Iqtisodiyot va turizm

3.1 Lalmikor yerlar uchun tavsiya etilgan almashlab ekish tizimlari.

Lalmikor yerlarda g’alla-toza shudgor, band shudgor, beda almashlab ekishning turli tizimlari, sug’oriladigan yerlarda g’alla almashlab ekish tizimining qisqa rotatsiyali sxemalari ishlab chiqilgan. Tuproqning tabiiy unumdorligini oshirish, tuproqqa ishlov berish, ekish, o’g’itlash, sug’orish kabi hosil yetishtirishning qulay agrotexnik tadbirlari ilmiy asoslangan.

Lalmi yerlarda begona o’tlarni yo’qotishda g’alla-shudgor almashlab ekish tizimlarini joriy etish muhimdir.
Begona o’tlarga qarshi faqatgina agrotexnik tadbirlarni qo’llash bilan yaxshi natijalarga erishib bo’lmaydi. CHunki ko’p yillik begona o’tlarning ildizlari 2-3 metr va undan ko’p chuqurlikka yetib borishi mumkin. SHuning uchun agrotexnik tadbirlar bilan birga begona o’tlarni kimyoviy usul bilan o’toq qilish katta ahamiyatga ega.
Bir rotatsiya ichida yillar va dalalar bo’yicha navbatlanadigan ekinlar rejasini qayd qilingan jadvalga rotatsion jadval deyiladi. Ekinlar guruhining ro’yxati va ularning navbatlanishi almashlab ekish tizimi (sxemasi) deyiladi.
Lalmi yerlarda surunkali g’alla ekish, uni organik va mineral o’g’itlar bilan o’g’itlamaslik hosildorlikni yog’ingarchilikka qarab 3-8 ts/ga ga kamaytiradi. Almashlab ekish tizimlari joriy etilib har uch yilda bir marta toza shudgor ko’tarishdan oldin gektariga 10 tonna mahalliy va 40 kg/ga fosfor solish tuproqdagi gumusning 0,5-0,6% ga oshishini, azot, fosfor oziqa moddalarining barqaror ijobiy balansini yuzaga keltiradi.
Almashlab ekish tizimiga ko’ra lalmi yerlarda boshoqli don ekinlari salmog’i haydaladigan yerga nisbatan 60 % bo’lishi talab etiladi. Keyingi davrlarda Respublika bo’yicha haydaladigan lalmi yer maydonlarining
33,6 % boshoqli don bilan band. Bundan ko’rinib turibdiki, Respublikada boshoqli don ekinlari maydonini 1,5-1,8 barobar ko’paytirish imkoniyatlari mavjud.
Lalmikor yerlarda kuzgi bug’doyning qishga va qurg’oqchilikka chidamligi muhim rol o’ynaydi. Bug’doyning qishga chidamliligi o’simlik o’sish fazasiga, qish ob-havosiga va boshqa omillarga bog’liq. Kuzda unib chiqqan bug’doy yaxshi qishlaydi. Unib chiqishi bahorga cho’zilganda bug’doyning turli darajada siyraklanishi yuz beradi. Lalmi yerlarda unib chiqqan bug’doyning past haroratda nobud bo’lishi kamdan kam holatlarda uchraydi.
Lalmi yerlarda bug’doy deyarli har yili qurg’oqchilik ta’siriga uchraydi. Ayrim yillari tuproqda namlik boshoqlash-don to’plash davrlarida o’simlik o’zlashtira olmaydigan darajaga- 5,8 foizga tushadi. Tuproq qurg’oqchiligi bilan havo haroratining keskin ko’tarilishi (+40oS dan+42 oS gacha va undan yuqori) qo’shilib bug’doy hosildorligiga katta salbiy ta’sir ko’rsatadi.
O’tmishdosh. Lalmi bug’doydan barqaror yuqori hosil olishda o’tmishdosh ekin muhim rol o’ynaydi.
Almashlab ekish turiga qarab ekin turlari bilan band dalalar soni nisbati raqamlar bilan ifodalanadi. Mas, g‘o‘za-beda Almashlab ekish 3: 7 nisbatida birinchi raqam bedapoya dalalarini, ikkinchisi g‘o‘za dalalarini ko‘rsatadi (beda ekin maydonining 30,0%ni tashkil etadi). O‘zbekistonda xo‘jalikning qaysi soha bo‘yicha ixtisoslashgani va tuproq-iqlim sharoitiga kura Almashlab ekishning har xil sxemasi qo‘llanilishi mumkin.O‘zbekistonda 1930–90-yillarda ja-moa va davlat xo‘jaliklarida 3:7 sxe-mali donga ajratilgan bir dalali g‘o‘za – beda Almashlab ekish, 3:4:1:2 sxemali donga aj-ratilgan bir dalali g‘o‘za–beda Almashlab ekish va bo‘laklangan 1:2:1:2:1:3 sxemali bedasiz turli ekinlar – chopiqtalab ekinlar Almashlab ekish qo‘llanildi.
Almashlab ekishning mazkur sxemalarida g‘o‘za salmog‘i 60–70%ni tashkil etdi. 90-yillar boshidan O‘zbekistonda don mustaqilligiga erishish uchun sug‘oriladigan maydonning katta qismi g‘alla ekinlari uchun (1997 yilda kariyb 1 mln.ga) ajratildi. Natijada g‘o‘za yakka-ziroatchiligiga barham berilib, ayrim xo‘jaliklarda g‘o‘za-g‘alla nisbati deyarli teng bo‘lib qoldi.Paxtachilik Almashlab ekish da boshokli don ekinlarini joylashtirish bo‘yicha tavsiyalarga binoan 1:2:7 sxemasiga ko‘ra ekinlar quyidagicha: 1 (g‘alla): 2 (beda): 7 (g‘o‘za) – g‘o‘za 70% yoki 1:2:3:1:2 sxemasida esa ekinlar 1 (g‘alla) : 2 (g‘o‘za) : 3 (beda) : 1 (g‘alla) : 2 (g‘o‘za) – g‘o‘za 40% joylash-tirilib, Almashlab ekish dalasida g‘o‘za sal-mog‘ini 10–20% kamaytirishga erishildi.
Tuproq unumdorligi past, meliorativ holati yomon yerlarga 1:3:5 sxemalari – 1 m (meliorativ) : 3 (beda) : 5 (g‘o‘za) yoki 1 m (meliorativ): 3 (beda) : 4 (g‘o‘za) : 1 (g‘alla) – g‘o‘za 44,4 – 55,5% bo‘lgan namunaviy tav-siyalar berildi. Sholikor xo‘jaliklarda Almashlab ekishning uch, yetti, to‘qqiz va o‘n dalali sxemalari qo‘llaniladi
To‘qqiz dalali sxemada 1-, 2-, 3dalalarga sholi, 4dalaga yozning ikkinchi yarmida siderat yoki don uchun mosh, soya, o‘ris no‘xat (yozning birinchi yarmida dala meliorativ holati yaxshi-lanadi), 5-, 6-, 7-dalalarga sholi, 8dalaga beda bilan don uchun bahorgi arpa, 9-dalaga ikki yillik beda ekiladi. Bu sxemalarda sholi 66,6–70%ni tashkil etadi. Sabza-votchilikda sabzavot ekinlari Almashlab ekishning 360asosiy bo‘g‘ini ko‘p yillik va bir yillik o‘tlardir. Ekishda beda va boshqadukkakli ekinlardan keyin poliz ekinlari, ka-ram, piyoz, pomidor ekiladi. Kartoshka, poliz ekinlari, bodring va ildiz mevali ekinlardan keyin eqilgan karam ham mo‘l hosil beradi.
Begona o‘tlardan ko‘proq zararlanadigan piyoz, ildiz mevali sab-zavot ekinlari (sabzi, lavlagi, sholg‘om, turp), kartoshka, bodring karamdan key-in eqilganda yaxshi samara beradi. Sab-zavot ekinlarini, odatda, ilgari ular yetishtirilgan dalaga 3–4 yil oralatib eqilgani ma’qul.O‘zbekistonning iqlim sharoitida bir dalaga takroriy ekin ekib, yil da-vomida ikki marta hosil olish mumkin. Mas, sabzavot ekinlarining 8 da-lali almashlab ekish sxemasida (3:4:1) 1-dalaga beda (birinchi yili beda makkajo‘xori yoki arpa bilan birga ekiladi), 2-dalaga beda (ikki yillik beda), 3-dalaga beda (uch yillik beda), 4-dalaga o‘rtagi sabza-vot (pomidor, bodring), 5-dalaga kechki sabzavot (kechki sabzavotdan oldin er-tagi kartoshka ekiladi), 6-dalaga kechki kartoshka (kechki kartoshkadan oldin er-tagi sabzavot ekinlaridan karam ekila-di), 7-dalaga sabzavot (piyoz), 8-dalaga kechki sabzavot (kechki sabzavotdan oldin ertagi kartoshka) ekiladi.Almashlab ekish tizimi qishloq xoʻjaligi fanlarining yangi yutuqlari va to‘plangan tajribaga muvofiq takomillashtirib boriladi.
Ekinlarni tartibi bilan belgilangan sxemada har bir dalaga ekish uchun ketgan vaqt А. e. rotatsiyasi deyiladi; А. e. ga kiritilgan ekinlarning guruhi roʼyxati va ularni navbatlash tartibi yoki almashlab ekiladigan ekinlar bilan band boʼladigan dalalarning bir-biriga nisbati Аlmashlab ekish sxemasi deyiladi. Аlmashlab ekish joriy etilmay, bir yerning oʼziga bir xil ekinlar surunkasiga eqilgan (yakka ziroatchilik)da tuproqning fizik xususiyatlari yomonlashadi, ekinlar hosildorligi pasayadi, har xil kasallik va zararkunandalar, shu sharoitga moslashgan begona oʼtlar koʼpayadi (mas, poliz ekinlarida shumgʼiya, gʼoʼzada vilt, boshoqli gʼalla ekinlarida qorakuya va b.). Ekinlar kasalliklari, zararkunandalariga qarshi kurashda, dalalarni begona oʼt bosib ketishini bartaraf etishda Аlmashlab ekish sinalgan agrotexnik chora hisoblanadi. Аlmashlab ekishni tasniflash ikki belgiga asoslanadi. Bularning biri — А. e. da yetishtiriladigan q. x. mahsuloti (paxta, don, ozuqa, sabzavot va b.)ning asosiy turi. Ikkinchisi — biologik xususiyati, yetishtirish texnologiyasi va tuproq unumdorligiga koʼrsatadigan taʼsiri jihatidan bir-biridan farq qiladigan ekinlar guruhlari nisbati (dukkakli don, donli va texnika ekinlari, sabzavot-poliz ekinlari, koʼp yillik oʼtlar). Birinchi belgisi jihatidan Аlmashlab ekish dalali, yem-xashak va maxsus Аlmashlab ekish boʼlinadi. Dalali Аlmashlab ekishda ekin maydonining yarmidan koʼprogʼi asosiy (gʼoʼza, don ekinlari, kartoshka va b.) ekinlar yetishtirishga ajratiladi. Yem-xashak Аlmashlab ekishda ham ekin maydonining yarmidan koʼprogʼini yem-xashak ekinlari egallaydi. Maxsus Аlmashlab ekishda maxsus agrotexnika, alohida sugʼorish usullari va b. ni talab qiladigan ekinlar yetishtiriladi. Ularga sabzavotlar, poliz ekinlari, tamaki, sholi va b. kiradi. Ikkinchi belgisi jihatidan Аlmashlab ekish ekinlar guruhi, asosiy tovar mahsuloti, dalalar soni, rotatsiya muddati va b. belgilariga koʼra tur (tip)larga boʼlinadi. Аlmashlab ekishning gʼoʼza — gʼalla — beda; don ekinlari — toza shudgor; don ekinlari — oʼtlar — chopiqtalab ekinlar; don ekinlari — oʼtlar; oʼtlar — chopiq-talab ekinlar; chopiqtalab ekinlar — sideratli ekinlar; oʼtlar — dalali va b. tur (tip)lari bor. А. e. turiga qarab ekin turlari bilan band dalalar soni nisbati raqamlar bilan ifodalanadi. Mas, gʼoʼza-beda Аlmashlab ekish 3: 7 nisbatida birinchi raqam bedapoya dalalarini, ikkinchisi gʼoʼza dalalarini koʼrsatadi (beda ekin maydonining 30,0%ni tashkil etadi). Oʼzbekistonda xoʼjalikning qaysi soha boʼyicha ixtisoslashgani va tuproq-iqlim sharoitiga kura Аlmashlab ekishning har xil sxemasi qoʼllanilishi mumkin.
Oʼzbekistonda 1930—90-y. larda jamoa va davlat xoʼjaliklarida 3:7 sxemali donga ajratilgan bir dalali gʼoʼza — beda Аlmashlab ekish, 3:4:1:2 sxemali donga ajratilgan bir dalali gʼoʼza—beda Аlmashlab ekish va boʼlaklangan 1:2:1:2:1:3 sxemali bedasiz turli ekinlar — chopiqtalab ekinlar Аlmashlab ekish qoʼllanildi. Аlmashlab ekishning mazkur sxemalarida gʼoʼza salmogʼi 60—70%ni tashkil etdi. 90-y. lar boshidan Oʼzbekistonda don mustaqilligiga erishish uchun sugʼoriladigan maydonning katta qismi gʼalla ekinlari uchun (1997 y. da kariyb 1 mln. ga) ajratildi. Natijada gʼoʼza yakkaziroatchiligiga barham berilib, ayrim xoʼjaliklarda gʼoʼza-gʼalla nisbati deyarli teng boʼlib qoldi.
Paxtachilik А. e. da boshokli don ekinlarini joylashtirish boʼyicha tavsiyalarga binoan 1:2:7 sxemasiga koʼra ekinlar quyidagicha: 1 (gʼalla): 2 (beda): 7 (gʼoʼza) — gʼoʼza 70% yoki 1:2:3:1:2 sxemasida esa ekinlar 1 (gʼalla) : 2 (gʼoʼza) : 3 (beda) : 1 (gʼalla) : 2 (gʼoʼza) — gʼoʼza 40% joylashtirilib, Аlmashlab ekish dalasida gʼoʼza sal-mogʼini 10—20% kamaytirishga erishildi. Tuproq unumdorligi past, meliorativ holati yomon yerlarga 1:3:5 sxemalari — 1 m (meliorativ) : 3 (beda) : 5 (gʼoʼza) yoki 1 m (meliorativ): 3 (beda) : 4 (gʼoʼza) : 1 (gʼalla) – gʼoʼza 44,4 – 55,5% boʼlgan namunaviy tavsiyalar berildi. Sholikor xoʼjaliklarda Аlmashlab ekishning uch, yetti, toʼqqiz va oʼn dalali sxemalari qoʼllaniladi. Toʼqqiz dalali sxemada 1-, 2-, 3dalalarga sholi, 4dalaga yozning ikkinchi yarmida siderat yoki don uchun mosh, soya, oʼris noʼxat (yozning birinchi yarmida dala meliorativ holati yaxshilanadi), 5-, 6-, 7-dalalarga sholi, 8dalaga beda bilan don uchun bahorgi arpa, 9-dalaga ikki yillik beda ekiladi. Bu sxemalarda sholi 66,6—70%ni tashkil etadi. Sabzavotchilikda sabzavot ekinlari А. e. ning asosiy boʼgʼini koʼp yillik va bir yillik oʼtlardir. Ekishda beda va b. dukkakli ekinlardan keyin poliz ekinlari, karam, piyoz, pomidor ekiladi. Kartoshka, poliz ekinlari, bodring va ildiz mevali ekinlardan keyin eqilgan karam ham moʼl hosil beradi. Begona oʼtlardan koʼproq zararlanadigan piyoz, ildiz mevali sabzavot ekinlari (sabzi, lavlagi, sholgʼom, turp), kartoshka, bodring karamdan keyin eqilganda yaxshi samara beradi. Sabzavot ekinlarini, odatda, ilgari ular yetishtirilgan dalaga 3—4 yil oralatib eqilgani maʼqul.
Oʼzbekistonning iqlim sharoitida bir dalaga takroriy ekin ekib, yil davomida ikki marta hosil olish mumkin. Mas, sabzavot ekinlarining 8 da-lali almashlab ekish sxemasida (3:4:1) 1-dalaga beda (birinchi yili beda makkajoʼxori yoki arpa bilan birga ekiladi), 2-dalaga beda (ikki yillik beda), 3-dalaga beda (uch yillik beda), 4-dalaga oʼrtagi sabzavot (pomidor, bodring), 5-dalaga kechki sabzavot (kechki sabzavotdan oldin ertagi kartoshka ekiladi), 6-dalaga kechki kartoshka (kechki kartoshkadan oldin ertagi sabzavot ekinlaridan karam ekiladi), 7-dalaga sabzavot (piyoz), 8-dalaga kechki sabzavot (kechki sabzavotdan oldin ertagi kartoshka) ekiladi.
Аlmashlab ekish tizimi q. x. fanlarining yangi yutuqlari va toʼplangan tajribaga muvofiq takomillashtirib boriladi.

Xulosa va takliflar

Oʼzbekiston Respublikasi hukumati tomonidan olib borilayotgan jamiyat hayotining barcha sohalarini erkinlashtirishga qaratilgan ijtimoiy-iqtisodiy siyosat yerga boʼlgan munosabatlarni tartibga solishni, yer resurslaridan unumli foydalanish darajasini oshirishga qulay shart-sharoitlar yaratishni talab qilmoqda.
Mamlakatimizda mustaqillik yillarida aholini oʼzimizda yetishtirilgan oziq-ovqat mahsulotlari bilan yetarli miqdorda taʼminlashdek ustuvor vazifa ijobiy hal etildi. Gʼalla mustaqilligiga erishildi. Bu, albatta, Yurtboshimizning nomi bilan bevosita bogʼliqdir. Erishilgan yutuqlarga mavjud dehqonchilik tizimini tubdan oʼzgartirish kabi islohotlar bosh omil boʼldi. Аyniqsa, oʼt dalali va qator oralari ishlanadigan ekinlar yetishtirish kabi eski, bozor iqtisodiyoti talablariga javob bermaydigan dehqonchilik tizimidan, boshoqli don va qator oralariga ishlov beriladigan ekinlar yetishtirish, yaʼni dehqonchilikni eng jadal, qisqa navbatli almashlab ekish tizimiga oʼtilishi qishloq xoʼjaligida bir qator ustuvor yoʼnalishlarni belgilab berdi. Shu bilan birga, aholining turmush farovonligini yanada yaxshilashga ham xizmat qilmoqda.
1998 yilda qabul qilingan Yer kodeksi, “Fermer xoʼjaligi toʼgʼrisida”, “Dehqon xoʼjaligi toʼgʼrisida” gi qonunlar va boshqa meʼyoriy hujjatlar yer egalarining huquqlari, uzoq muddatli ijaraga berilgan yer maydonlaridan maqsadli va oqilona foydalanishdagi javobgarlikni kuchaytirish hamda tuproqlarning tabiiy unumdorligini saqlash va uni oshirishga qaratilgan
meʼyorlarni belgilab berdi.
Keyingi yillarda esa qishloq xoʼjaligi samaradorligini yanada oshirish maqsadida fermer xoʼjaliklari ekin maydonlarini optimallashtirish ishlari amalga oshirildi. Chunki, yer, uning unumdor qatlami boʼlgan tuproq, mamlakatimizning bebaho boyligi boʼlib, kelajakda ham qishloq xoʼjalik mahsulotlari yetishtirishning asosiy manbai boʼlib qoladi.
Qishloq xoʼjaligi sohasida olib borilayotgan islohotlar natijasida yangi dehqonchilik tizimi vujudga keldi. Bunda klassik 3:7, 3:8 (beda:gʼoʼza) va boshqa almashlab ekish tizimlari hamda ularda joylashtiriladigan 3 yillik beda, makkajoʼxori, yem-xashak ekinlari barham topdi. Chunki mavjud koʼp dalali, katta massivlarga ega boʼlgan gʼoʼza-beda almashlab ekish tizimlari talabga javob bermay qoldi. Respublikamiz mustaqillikka erishgandan soʼng gʼoʼza yakkahokimligi tugatildi. Gʼalla-gʼoʼza, gʼalla-gʼoʼza-em-xashak, gʼalla- gʼoʼza-sabzavot kabi ekinlarni almashlab va navbatlab ekish tartiblari joriy qilindi. Natijada, respublika dehqonchilik amaliyotida sugʼorib dehqonchilik qilinadigan umumiy maydonning 32-35 % iga kuzgi bugʼdoy, 43-45 % iga esa gʼoʼza ekila boshlandi.
Bu esa, aksariyat hollarda, bozor iqtisodi talablariga javob bersada, paxtachilik majmuidagi ekinlarning tuproq unumdorligini saqlash va oshirishdagi ijobiy oʼrni yetarli emasligi namoyon boʼlmoqda. Buni tuproqda qaytarilish qonunini, yaʼni organik moddalar olib chiqib ketilishi koʼp boʼlgan holda, tuproqqa qaytish nisbatining juda kamligi bilan izohlash mumkin.
Masalan, hozirda takroriy ekinlarni hisobga olmaganda, asosiy ekinlar-gʼoʼza, gʼalla einlarining bir marta almashlab ekilishida paxta hisobiga 8-10 tonna, gʼalla hisobiga 11-12 tonna, jami 1 gektar maydondan bir mavsumda 19-22 tonnagacha organika chiqib ketmoqda.