moyil bo‘lib qoladi.

Ultrabinafsha nurlar jarohatlagan DNK replikasiyasini ta’minlovchi sistemaning bir guruhi fotoreaktivasiya sistemasi deb ataladi. Fotoreaktivasiyani ta’minlovchi fyermentlar yorug‘lik ta’sirida timin dimyerlarini uzib, monomyer shaklga aylantiradi.

Ultrabinafsha nurlar jarohatlagan DNKni tiklovchi ikkinchi tizim ham, bir guruh fyermentlardan iborat bo‘lib, ular qorong‘i sharoitda ta’sir etadi. Shuning uchun bu sistemani qorong‘ulik yoki doreplikativ reparasiya deb ataladi.

Ultrabinafsha nurlar ta’sirida induksiya qilingan mutasiyalar hosil bo‘lishida, postreplikativ reparasiyada sodir bo‘ladigan jarayonlar muhim ahamiyatga ega. Kimyoviy mutagenlar ta’sirida jarohatlangan DNK qismlari ham hujayra tomonidan reparasiya qilinadi.

Genetik rekombinasiyalar. Mikroorganizmlarga xos genetik rekombinasiyalar yuqori organizmlarnikiga o‘xshash bo‘ladi, ammo rekombinasiya jarayoni ularda o‘ziga xos kechadi. Bu asosan ko‘payish usuli va irsiy maTerialning o‘tish qonuniyatlarida namoyon bo‘ladi. Eukariot hujayralardagi irsiy rekombinasiyalar jinsiy ko‘payish vaqtida xromosoma bo‘laklarining o‘zaro almashinishi, ya’ni resiprok almashinish hisobiga sodir bo‘ladi. Bunda ikkita almashinayotgan xromosomadan ikkita rekombinant xromosoma hosil bo‘ladi, natijada ikkita rekombinat individ vujuda keladi. Prokariotlar esa jinsiy yo‘l bilan ko‘paymaydi. Ularda rekombinasiya genom ichidagi o‘zgarishlar, ya’ni xromosomada genlarning joyini o‘zgarishi yoki resipient hujayrasiga donor xromosomasining bir qism genlari kirganda sodirbo‘ladi. Natijada, noto‘liq zigota — myerozigota hosil bo‘lib, undan faqat bitta rekombinat yuzaga keladi. Bunday rekombinatning genotipi asosan resipient genotipi va unga qo‘shilgan donor xromosomasi bo‘lagidan iborat. Shu sababli Bakteriyalardagi irsiy rekombinasiyalarni resiprokligini aniqlash mumkin emas. Biroq, Bakteriya DNK xromosomasi va plazmidalar o‘rtasidagi rekombinasiyalarda resiprokli irsiyat almashinuvi kuzatiladi. Shuning uchun, Bakteriyalar irsiyatini tahlil qiluvchi maxsus usullar ishlab chiqilgan. Bu usullar genlarning xromosomadagi o‘rni va ularning ultra tuzilishini o‘rganish imkonini beradi.

Genetik rekombinasiyalar sodir bo‘lishida bir qancha fyermentlar ishtirok etadi. Resipient hujayrasining rekombinasiya qila olish qobiliyatini belgilovchi maxsus (rec) genlar ham mavjud.

Irsiy maTeriallar bir Bakteriyadan ikkinchisiga transformasiya, transduksiya va kon’yugasiya orqali o‘tadi.

Transformasiya — irsiy maTerial (DNK bo‘lagi)ning donor hujayra¬sidan resipient hujayralariga bevosita o‘tishi.

Transformasiya hodisasini birinchi bo‘lib F.Griffits 1928 yili kashf etgan. U oq sichqonlarning qorin bo‘shlig‘iga novirulent, kapsulasiz pnevmokokkning II turini va o‘ldirilgan, virulentli, kapsulali pnevmokokkning III turini birgalikda yuboradi. Zotiljamdan sichqonlar o‘ladi va ulardan pnevmokokkning kapsulali III turi ajratib olindi. Bu jarayonda o‘ldirilgan, virulentli, kapsula hosil qiluvchi pnevmokokkning III turidan DNK orqali pnevmokokkning II turiga sichqon organizmida virulentlik hamda kapsula hosil qilish xususiyatlari o‘tdi, ya’ni o‘lgan III tur pnevmokokk ekstraktida faol genlarga ega bo‘lgan DNK saqlanib qolgan.

Transformasiya fenomi H.influenzae, B.subtilis, streptokokk, stafilokokk, neyssyeriya, E.coli va 50 dan ortiq boshqa Bakteriyalarda o‘tkazilgan. Ko‘pincha donor DNKsidan resipientga asosan bitta gen yoki birikkan bir necha genlar beriladi.

Molekulyar massasi 0,5–1x106 dalton bo‘lgan DNKning 2 ipli bo‘lakchalarida transformasion faollik kuzatiladi.

Bakteriyadagi transformasion jarayon 4 bosqichdan iborat: 1) donor DNK ning resipient hujayrasi ustiga adsorbsiya qilinishi; 2) DNKning resipient hujayrasi ichiga kirishi; 3) resipient hujayrasi ichiga kirgan donor DNKsining resipient xromosomasi bilan birikishi; 4) irsiy rekombinasiyaning vujudga kelishi.

Transformasiya bir turdagi, ammo turli genotiplarga ega bo‘lgan Bakteriyalarda samarali kechadi. Transformasiya Bakteriya populyasiyasidagi barcha hujayralar bilan sodir bo‘lmay, balki donor DNKsi ayrim hujayralargagina ta’sir etib transformantlar hosil qiladi. Donor DNKni qabul qila oladigan resipient hujayralar kompetent hujayralar deb ataladi. Kompetentlik xususiyat resipient hujayrasining ma’lum o‘sish davriga, ya’ni logarifmik fazasiga to‘g‘ri keladi. Aynan shu vaqtda resipient hujayrasi devorining o‘tkazuvchanligi oshadi va yuqori polimyerli DNK kirishiga sharoit yaratiladi.

Transformasiya yo‘li bilan o‘tkazilgan donor DNKning resipient xromosomasi bilan mustahkam birikishi ular irsiy maTerialining gomologikligiga bog‘liq. Shuning uchun gomologiklik qancha yuqori darajada bo‘lsa, transformasiyaning amalga oshishi oson kechadi. Shuning uchun bir tur ichidagiga nisbatan har xil turlar orasida transformasiya hodisasi kam uchraydi.

Transduksiya — irsiy maTerialning bir Bakteriya hujayrasidan ikkinchisiga faglar yordamida o‘tkazilishi. Mo‘’tadil faglar va ularning mutantlari donor Bakteriyadan resipient hujayraga irsiy maTerialni o‘tkazish xususiyatiga ega.

Transduksiya hodisasini N.Sindyer va J.Ledyerbyerglar 1951 yili kashf qilgan. Transduksiya E.coli, ichburug‘ Bakteriyasida, salmonella, vabo vibrionida, stafilokokklarda va boshqa bir qancha Bakteriyalarda aniqlangan.

Uch xil transduksiya farqlanadi: nomaxsus yoki umumiy, maxsus va abortiv.

Nomaxsus transduksiya. Faglarning ko‘payishi jarayonida (reproduk¬siyasida) yangi faglar yig‘ilayotganda ularning boshchasiga fag DNKsi bilan birga, donor — Bakteriya DNKsining bo‘lakchasi ham kirib qolishi mumkin, bunda fag o‘zining genomini bir qismini yo‘qotadi, natijada nuqsonli fagga aylanadi. Bunday nuqsonli transduksiyani amalga oshiruvchi faglar 0,3% ni Tashqil etadi. Nomaxsus transduksiyada donor hujayradan resipient hujayraga har xil genlar, masalan, aminokislotalar sintezini, antibiotiklarga chidamlilikni, ayrim uglevodlarni parchalovchi fyermentlarni nazorat qiluvchi genlar o‘tishi mumkin. Nomaxsus transduksiya kam sodir bo‘ladi, ya’ni birgina fag zarrachasiga 10-4–10-7 darajada to‘g‘ri keladi.

Fagning genomi Bakteriya xromosomasining 1/100 ni Tashqil etadi, shuning uchun transduksiya jarayonida xromosomaning kichkina bir bo‘lakchasigina o‘tadi (26-rasm).

O‘tkazilgan donor Bakteriyaning DNK bo‘lakchasi, resipient Bakteriya DNKsining gomologik qismiga rekombinasiya natijasida birikadi.

Nomaxsus transduksiyada, transduksiyani amalga oshiruvchi faglar faqatgina irsiy maTerialni bir Bakteriyadan ikkinchisiga o‘tkazish vazifasini bajaradi, fag DNKsi transduktantlar hosil bo‘lishida ishtirok etmaydi.

Shunday qilib, mo‘’tadil fag maxsus transduksiyani amalga oshiradi va o‘ziga biriktirgan holda bitta yoki bir necha donor Bakteriya genlarini resipient hujayrasiga o‘tkazadi.

Abortiv transduksiyada faglar orqali o‘tkazilgan donor Bakteriyalarning DNK bo‘lakchasi resipient hujayraning xromosomasi bilan birikmaydi, sitoplazmada alohida joylashib, faoliyat ko‘rsatadi.

Abortiv transduksiyani ayrim nomaxsus transduksiyani amalga oshiradigan faglar sodir qiladi.

Transduksiyaning tabiiy sharoitda bo‘lishi to‘g‘risida aniq ma’lumotlar yo‘q. Lekin ko‘pgina olimlar bor deb o‘ylashadi, chunki transduksiyani amalga oshiruvchi mo‘’tadil Bakteriya faglar tabiatda ko‘p miqdorda uchraydi.

Kon’yugasiya — irsiy maTerialning donor hujayrasidan resipient hujayrasiga ularning chatishishi natijasida o‘tishi. Kon’yugasiya hodisasi D.Ledyerbyerg va E.Teytum tomonidan 1946 yili E.coli da o‘tkazilgan tadqiqotlarda kashf qilindi. Kon’yugasiyada bir xil hujayralar donorlik, ayrimlari resipientlik vazifasini bajaradi va irsiy maTerial faqat donordan resipientga bir tomonlama o‘tadi. Donorlik xususiyatiga ega bo‘lgan hujayrada F – plazmida (jinsiy omil) borligi aniqlandi. Shuning uchun F– – plazmidasiz hujayralar resipientlar yoki F– – hujayralar deb ataladi. F – hujayralarni F– – hujayralar bilan chatishtirganda 1–10% ga yaqin resipientlarga F plazmida beriladi.

Kavalli 1950 yili F kultura ichida hujayradan xromosoma genlarini yuqori darajada o‘tkazish xususiyatiga ega bo‘lgan donorni kashf qildi. Bunday shtammlar Hfr (ing. high frequncy – yuqori darajada – recombination – rekombinasiya hosil qiluvchi) deb ataladi. Hozir Hfr – shtammlar turli patogen Bakteriyalardan ajratib olingan.

F–plazmida Bakteriya xromosomasining ma’lum qismlariga birika olish xususiyatiga ega. Ayrim hollarda F–plazmida profagga o‘xshab xromosomadan ajralib chiqadi va o‘zi bilan birikkan Bakteriya genlarini ham ajratib oladi. Bunday F–plazmidalar uning tarkibiga kirgan genning nomi bilan belgilanadi. Masalan, F-gal resipient hujayrasiga galaktozani parchalash xususiyatini o‘tkazadi.

Donor Bakteriyalarda, ya’ni F–plazmidaga ega bo‘lgan hujayralarda 3–4 tagacha F jinsiy tukchalar (sex pili) borligi aniqlandi. Kon’yugasiya jarayonida, donor hujayra o‘z jinsiy tukchalari bilan resipient hujayraga birikadi. Bu jinsiy tukcha yoki tukchalar ikkala hujayra o‘rtasida kon’yugasion ko‘prik vazifasini bajarib, undan 2 soat davomida donor hujayrasidan resipient – hujayrasiga F– omil va sitoplazmada alohida joylashgan boshqa plazmidalar ham o‘tadi.

Kon’yugasiya jarayonida donor Bakteriya xromosomasining o‘tishi uchun F-plazmida joylashgan qismidan endonukleaza yordamida DNKning bitta zanjiri uzilishi lozim. Natijada DNKning ajralgan qismi resipient hujayraga kon’yugasion ko‘prik orqali o‘tadi va tezda ikkinchi ipi sintez qilinadi. Donor hujayrada qolgan DNK ipidan ham ikkinchi ip sintez bo‘ladi. Bunday donor hujayralarga Bakteriyalarning Hfr-shtammlari misol bo‘la oladi. Kon’yugasiya jarayoni tabiatda keng tarqalgan. Masalan, entyeropatogen eshyerixiylarning 1/3 qismi F––hujayralar bilan chatishish xususiyatiga ega. Hozir kon’yugasiya tur va turkumlararo ham amalga oshishi aniqlangan.