Kbt я25 uot (059) Baş redaktor

43

Dünya ədəbiyyatı

575 

illiyi

Əlişir Nəvai 

1441-1501

FEVRAL

Nizaməddin  Mir  Əlişir  oğlu  Nəvai 

(Əlişir Nəvai) Teymurilər sarayına yaxın 

zadəgan ailəsində 1441-ci il fevral ayı-

nın 9-da Heratda anadan olmuşdur.

Təhsilini  Herat,  Məşhəd  və  Səmər-

qənd şəhərlərində almış, şəxsi mütaliəsi 

nəticəsində  dövrünün  ən  görkəmli 

alimlərindən  biri  kimi  tanınmışdır.  Ki-

çik yaşlarından özbək və fars dillərində 

şeirlər  yazmış,  15  yaşında  şair  kimi 

şöhrət qazanmışdır.

1468-ci  ildə  məktəb  yoldaşı  Hüseyn 

Baykara  hakimiyyət  başına  gəldikdən 

sonra  Nəvai  möhürdar  təyin  olunmuş, 

1472-ci ildə vəzir rütbəsinə yüksəlib əmir 

titulu almışdır. Dövrünün alim, şair, mu-

siqiçi, rəssam və xəttatlarını himayə et-

miş, öz hesabına mədrəsə və xəstəxanalar 

açmış, yollar çəkdirib körpülər saldırmış, 

kanallar qazdırmış, karvansaralar tikdir-

miş, sarayda əməkçi xalqın müdafiəçisi 

kimi  tanınmışdır.  Lakin  Nəvainin  bu 

nəcib  işləri  irticaçı  dairələrdə  narazılıq 

doğurmuş, şairə böhtan və iftiralar atıl-

mışdır.  1476-cı  ildə  Nəvai  vəzirlikdən 

imtina  etməyə  məcbur  olmuşdur.  Bir 

müddət Astrabad vilayətinin hakimliyinə 

göndərilmiş (1487), 1488-ci ildə Herata 

qayıdaraq, ömrünün axırınadək yaradıcı-

lıqla məşğul olmuşdur.

Əlişir  Nəvai  16-sı  mənzum,  16-sı 

mənsur  olmaqla  bir-birindən  dəyərli 

32  əsər  yazmışdır.    “Mühakəmət-ül 

Lüğəteyn”,  “Məcalisün-Nəfais”,  beş 

məsnəvidən  ibarət “Xəmsə” və şeirlərinin 

topladığı  “Divan”  onun  ən  məşhur 

əsərləridir.  “Mühakəmət-ül  Lüğəteyn” 

əsərində  türk  və  fars  dilləri  müqayisəli 

şəkildə qarşılaşdırmış, türk dilinin han-

sı  baxımdan  üstün  olduğunu  açıqla-

mışdır.  “Məcalisün-Nəfais”  şairlər  və 

ədiblər təzkirəsidir. Bu əsərdə XV əsrdə 

Türküstan  və  İranda  yetişən  şairlərin 

həyat  və  yaradıcılıqlarına  dair  dəyərli 

məlumatlar  verilmişdir.  “Xəmsə”sində 

“Fərhad  və  Şirin”,  “Leyli  və  Məcnun” 

kimi  mənzum  romanları,  Makedoniyalı 

İskəndərin həyatından bəhs edən “Səddi-

İskəndəri”,  Sasani  hökmdarı  Bəhram 

Gurun  həyatından  bəhs  edən  “Səbəy-

Səyyarə”  adlı  tarixi  əsərləri,  əxlaq  və 

təsəvvüfə dair fikirlərini əks etdirir.

Qəzəllər,    müxəmməslər,  rübailər, 

müstəzadlar, müfrədlərdən ibarət divan-

ları isə Orta Asiya türk dilinin ən gözəl 

nümunələridir.  Ə.Nəvai  6  divan  yarat-

mış,  ilk  şeirlərini  “Bədaye  ülbidayə” 

(1470-ci ilin əvvələri) adlı divanında top-

lamış, 2-ci divanını “Nəvadir ül-nəhayə” 

(1476-1483) adlandırmışdır. 1498-1499-

cu  illərdə  özbək  dilində  yazdığı  lirik 

şeirləri “Çahar divan” adlanan 4 cilddə 

toplanmışdır. Fars dilindəki qəzəlləri isə 

“Divani-Fani” adı ilə məşhurdur.

Nəvai  Azərbaycan  ədəbiyyatının 

klassikləri  Xaqani, Nizami və Nəsiminin 

əsərlərini  dərindən  öyrənmiş,  onlarla 

məktublaşmışdır.  Onun  əsərləri  bir  sıra 

xalqların dillərinə tərcümə olunmuşdur, 

əlyazmaları dünyanın ən iri kitabxanala-

rında mühafizə olunur.

Şairin  əsərlərinin  süjetləri  əsasında 

çoxlu  musiqili  əsərlər  (opera,  balet  və 

s.), həyat və yaradıcılığından bəhs edən 

bədii  əsərlər  (Aybəkin  “Nəvai”  roma-

nı  və  s.)  yaradılmış,  haqqında  bədii 

film (“Əlişir Nəvai”, 1948) çəkilmişdir. 

Nəvai  şəhəri  şairin  şərəfinə  adlandırıl-

mışdır.  Özbəkistanda  adına  maarif  və 

mədəniyyət müəssisələri, ali məktəb və 

küçə var. 

Əlişir Nəvai 1501-ci il yanvar ayının 

3-də Heratda vəfat etmişdir.

Bakıda  şairin  adına  küçə  var.  Adını 

daşıyan  parkda  heykəli  ucaldılmışdır. 

Nəvai  irsinin  tədqiqatçısı  H.Araslıya 

1968-ci ildə “Özbəkistan SSR Əməkdar 

elm xadimi” adı verilmişdir.

Ə d ə b i y y a t 

Seçilmiş əsərləri 

/Ə.Nəvai.- Bakı: Öndər 

nəşriyyat, 2004.- 423 s.

Mühakəmətül-lüğateyn-

İki dilin mübahisəsi: 

Cağatay türkcəsindən 

tərcümə /Ə.Nəvai; 

tərc. və ön söz. müəl. 

K.V.Nərimanoğlu; red. 

Ş.Əhmədova.- Bakı: 

Yurd, 1999.- 64 s.

Əlişir Nəvai 

Azərbaycan 

ədəbiyyatşünaslığında: 

məqalələr toplusu              

/topl., tərt. ed. və nəşrə 

hazırl. A.Ülvi; elmi red. 

V.Arzumanlı; elmi məsl. 

C.Nağıyeva; AMEA, 

Nizami ad. Ədəbiyyat 

İn-tu.- Bakı: Qartal, 

2009.- 359 s.

Nağıyeva, C. 

Azərbaycanda Nəvai 

/C.Nağıyeva.- Bakı: 

“Tural-Ə” NPM, 

2001.- 262 s.

Qasımov, Y. Əlişir 

Nəvai və yeni özbək 

poeziyası /Y.Qasımov   

//Türkologiya: jurnal.-

2013.- №1.- S.33-41.

İ n t e r n e t d ə

www.anl.az

www.az.wikipedia.org

www.kh-davron.uz

Özbək şairi

9

---

44

Dünya ədəbiyyatı

110  

illiyi

Musa Cəlil 

1906-1944 

FEVRAL

Musa  Mostafa  oğlu  Cəlilov  (Musa 

Cəlil)  1906-cı  il  fevral  ayının  15-də 

Orenburq vilayətinin Şarlık rayonunda-

kı Mostafa kəndində anadan olmuşdur. 

İlk  təhsilini  mollaxanada  alan  Musa 

1914-1917-ci  illərdə  Orenburqdakı 

Hüseyniyyə  mədrəsəsində  oxumuşdur. 

9  yaşında  şeir  yazmağa  başlayan  şai-

rin ilk şeiri 1919-cu ildə “Qızıl yıldız” 

qəzetində çap olunmuşdur.  1919-cu ildə 

komsomola daxil olmuş və bolşeviklərlə 

ağqvardiyaçılar arasında gedən savaşda 

bolşeviklərin sıralarında döyüşmüşdür.  

   1922-ci ildə Tatarıstanın paytaxtı Ka-

zan şəhərinə gəlmiş və qəzetdə işləməyə 

başlamışdır.

1925-ci  ildə  onun  şeirlər  toplu-

su  “Biz  gedirik”  adı  altında  çap  edil-

miş,  elə  həmin  il  Orenburq  komsomol 

komitəsinə işə göndərilmişdir.

İki  il  Orenburq  və  Orskidə  komso-

mol  işində  çalışan  şair  1927-1931-ci 

illərdə  Moskva  Dövlət  Universitetinin 

ədəbiyyat  fakültəsində  təhsil  almışdır. 

Moskvada oxuduğu illərdə komsomolun 

mərkəzi komitəsinin orqanı olan “Kiçik 

qardaşlar”, “Oktyabr balaları” jurnalla-

rına  redaktorluq  etmişdir.  1929-cu  ildə 

şairin “İptaşka” şeir kitabı çap olunmuş-

dur.

1933-1934-cü  illərdə  Moskvadakı 

“Kommunist”  qəzetinin  ədəbiyyat  və 

incəsənət  şöbəsinə  rəbərlik  edən  Musa 

Cəlilin  “Ordenli  milyonlar”  şeir  kitabı 

çap edilmişdir. 1935-ci ildə o, Moskva 

Dövlət Universitetində açılan Tatar Ope-

ra Studiyasına işə dəvət edilmiş, studiya 

1938-ci  ildə  Tatarıstana  köçürüləndə 

Musa Cəlil də Kazana gəlmiş və ədəbi 

hissə  müdiri  vəzifəsində  işləmişdir. 

1935-1941-ci  illərdə  yazdığı  “Altun-

saç”,  1940-cı  ildə  tamamladığı  “İldar” 

librettolarını  Tatarıstan  Dövlət  Opera 

Balet  Teatrına  səhnələşdirmək  üçün 

təhvil vermişdir.

  Musa  Cəlilin  şairliyi  ilə  yanaşı, 

rəssamlıq  qabiliyyəti  də  olmuş,  musiqi 

istedadı  libretto  yazmasında  ona  çox 

kömək etmişdir. O, bəzi şeirlərinə xalq 

mahnılarının  üslubunda  mahnılar  da 

yazmışdır. Musa Cəlil 1939-cu ilin iyu-

lunda Sovetlər Birliyi Yazıçılar İttifaqı-

nın Tatarıstan şöbəsinin katibi seçilmiş-

dir.  

Lakin İkinci Dünya müharibəsi Musa 

Cəlilin həyat yolunu tamam dəyişmişdir.  

1941-ci ilin yayından Musa Cəlil “Otva-

qa” (İgidlik) cəbhə qəzetində hərbi müx-

bir  kimi  fəaliyyətə  başlamışdır.  Onun 

tərənnüm  etdiyi  Sovet  Ordusu  1942-ci 

ildə Voloxov cəbhəsində ağır itki verərək 

şairi yaralı və hərbi müxbiri də səngərdə 

qoyub  geri  çəkilmişdir.  Beləcə,  Musa 

Cəlilin əsirlik, ailəsinin və qohumlarının 

isə işgəncəli həyatı başlamışdır.

1944-cü  ildə  Moabit  düşərgəsindəki 

antifaşist gizli təşkilatın üzvləri Almani-

yanın xüsusi xidmət orqanları tərəfindən 

yaxalanmış,  uzun  və  ağır  işgəncəli 

dindirmələrdən  sonra  gizli  təşkilatın 

ideoloqu Musa Cəlilin günahkar olduğu 

sübut edilmiş, 1944-cü il avqust ayının 

25-də  Berlin  yaxınlığındakı  Plyotsen-

ze hərbi həbsxanasında öldürülmüşdür.

Stalinin  ölümündən  sonra  gizli  antifa-

şist  təşkilatlarında  Sovetlərin  öndə  ol-

duğunu  göstərmək  üçün  Musa  Cəlilə 

ölümündən  sonra  1956-cı  ildə  “Sovet 

İttifaqı  Qəhrəmanı”  adı  verilmiş  və 

şeirləri dünya dillərinə tərcümə edilərək 

yayılmışdır.

Ə d ə b i y y a t 

Moabit dəftəri: 

şeirlər /M.Cəlil; tərc. 

ed. X.Rza; ön söz. 

P.Xəlilov.- Bakı: Yazıçı, 

1979.- 275 s.

Mustafin, R. Qəhrəman 

şairin izi ilə: kitab ax-

tarış /R.Mustafin; tərc. 

ed. V.Quliyev.- Bakı: 

Gənclik, 1988.- 196 s. 

Abbaslı, T. Ədib. Əsgər. 

Əsir. Edam. Təqib. 

Təltif...: [Musa Cəlil 

haqqında] /T.Abbaslı   

//Mədəniyyət.- 2011.- 

16 fevral.- S.12.

İ n t e r n e t d ə

www.anl.az

www.az.wikipedia.org

www.ali-shamil.tr.gg

 

Tatar şairi

15

---