Magistratura məRKƏZİ Əlyazması hüququnda

Beynəlxalq qiymətli kağızlar bazarının perspektiv inkişaf yolları

Birjada qiymətli kağızların və ya şirkətlərin ümumi dəyərini göstərmək üçün istifadə olunan əsas göstəricilərdən biri ndeksdir. Şirkətlərin səhmlərinin qiymətinin necə dəyişdiyini, iqtisadiyyatın hansı istiqamətə yönəldiyini öyrənmək üçün tez-tez bu göstəriciyə istinad edilir.

ABŞ birjalarında əsas üç indeks göstəricisi diqqətlə izlənməkdədir: NASDAQ indeksləri , Dou Cons və S&P500. Dou Cons ən böyük 30 şirkətin səhmlərini əhatə edirsə, S&P500 500 böyük, üçüncüsü isə NASDAQ birjasında yerləşdirilən Amerikan və xarici şirkətləri əhatə etməkdədir. Adətən bazarı ən yaxşı ifadə edən indeks olaraq S&P500-ə üstünlük verilsə də, digər indekslər də çox vacib xarakter daşıyır. İndeksdən həm də investisiya portfelinin performansını müəyyən etmək üçün istifadə edilməkdədir. Bir çox hallarda belə müqayisə üçün indeks uyğun ölçü olur. Misal üçün, əgər portfelinizdə 250 böyük şirkət varsa S&P500 indeksi ölçü olaraq seçilməlidir, yox əgər portfelinizdə 20 ən böyük şirkətin səhmi varsa, portfelin gəlirliliyini Dou Cons indeksi ilə müqayisə etmək məqsədəuyğun olardı.

Dou Cons 30 indeksi qiymət çəkili indeksdir. Burada qiyməti çox olan səhmlərin ümumi indeksə təsiri də çox olur. Misal olaraq bazarda 2 şirkətin səhmi olsun: A və

B. B səhminin qiyməti 60 AZN, A-ki isə 20 AZN olsun. Deməli, indeks dəyəri (20+60)/2=40 olacaqdır. Göründüyü kimi, qiyməti çox olan səhmin indeksə təsiri də çox olur. Fərz edək, növbəti gün səhmlərin qiyməti dəyişir: Hər 2 səhmin qiyməti olur 30. Deməli, B-nin qiyməti 30 AZN artmış, A-ki isə 10 AZN azalmışdır. Yeni indeks belə hesablanacaqdır: (30+30)/2=30. İndeks təxminən 25 faiz azalaraq 40-dan 30-a düşəcəkdir. Bəzən səhmlərin qiyməti ifrat artdıqda şirkət onları denominasiya edir və ya bölür. Məsələn 2 yeni səhm, 1 köhnə səhmə bərabər olur. Bu vaxt, Dou Cons indeksinə dəyişiklik etmək lazım gəlir ki, səhmlərin bölünməsi indeksə təsir etməsin. Bir az əvvəlki nümunədə göstərdik ki,əgər B şirkəti səhmlərini bölürsə, onda bir səhmin qiyməti 30 manat olacaqdır. Əvvəl qiymətlər 2-yə bölünürdü. İndeks dəyəri dəyişmədən yeni bölən hesablamaq lazımdır. Bu isə (20+30)/(bölən)=40 tənliyi ilə hesablana bilər. Burada yeni bölən 1,25 olur. Yəni, qiymətlər növbəti gün

eyni qədər dəyişərsə, yeni indeks belə hesablanacaq: (30+15)/1,25=36. Beləliklə, yeni indeks cəmi 4 bənd (10 faiz) azalaraq 36 olacaq. Gördüyünüz kimi, qiymət- çəkili indeks bazardakı vəziyyəti tam əks etdirmir. Bazarda şirkətlərin ümumi dəyərini deyil, sadəcə qiymətlərini nəzərə almaqdadır. Bu baxımdan dəyər (value) çəkili indeks daha məqsədə uyğun sayılır. S&P500 indeksi bu indekslərdən biridir. Əvvəlki nümunəyə baxsaq, fərz edək ki, B şirkətinin bazarda 100 səhmi var, A şirkətinin isə 1000. Deməli, B şirkətinin ilkin bazar dəyəri 6.000 AZN, A şirkətinin isə 20.000 AZN olacaq. İndeks belə hesablanacaq: (20.000 + 6.000) = 26.000. Qiymətlər eyni qayda ilə dəyişərsə yeni indeks belə olacaqdır: (30.000+3.000) =

33.000. Deməli indeks 7.000 bənd və ya 27 faiz artmış olacaqdır. İlkin dəyəri 100 olaraq götürsək, sonrakı indeks 127 olacaqdır. 1941-ci ildən başlayaraq S&P500 indeksi üçün baza dəyəri olaraq 10 rəqəmi seçilmişdir. Bəzi şirkət qərarlarının indeksə təsirini azaltmaq üçün bölən hesablanmaqdadır. Bu zaman səhmlərin bölünməsi indeksə təsir etmir, çünki indeks hesablanarkən səhmlərin sayı nəzərə alınır. Buna baxmayaraq, yeni səhm emissiyası, şirkətlərin ayrılması, birləşməsi, şirkətin bazardakı səhmlərini geri alması zamanı indeksin böləni dəyişdiriləcəkdir.

Fond bazarının inkişafı etməsində daha çox dövlət qiymətli kağızların üstün mövqeyi nəzərə çarpır. Xüsusilə Mərkəzi Bankın qiymətli kağızlarının xüsusi çəkisi öz yüksəkliyi ilə nəzərə çarpmaqdadır. Korporativ qiymətli kağızların dövriyyəsində və satışında artım baş versə də, lakin səhmlərin təkrar bazarının inkişafına ehtiyac vardır. Səhm təkrar bazarının mövcud inkişaf səviyyəsi daha çox təsərrüfatların və müəssisələrin, əsasən də özəl sektorun, qeyri-neft sənaye obyektlərinin burada kifayət qədər fəallıq göstərməməsi ilə bağlıdır. Qiymətli kağızlar bazarı kateqoriyasına keçidin təmin edilməsi ölkənin fond bazarının inkişafı baxımından mühüm əhəmiyyət daşıyır. Bu keçid eyni zamanda səhm bazarının kapitallaşma səviyyəsinin artımı ilə sıx bağlı olmaqdadır. Ölkənin fond bazarının kapitallaşma səviyyəsində artım olsa da, lakin bu təsərrüfat və müəssisə subyektlərinin kapital-investisiya tələbatlarının qarşılanması da yetərli sayıla bilməz. Belə ki, əsas kapitala investisiya qoyuluşlarının həcmi, həmin subyektlərin başqa mənbələrdən maliyyə reurslarını cəlb etməsi bazarın
kapitallaşma səviyyəsindən hələ ki, üstündür. Fond bazarında təsərrüfat və müəssisə subyektlərinin iştirak səviyyəsi,imkanları və onların bazardan investisiya cəlbi, kifayət qədər yüksək deyil. Bu amil, xüsusilə də qeyri-neft sənaye müəssisələrinin yəni özəl sektorun, fəaliyyətində özünü göstərməkdədir. Sənaye sektorunda əsas rollardan birini oynayan mədənçıxarma sahəsinin fond tutumluğu və texniki imkanlarının yüksək olması onun əsas istehsal fondlarının həcminin böyüklüyünü zəruriləşdirən amillərdəndir.

Ölkənin fond bazarının inkişafında daha çox dövlət qiymətli kağızların üstün mövqeyi nəzərə çarpmaqdadır. Xüsusilə bazarın dövriyyəsində Mərkəzi Bankın qiymətli kağızlarının xüsusi çəkisi öz yüksəkliyi ilə nəzərə çarpır. Korporativ qiymətli kağızların dövriyyəsində və satışında artım baş versə də, lakin səhmlərin təkrar bazarının inkişafına hələ də ehtiyac vardır. Səhm təkrar bazarının mövcud inkişaf səviyyəsi daha çox təsərrüfatların və müəssisə, əsasən də qeyri-neft sənaye müəssisələrinin ,özəl sektorun burada kifayət qədər fəallıq göstərməməsi ilə bağlıdır. Təsnifləşdirilmiş qiymətli kağızlar bazarı kateqoriyasına keçidin təmin etmək respublikanın fond bazarının inkişafı baxımından zəruri bir amildir. Bu keçid həmçinin səhm bazarının kapitallaşma səviyyəsinin artması ilə də sıx bir şəkildə bağlıdır. Respublikanın fond bazarında kapitallaşma səviyyəsinin artımı baş versə də, bu təsərrüfat və müəssisə subyektlərinin kapital-investisiya ehtiyaclarının qarşılanması da yetərli sayılmır. Belə ki, əsas kapitala investisiya qoyuluşlarının həcmi, həmin subyektlərin başqa mənbələrdən maliyyə reurslarının cəlb edilməsi bazarın kapitallaşma səviyyəsindən hələ ki, üstündür. Bu bazarda təsərrüfat və müəssisə subyektlərinin bazardan investisiya cəlbi və onların iştirak səviyyəsi, imkanları kifayət qədər yüksək deyil. Bu, əsasən də özəl sektorun, qeyri-neft sənaye müəssisələrinin fəaliyyətində özünü göstərməkdədir. Sənaye sektorunda aparıcı rol oynayan mədənçıxarma sahəsinin fond tutumluğu və texniki imkanlarının yüksək olması onun əsas istehsal fondlarının həcminin böyüklüyünü zəruriləşdirməkdədir. Ancaq bir önəmli cəhəti də nəzərə almaq lazımdır ki, üzrə nəzarə və yoxlama mexanizmlərinin gücləndirilməsi, emitentlərin məsuliyyətinin artırılması belə
tələblərin pozulmasına görə məsuliyyətin artırılması. Fond bazarının inkişafı baxımından yeni alət kimi bələdiyyələrin qiymətli kağızlarının buraxılmasına böyük ehtiyac var. Bu qurumlar cəlb olunmuş vəsaitləri bələdiyyə proqramlarının reallaşmasında istifadə edə ,geniş əhali kütləsi üçün borc qiymətli kağızları buraxa bilərlər.Hal-hazırda regionlarda sosial-iqtisadi inkişafa nail olmağın ən vacib şərtlərindən biri kimi yeni maliyyələşmə aləti olan bələdiyyə qiymətli kağızlarının buraxılması da hesab olunur.

Xarici investorların fond bazarında fəaliyyətinin təşkili ölkə iqtisadiyyatının inkişaf etdirilməsində əsas amillərdən biri sayılır. Xarici beynəlxalq qurumlar və investorlar üçün fond bazarı cəlbedici görünür. Onlar kapitalın yatırılması imkanları baxımından Azərbaycan bazarını olduqca perspektivli bazar hesab edirlər ki, bu da ölkədə əlverişli investisiya mühiti ilə əlaqədar olmaqdadır. Habelə bazarın fəaliyyətinin, investisiya və korporativ idarəetmə mədəniyyətinin yüksəldilməsinə, genişləndirilməsi ilə bağlı investorların maarifləndirilməsinə və bu istiqamətdə xüsusi proqramların işlənib hazırlanmasına və həyata keçirilməsinə də ehtiyac böyük vardır. Respublikamızın orta və iri müəssisələr əsasən əvvəl dövlətə məxsus və blok halında səhmdar cəmiyyətinə çevirilən və özəlləşdirilən müəssisələrdir. Bu müəssisələrin səhmdarlarının təkrar bazarın inkişafında necə maraqlı olacaqlarını araşdırmaq vacib məsələdir. Həmçinin orta və kiçik müəssisələr fond bazarından maliyyə vəsaiti əldə etmək məqsədilə istifadə edə bilərlər, ancaq bu zaman yeni səhmdarların da məqsədi mühümdür. Əgər onlar da təkrar bazarın, xüsusilə də səhm bazarının inkişafında maraqlı olmasalar, demək ki, birja yenə əvvəlki bazar kimi fəaliyyət göstərəcək. Fond bazarının inkişafı ilə bağlı beynəlxalq bazarlarla daha geniş ticarət əlaqələri yaratmaq potensialının gücləndirilməsinə,onun infrastruktur, institusional sistemin təkmilləşdirilməsinə diqqət artırmaq lazımdır. Həmçinin bazarda korporativ idarəetmə mexanizminin genişləndirilməsi,maliyyə vasitəçiliyi fəaliyyətinin artırılması, iştirakçıların peşəkar hazırlığının yüksəldilməsi məslələri də sistemli şəkildə həll edilməsi vacibdir. Ölkənin fond bazarının inkişafı ilə bağlı başlıca rol oynayan yerli təsərrüfat və müəssisə subyektlərinin fəallığı amili də öz həllini

tapmalıdır. Mövcud amil təsərrüfatların və müəssisələrin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin genişləndirilməsi, maddi-texniki bazasının gücləndirilməsi, rəqabətqabiliyyətli məhsul istehsalına yönümlülüyün artırılması kimi vacib istiqamətlərlə sıx bağlıdır. Bu baxımdan yerli təsərrüfatların və müəssisələrin idarəetmə sisteminin təkmilləşdirilməsi, bu sahədə metodoloji-standart bazasının beynəlxalq tələblər baxımından təkmilləşdirilməsi ,onlar üzrə daha səmərəli dəstək mexanizminin müəyyənləşdirilməsi kimi kompleks tədbirlərin həyata keçirilməsi vacib amillərdəndir.