Jedność wielości : świat, człowiek, państwo w refleksji nurtu orficko-pitagorejskiego

Wstęp 
 
23 
świat jest kosmosem, czyli uporządkowaną całością, tak — zdaniem Pitagorasa 
— każdy z nas jest kosmosem w miniaturze”
34
. Wskazuje także nowe, filozoficz-
ne właśnie, podejścia do aspektu „oczyszczeń”
35
. Sugerowałoby to, że Guthrie 
dostrzega jedność filozofii pitagorejskiej. Jednakże, jak zauważa de Vogel, Gu-
thrie zdaje się mimo wszystko traktować religijno-polityczny aspekt nauki Pita-
gorasa jako oddzielony od aspektu filozoficznego
36
. 
Krytyka owego stanowiska, przeprowadzona przez Cornelię Johannę de Vo-
gel w jej pracy Pythagoras and Early Pythagoreanism, prowadzi autorkę do tezy 
o jedności filozofii pitagorejskiej, która obejmuje swym zakresem „metafizykę, 
fizykę, naukę, religię, liturgię, moralność, prawodawstwo i politykę”
37
. 
—————————— 
34
 W.K.C.  G u t h r i e:  Filozofowie greccy..., s. 33. 
35
 „Wierzenia te [dotyczące transmigracji duszy i oczyszczeń koniecznych do jej uwolnienia 
— P.Ś.] były wspólne pitagorejczykom i innym sektom mistycznym, zwłaszcza orfikom nauczają-
cym w imieniu mitycznego Orfeusza. Oryginalność Pitagorasa objawia się wtedy, gdy zapytamy 
o drogę do owego oczyszczenia i połączenia z boskością. Dotychczas sposobem osiągnięcia czy-
stości były rytuały oraz przestrzeganie pewnych zewnętrznych zakazów, np. unikanie zwłok. 
Pitagoras zachował wiele z tych praktyk, lecz uzupełnił je o nowy sposób — drogę filozofa”. 
Ibidem, s. 32. 
36
 „Has Guthrie recognized and understood the unity of the Pythagorean thought — or, as we 
may safely put it, of Pythagoras’  thought and teaching? One might have expected this. He has 
clearly seen that for the philosopher of Croton the »purification« of the soul, a term also used by 
the Orphics, is attained by study and rational insight, i.e. by understanding the numerical propor-
tions in the universe. Since the cosmic order is divine order, man has to imitate it in his own life. 
Guthrie has also clearly recognized that these principles are to be found in Plato [...]. He probably 
would not dissociate the social-political aspect of Plato’s philosophical thought. In the chapter on 
Pythagoras, however, we find a few words devoted to the political activity and influence of this 
thinker in the section dealing with his life. We are assured that Pythagoras was undoubtedly »a re-
ligious and political leader as well as a philosopher«. Anyone expressing himself in these terms 
suggest that the two first-mentioned things have no concern with philosophical thought”. C.J. de 
V o g e l:    Pythagoras and Early Pythagoreanism..., s. 16—17. 
37
 Autorka wspiera swoją tezę między innnymi opinią francuskiego archeologa François 
Lenormanta, stwierdzając: „[...] the first to explore Magna Graecia from an archaeological point of 
view was François Lenormant. In the second volume of his great work La Grande Grèce, pub-
lished in 1881, we find an important and surprising chapter: Crotone et la Pythagoreanisme. [...] 
The picture he gives of the philosopher Pythagoras and of his activities in Croton shows precisely 
that integration of the historical data into the philosophical personality of the thinker which is 
usually lacking in the accounts given by the historians of Greek philosophy. [...] I quote the fol-
lowing passage to show how François Lenormant understood the real meaning of Pythagoras’ 
thought. » L’originalité de Pythagore, la nouveauté de l’œuvre qu’il osa entreprendre consista en 
ce qu’il tenta le premier d’embrasser dans un même système tout ce que l’on avait jusqu’alors 
essayé séparément, de coordonner en une vaste conception encyclopédique puissamment en-
chaînée dans toutes ses parties et déduit de quelques principes fondamenteaux, l’ensemble des 
choses matérielles et morales. Métaphysique, physique, science, religion, liturgie, morale, législa-
tion, et politique, la doctrine pythagoricienne englobait tout, ramenait tout à ses principes établis-
sant entre ces choses diverses un lien étroit, les faisant découler les unes des autres, de manière 
à les concilier, en une sorte d’harmonieuse symphonie à la fois théoretique et pratique «”. C.J. de  
V o g e l: Pythagoras and Early Pythagoreanism..., s. 18. 

---

 
 
 
24
Wstęp 
Również Charles H. Kahn w swym dziele Pythagoras and the Pythagoreans. 
A Brief History uznaje Pitagorasa za filozofa. Stwierdza, odwołując się do wyra-
żonej na temat Pitagorasa opinii autorstwa Herodota i Heraklita, że „wówczas 
naturalną interpretacją tych dwóch świadectw jest to, że Pitagoras należał wraz 
z Ksenofanesem, Hekatejosem i Heraklitem do czegoś, co możemy nazwać naj-
starszym greckim oświeceniem, pierwszą generacją  żyjącą w intelektualnym 
świecie stworzonym przez nową kosmologię milezyjczyków i nowe spojrzenie 
na naturę”
38
. 
Odnotowania wymaga również stanowisko, które wobec pitagoreizmu i pi-
tagorejskich apokryfów zajął w swej Historii filozofii starożytnej Giovanni Re-
ale
39
. Według Realego koniecznym w świetle najnowszych badań nad pseudopy-
thagorica jest przyjęcie tezy, że między starym pitagoreizmem (od Pitagorasa do 
Filolaosa) a neopitagoreizmem (około I wieku p.n.e.) istniał jeszcze inny okres 
tej szkoły, który określa mianem mediopitagoreizmu. Fundamentem mediopita-
goreizmu były właśnie owe pseudopythagorica, czy też pseudoepigrapha. W ich 
ocenie Reale jest zdecydowanie krytyczny, uznając je w ogromnej większości za 
falsyfikaty. Ta ocena wynika, według jego argumentacji, nie tylko z ewidentnie 
platońsko-arystotelesowsko-stoickiej terminologii, którą posługuje się większość 
apokryfów (wskazuje tu Reale przede wszystkim traktat Pseudo-Archytasa Perˆ 
¢rc©n
, a także dzieła Okellusa i Timajosa), lecz także z braku związku między 
koncepcjami wyrażanymi w apokryfach i tradycją starego pitagoreizmu
40
. 
Przyjrzyjmy się wreszcie stanowi badań nad pitagoreizmem w nauce pol-
skiej
41
. Nie ulega wątpliwości, że fundamentalne znaczenie mają tu prace Janiny 
Gajdy-Krynickiej. Najbardziej syntetycznym dziełem jest, wielokrotnie już 
—————————— 
38
 „The natural interpretation, then, of this two testimonies is that Pythagoras belongs with 
Xenophanes, Hecataeus, and Heraclitus in what we may call the earliest Greek Enlightenment, the 
first generation living in the intellectual world created by the new Milesian cosmology and the new 
view on nature”.  Ch.H. K a h n:  Pythagoras and the Pythagoreans. A Brief History. Indianapolis 
2001, s. 17.  
39
  G.  R e a l e:   Storia della filosofia antica in 5 volumi. Milano 1975. Polskie wydanie na 
podstawie  Sesta edizione. Milano 1989; Historia filozofii starożytnej.  Tłum.  E.I. Z i e l i ń s k i. 
T. 1—5. Lublin 1999—2002. Pitagorejczykom poświęcone są rozdziały w tomie 1. (polskie wy-
danie s. 101—125), tomie 4. (s. 379—437) i odnośne hasła w tomie 5. 
40
 „By sprawę zakończyć, powiedzmy, że liczne pseudoepigrafy, szczególnie niektóre »utwo-
ry popisowe«, które się zachowały (jedyne, jakie zdobyły pewien rozgłos), były próbą ponownego 
»wylansowania« pitagoreizmu, przeprowadzoną w sposób niezwykle naiwny, to znaczy poprzez 
usiłowanie wmówienia (mniejsza o to, czy w dobrej, czy w złej wierze), iż sławne i powszechnie 
uznawane nauki Platońskie i Arystotelesowskie znane były już dawnym pitagorejczykom. Jest 
oczywiste, że mamy do czynienia z ludźmi, którzy z jednej strony nie mieli już za sobą tradycji 
»szkoły«, z której mogliby czerpać określoną tożsamość, a z drugiej — nie mieli jeszcze świado-
mości,  że zasady pitagorejskie można przemyśleć i przedstawić w taki sposób, by uwzględnić 
wymagania, które pojawiły się później”.  G. R e a l e:  Historia filozofii starożytnej..., T. 4, s. 388. 
41
 Omówienie polskich badań (dodajmy, iż poza pracami Gajdy-Krynickiej badania te zdają 
się bardzo skromne) poświęconych pitagoreizmowi zob.:  J. G a j d a:  Pitagorejczycy..., s. 16. 

---