128
İlkin Əsgər
lar aparan tədqiqatçı alim prof.Ə.Rəcəbli bu münasibətlə
özünün “Qədim türk yazısı abidələrinin dili” adlı kitabın-
da yazır: “Bu şəkilçi də
(-tır,-tir,-tur,-tür şəkilçisi nəzərdə tu-
tulur-İ.Ə) təsirli feillərdə təsirliliyi qüvvətləndirir, təsirsiz
feillərdən
təsirli feillər düzəldir; məsələn:
yan<< qayıtmaq >>-yantur (T45) qaytarmaq;
kon <>-kontur (KT ş 21) qondurmaq;
kəl <>-kəltür (T 54) gətirmək;
ağ <>- ağtur (T 25) qaldırmaq və s.”.( 36.,511)
Araşdırmaq sözü hətta müasir Türkiyə türkcəsində
“araştırmaq” şəklində işlənməkdədir.
129
Azərbaycan dilində məhsuldarlıq yaradan qeyri-məhsuldar şəkilçilər
2.2.
DIALEKT VƏ ŞIVƏLƏRIMIZDƏ
SÖZ YARADICILIĞI
Ədəbi dilimizdə olduğu kimi, dialekt və şivələrimizdə
də morfoloji yolla söz yaradıcılığı olduqca zəngin və rən-
garəngdir. Ədəbi dilimizdə işlənən sözdəyişdirici və söz-
düzəldici şəkilçilər dialektlərimizdə bu və ya digər dərə-
cədə işlənməkdədir. Hətta bəzi məqamlarda şəkilçilərin
müxtəlif variantlarına, ədəbi dildə olmayan qarşılıqlarına
da təsadüf olunur. Belə şəkilçilərin içərisində qeyri-məh-
suldar şəkilçilər mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Dialekt və şivələrimizdə də qeyri-məhsuldar şəkilçilər
mənşə və işlənmə etibarı ilə bir-birindən əsaslı şəkildə
fərqlənir. Ədəbi dildə hamı tərəfindən işlədilən və başa
düşülən şəkilçilərlə müqayisədə dialekt və şivələrimizdə
işlənən şəkilçilərin əhatə dairəsi olduqca məhdud olub,
məhəlli xarakter daşıyır. Müəyyən bir coğrafi arealda isti-
fadə olunan morfem başqa bir coğrafi arealda işlədilməyə
bilər. Belə şəkilçilərin ədəbi dildə əsasən qarşılığı olur.
Canlı danşıq dili və ayrı-ayrı dil faktları üzərində apa-
rılan müşahidələr onu göstərir ki, bu qrupa aid morfemlə-
rin böyük bir hissəsini əsasən, milli və rus mənşəli şəkil-
çilər təşkil edir və bu şəkilçilərin içərisində də isim və sifət
düzəldənlər daha çox nəzərə çarpır.
Bizim dialekt və şivələrə aid verdiyimiz qeyri-məhsul-
dar şəkilçilər bu qrupa daxil olan şəkilçilərin müəyyən bir
hissəsini əhatə edir və əsasən aşağıdakılardan ibarətdir:
131
Azərbaycan dilində məhsuldarlıq yaradan qeyri-məhsuldar şəkilçilər
-ok. Dialekt və şivələrimizdə sifətdən isim düzəldən
qeyri-məhsuldar şəkilçi kimi çıxış edir. Məsələn:
bicok
-ska. Dialekt və şivələrdə şəkilçi kimi bəzən söz kökü də
mənşə etibarilə alınma olur.
–ska şəkilçisi ədəbi dilimizdə-
ki
“içkili”, “sərxoş” sözlərinin şifahi danışıq dilində sino-
nimi olan
“pyan” sözünə artırılıb, əşya, şəxs, hal-vəziyyət
ifadə edən
“pyanska” sözünü düzəldir.
-es. Sifətdən atributiv səciyyəli söz əmələ gətirən qey-
ri-məhsuldar şəkilçi olub, ədəbi dildəki
–uş (koruş) şəkil-
çisinin qrammatik sinonimi kimi çıxış edir. Qərb və Cənub
qrupu dialekt və şivələrinin söz yaradıcılığı prosesində iş-
tirak edir. Məsələn:
Kores, gonbules.
-uç,-üç. Ədəbi dildəki feildən feil düzəldən
–uş,-üş şə-
kilçisi ilə qrammatik sinonimlik təşkil edir. Qərb qrupu
dialekt və şivələri üçün xarakterikdir. Məsələn:
soruçmaq,
sürüçmək və s.
-ne. Danışıq dilində işlənən rus mənşəli qeyri-məhsul-
dar ön şəkilçidir. Qoşulduğu sözdə əsasən, əlamət, keyfiy-
yət, xüsusiyyət, zahiri görkəm, əksilik məzmunu yaradır.
Məsələn:
nestandart.
-nı. Bu şəkilçi də danışıq dilində, məişət üslubunda iş-
lənən Rus-avropa mənşəli qeyri-məhsuldar
şəkilçi və söz-
lərin sonuna qoşularaq əlamət,
keyfiyyət bildirən sözlər
əmələ gətirir. Məsələn:
formalnı, normalnı, naturalnı və s.
-unnuq. Ədəbi dilimizdəki feildən sifət düzəldən –
nuq
şəkilçisinin dialektlərdəki fonetik variantıdır. Əsasən, Qərb
qrupu dialektlərində işlənir. Məsələn:
yorunnuq.
-m. Dialekt və şivələrdə zərfdən zərf düzəldən qey-
ri-məhsuldar şəkilçi kimi çıxış edir. Məsələn:
hələm