I bob. Bolalik va o‘smirlik

2.2. O‘spirinlik davrida o‘z-o‘zini anglash kontseptiyasining rivojlanish ta’sir etuvchi omillar.
O‘spirinlik davri, bolalarning o‘z-o‘zlarini anglash kontseptiyasining rivojlanishiga ta'sir etadigan bir nechta omillar mavjuddir. Quyidagi omillar rivojlanishda muhim ahamiyatga ega bo‘ladi:
O‘zaro aloqalar: O‘spirinlik davri, bolalar uchun o‘zaro aloqalarni rivojlantirishga o‘zgacha imkoniyatlar berdi. Bolalar o‘z do‘stlari, oilaviy a'zolar va o‘qituvchilar bilan aloqalarini o‘zlashtirishlari va ularga qarshi tashakkur bildirishlari yordamida o‘z-o‘zlarini anglashadi. Bu aloqalar o‘zaro fikr almashish, tahlil qilish va o‘z fikrlarini ifodalash imkoniyatlarini oshiradi.
Internet va texnologiyalar: O‘spirinlik davri, internet va texnologik vositalarning kengayishi bilan birga kelgan. Bu, bolalar uchun o‘z-o‘zlarini anglash imkoniyatlarini oshiradi. Internet orqali ularga dunyo bo‘ylab erkin rivojlanish platformalari, o‘rgatish materiallari, muhim ma'lumotlar va o‘zaro aloqalar mavjud bo‘lishini ta'minlaydi. Bu da ularga o‘z fikrlarini ifodalash va tahlil qilish imkoniyatlarini oshiradi.
Tarbiya va ta'lim tizimi: O‘spirinlik davri, tarbiya va ta'lim tizimlarida ham o‘zgarishlarni keltirib chiqardi. Bugungi tarbiya tizimi, murabbiylar va o‘qituvchilar o‘z-o‘zini anglashni rag'batlantirish va o‘z fikrlarini ifodalashni o‘rgatishga e'tibor beradi. O‘qituvchilar, o‘z-o‘zini ifodalashga va o‘z fikrlarini tahlil qilishga qaratilgan vazifalar, yaratuvchanlik va kreativlikni rag'batlantirish tadbirlari amalga oshirish bilan bolalar o‘z-o‘zlarini anglashga imkoniyat beradi.
O‘zlashtirish va mustaqil ishlash: O‘spirinlik davri, bolalarga o‘zlashtirishni va mustaqil ishlashni o‘rganish imkoniyatlarini berdi. Mustaqil ishlar, o‘z fikrlarini ifodalash va tahlil qilishga o‘zlashtirishni rag'batlantiradi. Bu, ularga o‘zlarining fikrlariga e'tibor berishni, o‘zlarining o‘zlashtirish jarayonlarini tahlil qilishni va o‘z fikrlarini ifodalashni o‘rganishga imkon beradi.
O‘z fikrlarini qo‘llash va qo‘llab-quvvatlash: O‘spirinlik davri, bolalarni o‘z fikrlarini qo‘llash va qo‘llab-quvvatlashga o‘rgatishga ham e'tibor berdi. Ularga o‘zlarining fikrlariga ishonish, o‘zlarini qo‘llab-quvvatlash va o‘z-o‘zlarini anglashda o‘z fikrlarini ifodalashning muhimligini tushuntirishga harakat qilindi. Bu, ularga o‘z fikrlarini sadoqat bilan ifodalashni, o‘z fikrlarini rivojlantirishni va boshqalar bilan tahlil qilishni o‘rganishga imkon beradi.
Shuningdek, har bir bola o‘ziga xosdir va rivojlanishning o‘spirinlik davriga o‘zigao‘ziga xos omillari va sharoitlari bo‘lishi mumkin. Bu sababli, har bir bola o‘zga mos keladigan o‘z-o‘zini anglash usullarini topishi va ulardan foydalanishi kerak. O‘z-o‘zini anglash kontseptiyasi o‘z-o‘ziga mos keluvchi o‘ziga xos tarzda rivojlansa ham, yuqorida keltirilgan umumiy omillar o‘spirinlik davri bilan bog‘liq rivojlanishda muhim ahamiyatga ega bo‘lishi mumkin.
Psixologiyada shaxsning yo‘l–yuriklari uning u yoki bu extiyoji qondirilishiga yordam berishi mumkin bo‘lgan faoliyatga tayyorligining, moyilligining o‘zi tomonidan anglanilmaydigan xolatini belgilaydi. Buni gro‘zin psixologi N.D. O‘znadze ustanovka deb atagan.
Psixologik tadkikodlar yo‘l–yurikning tuzilishi uchta tarkibiy kismdan iboratligini kursatadi. Bular: kishining bilib olishga va idrok etishga tayyorligidan iborat bo‘lgan kognitiv (lot codnitio bilsh) kichik tuzilishi, yo‘l–yurik, ob’ektiga nisbatan xayrixoxlik yoki xush kurmaslik xolatlari kompleksidan iborat xissiy baxolash kichik tuxilishi, yo‘l–yurik ob’ektiga nisbatan irodaviy kuch–gayratni safarbar etishga shay turishdan iborat bo‘lgan xulk- avtor kichik tuzilishidir.
Kishi o‘z moxiyatiga kura ijtimoiy xisoblangan munosabatlar tizimiga kirgan, odamlar bilan o‘zaro birgalikda xarakat kilgan va munosabatda bo‘lgan xolda o‘zini atrof muxitdan aloxida ajratib kursatadi, o‘zining jismoniy va psixik xolati, xarakatlari va jarayonlarining sub’ekti sifatida eks etadi.⁹
O‘spirinlik davrida ijtimoiy xayotga va mexnat faoliyatiga faol kushilib keti natijasida o‘ziga ijtimoiy–axlokiy jixatdan baxo berishning kengaytirilgan tizimi shaqllana boshlaydi, o‘zini anglab etishi tugallanadi va «Men» ning siymosi asosan tarkib topadi.
O‘spirinlik yillarida o‘zini tarbiyalashga, o‘zining xayotidagi urnini va tevarak–atrofidagilar bilan munosabatlar sub’ekti sifatida o‘zini anglab etishga intilish kuchayadi. O‘zining anglashning yo‘zaga chika boshlashi ana shu bilan boglikdir. Katta yoshdagi ukuvchilarda–talabalarda o‘z xususiy «Men» siymosi kat’iy shaqllanadi. «Men» siymosi–individning o‘zi xakidagi nisbatan barkaror, ozmi–kupmi darajada anglanilmagan, betakror deb xis kilinadigan tasavvurlar tizimidirki, individ boshqalar bilan o‘zaro birgalikda xarakat qilishda ana shunga asoslanadi.
Har kanday yo‘l–yurik kabi «Men» siymosi xam uchta komponentni o‘z ichiga oladi: Birinchisi–kognitiv tarkibiy kism: ikkinchisi xissiy–baxolash tarkidi kism, uchinchisi–xulk–avtor- irodaviy tarkibiy kism. Seni tushinishlari uchun intilish, urtoklarining va ukituvchilarning xayrixoxligini, xurmatini kozonish, o‘z mavkeingni kuchaytirish yoki sezilmasdan kolish istagi, baxo berish va tankid qilishdan tiyilish, o‘zining kamchiliklarini berkitish kabilar misol bo‘ladi.
«Men» ning siymosi–ijtimoiy munosabatlarning xam sharti–sharoiti va xam okibatidir. Psixologlar kishida amalda dirgina «men» siymosini emas, balki navbatma–navbat gox o‘zini anglashni, gox muayyan vaziyatda o‘zining axamiyatini yukotadigan o‘zaro birgalikdagi xarakatni kuyadigan va bir–birining urnini egallabturadigan kuplab «men siymolari» bulishni kayd etishadi. «Men» siymosi xosilbo‘lishining yana bir kurinishi «xayoliy» «men» dan iboratdir. Agar iloji bo‘lsa orzu kilingan darajaga etish, umuman o‘zining tasavvur kilganidek bo‘lib kolish istagida ekanligini aytib kuyish kerak. «Men » ning bu xildagi siymosi ayniksa uspirinlik davrida katta axamiyatga ega.
O‘ziga-o‘zi baxo berish – shaxsnin o‘zi tomonidan o‘ziga, o‘z imqoniyatlariga, boshqa odamlar orasida fazilatlariga va o‘z urniga baxo berilishidir. Bu shaxsning o‘zini anglab etishining psixologiyada ancha muxim va eng kup urganilgan jixati xisoblanadi. O‘ziga o‘zi baxo berish orkali shaxsning xulk-atvori tugrilanib, tartibga solib turiladi.
O‘spirinlik davri bilan bog'liq rivojlanishda o‘z-o‘zini anglashning muhimligi haqida so‘nggi tadqiqotlar va psixologik ma'lumotlar mavjud. Bu ma'lumotlar o‘spirinlik davri davomida o‘z-o‘zini anglashning foydalarini va uning rivojlanishga ta'sirini aniqlashga yordam beradi. Quyidagi ma'lumotlar ushbu mavzuga oid:
Bolalarning shaxsiy rivojlanishi: O‘z-o‘zini anglash, bolalarning shaxsiy rivojlanishiga muhim ta'sir etadi. Ular o‘zlarining fikrlarini ifodalash va tahlil qilish orqali o‘zlarining o‘zlarini tushunish, o‘z-o‘zini boshqalarga ifodalash va o‘z fikrlarini rivojlantirish qobiliyatlarini oshirishadi. Bu, ularning o‘zlarini mustaqil his qilishni, o‘z fikrlariga ishonishni va o‘zlarining shaxsiy o‘zgarganliklarini tushunishni o‘rgatadi.
Kommunikatsiya va o‘zaro aloqalar: O‘z-o‘zini anglash, kommunikatsiya va o‘zaro aloqalar rivojlanishini rag'batlantiradi. Bolalar o‘zlarining fikrlarini ifodalash orqali o‘zaro bog'liqlik va o‘zaro tushunchalarini kengaytirishadi. Bu ularga o‘zlarini boshqalar bilan to‘g'ridan-to‘g'ri muloqot qilish, savollar berish va fikr almashish imkoniyatini beradi. Bu esa ularga o‘zaro bog'liq va muvofiqlashtirish qobiliyatlarini rivojlantirishga yordam beradi.
O‘z fikrlarini ifodalash va tahlil qilish: O‘z-o‘zini anglash, o‘z fikrlarini ifodalash va tahlil qilish jarayonlarini rag'batlantiradi. Bu, bolalarga o‘zlarining o‘zlarini tushunish, o‘z fikrlarini ifodalash, muhokama qilish, maslahat berish va o‘zlarining o‘z fikrlarini tahlil qilish qobiliyatlarini rivojlantirishga imkon beradi. Bu jarayonlar ularga o‘z fikrlarini qo‘llab-quvvatlash, mas'uliyatni o‘rganish va o‘zlarining o‘z-o‘zlarini rivojlantirishga yordam beradi.
O‘zlashtirish va mustaqil ishlash: O‘z-o‘zini anglash, o‘zlashtirish va mustaqil ishlashga yo‘l qo‘yadi. Bu, bolalarga o‘zlarining fikrlariga qarshi javob berish, o‘zlarining o‘z fikrlarini qo‘llash, o‘zlarining o‘z-o‘zlarini rivojlantirish uchun o‘zgarishlarni kiritish va o‘zlarining o‘zlashtirish jarayonlarini tahlil qilish qobiliyatlarini rivojlantirishga imkon beradi.
O‘zgarganliklarga qarshi qabul qilish va rivojlanish: O‘z-o‘zini anglash, o‘zgarganliklarga qarshi qabul qilish va rivojlanishga imkon beradi. Bolalar o‘z fikrlarini ifodalash va tahlil qilish orqali o‘zgarishlarni qabul qilish, o‘z-o‘zlarini rivojlantirish va o‘zgarishlarga moslashish qobiliyatlarini rivojlantirishadi. Bu ularda o‘zgarishO‘spirinlik davri bilan bog'liq rivojlanishda o‘z-o‘zini anglashning muhimligi haqida ma'lumotlar o‘spirinlik psixologiyasi, ta'lim psixologiyasi va bolalarning rivojlanishi bo‘yicha so‘nggi tadqiqotlardan olingan. Bu ma'lumotlar o‘z-o‘zini anglashning quyidagi foydalarni ta'minlayishi bilan bog'liq:
Shaxsiy o‘zgarganliklar: O‘z-o‘zini anglash, bolalarni o‘zlarining shaxsiy o‘zgarganliklari bilan tanishishga imkon beradi. Ular o‘zlarining o‘z-o‘zlarini tahlil qilish orqali o‘z fikrlarini, hissiyotlarini va xohishlarini tushunishadi. Bu ularga o‘zlarining shaxsiy raqobatchiliklari va rivojlanishlari bo‘yicha ko‘proq tushunish beradi.
O‘zgarganliklarga moslashish: O‘z-o‘zini anglash, o‘zgarganliklarga moslashish va o‘zgarishlarga qarshi qabul qilish qobiliyatlarini rivojlantiradi. Bolalar o‘z fikrlarini ifodalash va tahlil qilish orqali yangiliklarga, o‘zgarishlarga va yangi muhitga ta'sir qilishga o‘rganishadi. Bu ularga o‘z fikrlarini o‘z-o‘zlarining o‘zgarganliklari bilan moslashish, o‘zgarishlarga o‘zgarish qilish va o‘zlarining rivojlanishiga qo‘llab-quvvatlashni o‘rganish imkonini beradi.
O‘z fikrlarini ifodalash va tahlil qilish: O‘z-o‘zini anglash, o‘z fikrlarini ifodalash va tahlil qilish qobiliyatlarini rivojlantiradi. Bu, bolalarga o‘zlarining fikrlarini to‘g'ridan-to‘g'ri, aniqligi va logikasi bilan ifodalashni o‘rganishga yordam beradi. Ularga o‘z fikrlarini boshqalarga tushuntirish, o‘zlarining tushunishlarini oshirish va o‘z fikrlarini rivojlantirishni o‘rganish imkonini beradi.
Kommunikatsiya va o‘zaro aloqalar: O‘z-o‘zini anglash, kommunikatsiya va o‘zaro aloqalar rivojlanishini rag'batlantiradi. Bolalar o‘zlarining fikrlarini ifodalash, savollar berish va fikr almashish orqali o‘zaro bog'liqlik va tushunchalarini oshirishadi. Bu ularga o‘zlarini boshqalar bilan to‘g'ridan-to‘g'ri muloqot qilish, o‘z fikrlarini qo‘llab-quvvatlash va o‘zaro muvofiqlashtirishni o‘rganish imkonini beradi.
O‘zlashtirish va mustaqil ishlash: O‘z-o‘zini anglash, o‘zlashtirish va mustaqil ishlashga yo‘l qo‘yadi. Bu, bolalarga o‘zlarining o‘zlashtirish jarayonlarini tahlil qilish va o‘zgarishlarni kiritish qobiliyatlarini rivojlantirishga imkon beradi. Ular o‘z fikrlarini qo‘llab-quvvatlash, mas'uliyatni o‘rganish va o‘zgarishlarga o‘zgarish qo‘ilishni o‘rganishadi.
Kishi o‘zi xakida ba’zi narsalarni allakachon bilgani xolda boshqa kishiga razm solib boradi, o‘zini u bilan solishtirib kuradi, u xam uning shaxsiy fazilatlariga, xatti–xarakatlariga, faolligiga nisbatan befark kola olmaydi, ana shularning xammasi shaxning o‘ziga o‘zi baxo berishiga kiradi va uning psixologik xolatini belgilaydi. Boshqacha aytganda, shaxsda xamisha referent gurux (real yoki xayoliy) bo‘lib, u bilan xisoblashgan xolda ish kuradi, undan o‘ziga kadriyatli muljallar oladi.
Agar shaxs o‘z xatti–xarakatlarini referent guruxning nuktai-nazari va kadriyatli uljallari bilan doimo takkoslab borishi shu qadar anik ravshan bo‘lsa, u xolda kishi o‘zida bor bo‘lgan fazilatlarni, uning uchun biror bir kiymatga va axamiyatga ega bo‘lgan narsalar bilan takkoslab ko‘rish muximdir.
Psixologiyada kishining o‘ziga o‘zi beradiga baxoni, uning mikdoriy va sifat ta’rifini aniklashning bir kator eksperimental metodari mavjud. (O‘z-o‘zini tekshirish testlari, o‘z-o‘zini kuzatish, kundalik yuritish va xokazo).
O‘ziga o‘zi tomonidan bexad yukori va bexad past baxo berilishi mumkin. Xar ikki xolda xam kishining jamoadagi urniga u yoki bu darajada ta’sir etishi mumkin. O‘ziga o‘zi tomonidan yuksak baxo berilishi kishini xech kanday asos bulmaganda xam o‘zining baxosini oshirib yuboradigan, kibr-xavo kilib kuyadi, natijada tevarak-atrofidagilar tomonidan uning davolari rad etilib, karshilik kursatilishiga duch keladi, jaxli chikadi, xadiksiraydigan, xar narsadan gumonsiraydigan, yoxud ataylab takabburlik qiladigan, tajovo‘zkor bo‘lib koladi va okibat natijada tegishli darajadagi shaxslararo alokalarni yukotib, o‘zi bilan o‘zi ovora bo‘lib kolishi mumkin. O‘ziga xaddan ziyod past baxo berish norasolik deb atalmish xislatlar kompleksining, o‘ziga kat’iyan ishonchsizlikning, o‘zini o‘zi koyishning va kurkuvning kuchayishidan darak berishi mumkin.
Gurux va jamoalarda odamlarning bir-birlariga ta’siri turli vositalarda amalga oshiriladi. Eng muximi – mulokotdir. Nutq va imo-ishora orkali bir-birlarini ma’kullashlari yoki karshilik kursatishlari, kuchlarni birlashtirish yoki e’tiroz bildirish mumkin.¹⁰


Xulosa
Bolalik, o‘smirlik va o‘spirinlik davrida o‘z-o‘zini anglash kontseptiyasining rivojlanish xusisiyatlari mavzusidagi kurs ishida bayon etilgan fikrlardan quyidagicha xulosaviy fikrlarni chiqarishimiz mumkin:
1.O‘zgarganlik va tartib: O‘spirinlik davri bolalarda o‘zgarishlar va tartibni o‘rganishga imkon beradi. Bu, ularga o‘zgarishlarga moslashish, yangiliklarga o‘z-o‘zini moslashish va o‘zgarishlar bilan samarali tartibda boshqarish qobiliyatlarini rivojlantiradi. O‘spirinlik davrida o‘z-o‘zini anglash, o‘zgaruvchan muhitda o‘z-o‘zingizni moslashishning muhimligini tushuntiradi va o‘zgarishlarga ishonch va tasavvurlarga javob berishni o‘rgatadi.
2.Shaxsiy o‘z-o‘zini anglash: O‘spirinlik davri bolalarda shaxsiy o‘z-o‘zini anglashning rivojlanishi o‘zgarganliklarni tahlil qilish, o‘z fikrlarini ifodalash va o‘z-o‘zini boshqalarga o‘rgatish jarayonlarini o‘z ichiga oladi. Ular o‘zlarining o‘z-o‘zlarini tushunish, o‘zlashtirish va mustaqil ishlash qobiliyatlarini rivojlantirishadi.
3.Kommunikatsiya va o‘zaro aloqalar: O‘spirinlik davri bolalarda kommunikatsiya va o‘zaro aloqalar rivojlanishiga o‘z-o‘zini anglash o‘rtiqcha ahamiyatga ega bo‘ladi. Ular o‘zlarining fikrlarini ifodalash, savollar berish, fikr almashish va boshqalar bilan to‘g'ridan-to‘g'ri muloqot qilishni o‘rganishadi. Bu ularga o‘zaro bog'liqlik va tushunchalarini oshirish, tahlil qilish va o‘zgarishlarga moslashish qobiliyatlarini rivojlantirish imkonini beradi.
4.O‘z fikrlarini ifodalash va tahlil qilish: O‘spirinlik davri bolalarda o‘z fikrlarini ifodalash va tahlil qilishning rivojlanishi o‘z-o‘zini anglash orqali o‘spirinlik va tahlil qilish jarayonlarini o‘rganishga yordam beradi. Ular o‘zlarining fikrlarini to‘g'ridan-to‘g'ri va logikaviy ifodalashni o‘rganishadi. Bu ularga o‘z fikrlarini boshqalarga tushuntirish, o‘zlarining tushunishlarini oshirish va o‘z fikrlarini rivojlantirish imkonini beradi.

5.O‘zlashtirish va mustaqil ishlash: O‘spirinlik davri bolalarda o‘z-o‘zini anglash o‘zlashtirish va mustaqil ishlashga yo‘l qo‘yadi. Bu ularga o‘zlarining o‘zlashtirish jarayonlarini tahlil qilish, o‘zgarishlarni kiritish va o‘zgarishlarga o‘zgarish qo‘ilish qobiliyatlarini rivojlantirish imkonini beradi. Ular o‘z fikrlarini qo‘llab-quvvatlash, mas'uliyatni o‘rganish va o‘zgarishlarga o‘zgarish qo‘ilishni o‘rganishadi.

CHet ellarda utkazilgan tajribalardan biri sinaluvchilar orasida xavf–xatar bo‘lgan takdirda muvaffakiyat kozonish emas, balki muvaffakiyatsizlikka uchramaslik uchun ko‘proq intiladigan shaxslarning borligini kursatdi. Agar ularga keyinchalik darajasi xar xil bo‘lgan vazifalardan birini tanlash suralsa, ular yo eng engil vazifani yoki eng kiyin vazifani tanlaydilar.
SHaxsning intilishlari darajasini fakat ularning ta’sirchanligi jixatidan emas, balki ularning mazmuni yuzasidan, jamoaning maksadlari va vazifalari bilan alokadorligi yuzasidan olib borilgan tadkikotlar kishi xulk–atvori motivlarini yaxshirok anglab etish va shaxsda eng yaxshi fazilatlarni shaqllantirishga karatilgan ta’sir utkazish imqoniyatini beradi. Bir xil xollarda pedagog uchun shaxsning intilishlari darajasini oshirish vazifasi juda muxim bo‘lib chikadi; agar ukuvchi o‘ziga va o‘z imqoniyatlariga unchalik yukori baxo bermaydigan bo‘lsa, bu muayyan darajada ziyon kurilishiga, muvaffakiyatga erishishga ishonchning tamomila yukolishiga olib boradi.