Icf azeri version 02 07 2008

FBT
Giri
17
5. Funksionallıq v  h yat f aliyy tinin m hdudla masının modeli
5.1. Funksionallıq v  h yat f aliyy tinin m hdudla ması prossesi. 
T snifat kimi FBT funksionallıq v   h yat f aliyy tinin m hdudla ması “prossesini” 
modell dirmir. Ancaq o, müxt lif parametr v  domenl ri ks etdir n v saitl ri t qdim ed r k bu 
prossesl rin t svir edilm si üçün istifad  oluna bil r. FBT qar ılıqlı laq d  olan v  inki af ed n
prosses kimi funksionallıq v   h yat f aliyy tinin m hdudla ması t snifatına çox m qs dli
yana maları t min edir. O, bu prossesl rin modelini yaratmaq v  müxt lif aspektl rini öyr nm k
i l y n istifad çil ri tikinti blokları il  t min edir. Bu m nada, FBT dil kimi müzakir  oluna bil r: 
onun köm yi il  yaranan m tnl r istifad çil rind n, onların yaradıcılı ından v  elmi 
istiqam tind n asılıdır. Müxt lif komponentl rin qar ılıqlı laq sini ba a dü m k üçün  kil 1-
d
15
t qdim olunan diaqram faydalı ola bil r.
kil 1. FBT t kil edicil r arasında qar ılıqlı laq
Bu diaqramda f rdin xüsusi domend   f aliyy ti sa lamlı ında d yi iklik v  kontekst faktorları
( traf mühit v
xsi faktorlar) arasında qar ılıqlı laq  v  ya mür kk b münasib tl r kimi t qdim 
olunur. Bu elementl r arasında dinamik qar ılıqlı laq  var: bir element s viyy sind  müdaxil
etm  ba qasını v  ba qa elementl ri potensial olaraq d yi  bil r. Bu qar ılıqlı
laq l r
15
 FBT funksionallıq v  h yat f aliyy ti m hdudiyy tinin t rkib hiss l ri arasındakı qar ılıqlı laq nin t svirind
1980-cı il PBT-d n hiss olunacaq d r c d  f rql nir. Qeyd etm k lazımdır ki, çoxkomponentli modeld  qar ılıqlı
laq l rin mür kk bliyi n tic sind  h r hansı bir diaqram çox ehtimal ki, v ziyy ti natamam v  t hrif  meylli  ks
etdir c k. Hazırki model çox saylı qar ılıqlı laq ni t svir etm k üçün istifad  edilib. Prosesl rin dig r vacib 
t r fl rini göst r n ba qa t svirl r d  h mçinin mümkündür. Müxt lif komponentl r v  t rkib hiss l ri arasındakı
qar ılıqlı laq l rin interpretasiyası h mçinin d yi  bil r (m s l n, traf mühit amill rinin orqanizm funksiyalarına 
t siri, übh siz, onların i tiraka olan t sirind n f rql nir).  
AKT VL K
SA LAMLI IN 
D Y LM S
ORQAN ZM N FUNKS YA 
V  STRUKTURLARI 
T RAK
TRAF MÜH T
AM LL R
XS
AM LL R

---

FBT
Giri
18
xüsusidirl r v  h r zaman bir birin  bit r f deyill r. Qar ılıqlı laq  iki istiqam td  ifad  olunur; 
h yat f aliyy tin   m hdudiyy t oldu u halda h tta özü özünd n sa lamlıqda d yi ikliyi 
modell dirir. Potensial bacarı ın bir v  ya daha çox pozulmalar n tic sind  azalması v  ya 
realla dırma mümkünlüyün   m hdudiyy t potensial bacarı ın bir v  daha çox domenl rd
azalması n tic sind  olma ı haqda n tic  faydalı v
saslandırılmı  ola bil r. Ancaq bu 
parametrl r üzr   m lumatları bir birind n asılı olmayaraq yı maq v   g l c kd  onlar arasında
t sadüf v   s b bi olan  laq l ri mü yy nl dirm k vacibdir. Sa lamlı ı bütün t kil ed nl rin 
istifad si il  t svir etm k m qs d  uy undur. M s l n, f rd a a ıdakıları bacarır:
potensial bacarıq azalmadan pozulmanın olması (m s l n, yaramazlıq ed r k eyb c r
kl  dü m  f rdin potensial bacarı ına t sir etmir) ; 
aydın pozuntular olmadan realla ma probleml ri v  ya potensial bacarı ının azalması ola 
bil r (m s. çox x st likl rl  ba lı günd lik f aliyy t d  a a ı realizasiya); 
pozuntularsız v  potensial bacarıq a a ı dü m d n realla dırma probleml ri ola bil r
(m s l n,
ÇV - infeksiyasına müsb t reaksiyası olan f rd, sa almı  ruhi x st
xsi
münasib tl rd  v  ya i  yerind  dam alanmaqla v  ya diskriminasiya il  qar ıla ır);
k nardan köm klik olmadan potensial bacarı ın azalması v  real  traf mühitd  realla ma 
problemini hiss etm y  bil r (m s l n, h r k t etdikd  m hdudiyy ti olan f rd c miyy t
t r find n h r k t etm k üçün köm kçi texniki vasit  il  t min oluna bil r);
ks istiqam td   t siri hiss etm k (m s l n, trafların h r k tsizliyi  z l  atofobiyasını
m l  g tir  bil r; xeyriyy  c miyy tind  olma ictimai bilikl rin itirilm sin  g tir  bil r).
lav  4-d  göst ril n misallar t kil ed nl r arasında mümkün qar ılıqlı t siri t svir edirl r.
kil 1-in sxemi, kontekst faktorları, y ni bu prosesl rd
traf mühit faktorları v  ya  xsi
faktorlar, oynayan rolu nümayi  etdirirl r. Bu faktorlar sa lamlı ında d yi iklik olan f rdl
qar ılıqlı
laq d  olur v   f rdi f aliyy tin d r c   v   s viyy sini mü yy n edir.  traf mühit 
faktorları f rd  aid xarici (zahiri) olurlar (m s., c miyy t münasib ti, memarlıq xüsusiyy tl ri, 
mühafiz  sistemi), v  onlar  traf mühit faktorları t snifatında sisteml mi l r. Dig r t r fd n,
xsi faktorların FBT-nin hazırkı versiyasında t snifatı yoxdur.  stifad çiy  lazım olduqda, 
onların qiym ti onun öz ist yind n asılıdır. Onlar cinsi, irqi, ya ı, sa lamlı ın ba qa
v ziyy tl rini, möhk mliyi, h yat t rzini, v rdi l ri, t rbiy ni, ictimai  rti, t hsili, pe ni, keçmi
v  g l c k t crüb ni (keçmi  h yat hadis l rini v  eyni zamanda mövcud olan hadis l ri), ümumi 
davranı  modelini v  xarakter formasını, f rdi psixoloji keyfiyy tl r v  h r hansı s viyy d  h yat
f aliyy tinin m hdudiyy tl rind  rolu olan bütün v  ya onlardan h r hansının dig r
xüsusiyy tl rini daxil edir.

---

FBT
Giri
19
5.2. Tibbi v  sosial model 
H yat f aliyy tinin m hdudiyy tl ri v   f aliyy t anlamaq v  anlatmaq üçün bir çox konseptual 
modell r
16
 t qdim olunub. Bu “tibbi modelin” “ictimai model  ” qar ı polemikasında ks olunub. 
Tibbi model  h yat f aliyy tinin m hdudiyy tl rini, müt x ssisl rin apardı ı f rdi müalic
klind  tibbi yardım t l b ed n x st lik, travma v  ya sa lamlıqda ba qa d yi iklikl rl
bilavasit
m l   g l n personal problem kimi qiym tl ndirir. H yat f aliyy tinin 
m hdudiyy tl rin   n zar t f rdin müalic   m qs di v  ya uy unla ması v  davranı ının
d yi m sidir. Tibbi yardım v ziyy td n sas çıxı  kimi qiym tl ndirilir, siyas t sah sind  is
prinsipial reaksiya s hiyy nin d yi m si v  islahatıdır. Ba qa t r fd n, h yat f aliyy tinin 
m hdudiyy tl rinin ictimai modeli m s l y  ictimai problem kimi yana ır v
sas etibarı il
f rdin c miyy t  tam inteqrasiyası m s l si kimi. H yat f aliyy tinin m hdudiyy tl ri – f rdin
atributu deyil, ictimai  trafla formala an
raitin kompleks uy unlu udur. Bunun n tic si olaraq 
v ziyy tin idar  edilm si sosial h llini t l b edir, v  bir çox m s l l rd   c miyy tin, ictimai 
h yatın bütün sah l rind   h yat f aliyy ti m hdudiyy tli
xsl rin yararlı i tirakı üçün vacib 
olan, traf mühitd  d yi iklik aparmaq üçün, kollektiv m suliyy tini n z rd  tutur. Buna gör  d
bu pozisiyanın v  ya ideologiyanın n tic si siyasi s viyy d  insan hüquqları m s l si olan, sosial 
d yi iklikl r olacaqlar. Bu model  uy un olaraq h yat f aliyy tinin m hdudiyy tl ri siyasi m na
alırlar.
FBT bu iki zidd modell rin inteqrasiyasına  saslanır. F aliyy tin müxt lif t r fl rinin birl m si
üçün biopsixisosial yana madan istifad  olunur. Ona gör   d  FBT, bioloji,  xsi v  ictimai 
pozisiyadan sa lamlı ın müxt lif t r fl rin  razıla dırılmı   n z r nöqt sini t min etm k üçün, 
sintez  çatma a çalı ır
17
.
16
 “Model” termini burada konstruksiya v  ya paraqdiqma anlamını verir v  bu terminin buradakı istifad si vv lki 
bölm l rd kind n f rql nir. 
17
 H mçinin bax:  lav  5. “FBT v  h yat f aliyy ti m hdudiyy tli  xsl r” 

---