I bob. Bolalik va o‘smirlik

II BOB. O‘spirinlik davrida o‘z-o‘zini anglash kontseptiyasining rivojlanish xususiyatlari
2.1. O‘spirinlik davrida o‘z-o‘zini anglash namoyon bo‘lishi
O`smirlik yoshiga etganlda bolalarda burch va javobgarlik tuyg`ulari etarli darajada o`sgan bo`ladi.Bolalar o`zlari ongli ravishda tanlagan qobil bo`lib qoladi.Mana shu davrda kattalar bolalarga «bemalol ish topshirishni ishonadilar»o`smirlarni oilada «kichkina»deb hisoblamay ulardan ho`jalik ishlariga yordam berish topshirilgan ishga javob berishni talab qiladilar.Ular bilan maslahatlashadilar ba’zi o`smilar ayniqsa ular o`rta maktab yoshmning oxiriga borganda hatto o`ziga yaqinlarini qo`llovchi va tayanchi bo`lib qoladilar.
O`smirda bosh miya po`tsining po`tsi otsida qismlari utsidan qontrolligi ortib boradi po`ts va po`ts otsida qismlari doimiy ravishda birga harakat qiladi.Ayrim xollarda po`tsloq otsi qismining faoliyatini qontrol qilmay qoladi.Bu o`smirning betayinligi,jizzakiligi va emotsional xislariga berilganligidan dalolat beradi.Tormozlash reaktsiyasini paydo qilish xarakteri turg`un bo`lmay qoladi. Qo`zg`alish jarayonlari ba’zan shu qadar kuchli bo`ladiki, o`smir yoqimsiz harakterlarini tormozlay olmay o`zini to`ta olmay qoladi.
Qo`zg`alish jarayonlari jo`shqin, lekin tez o`sadi. Ikkinchi tamondan o`smir kuchli hayajonlanish paytida ayniqsa tegishli ijtimoiy sabablari asosida hayajonlanganda o`z hatti-harakatlarini idora etaolmaydi. O`smirlik yoshida ikkinchi signal sitsemasining roli kuchaya boradi. Qo`zg`ovchi vazifasini bajaruvchi so`z bilish jarayonida bashqa kishilar bilin munosabatda bo`lishda va o`z hatti- harakatlariga baho berishda ko`proq rol o`ynay bashlaydi.
Shu bilan bir qatorda o`smirning nerv sitsemasining o`sishi hali tug`ilmagan bo`lib, tarkib topish bosqichida bo`ladi. U o‘zoq vaqt davom etadigan kuchli qo`zg`aluvchiga bardosh bera olmaydi. Ba’zan shu sababli ancha tez qo`zg`alish holatiga o`tib ketadi. Bu esa o`smir nerv sitsemasining ma’lum darajada bo`shligidan dalolat beradi.⁷
O`smirning nerv sitsemasining tarkib topayotgan munosabatlari tarkibiy natijasida kuchayadi va mutsahkamlanadi. O`smirni ish o`qish hamda sport mashg`ulotlari paytida to`g`ri va chuqur nafas olishga o`rgatish zarurdir.Bu narsa shuning uchun ham muhimdirki,bo`yning tez o`sishi organizmda modda almashishining jadallashishi bilan o`smir ko`p miqdorda kislorodga muhtoj bo`ladi.Bu yoshda o`smirning toza havoda bo`lishi ayniqsa muhimdir.O`smirlimk yoshida yurak ikki baravardan ko`proq o`sadi,gavda esabir yarim barobar o`sadi.Arteriyalari diametrining o`sishi yurakning o`sishidan orqada qoladi.Qon tomirining yo`li yurak hajmiga nisbatan kamayadi va bu nerv qalqonsimon bezlari faoliyatining kuchli darajada tezlashuvi bilan birgalikda qon bosimining ortishiga va yurak faoliyatining kuchayishiga olib keladi.
Qon tomirlarining sitemasidagi o`zgarishlari natijasidagi ba’zan bosh miyaga boradigavn qon etarli bo`lmay qolishi mumkin bu esa bosh miya ish qobiliyatining susayiga tez toliqishiga va bosh aylanishiga olib keladi.Ba’zan o`smir tashqi ko`rinishining o`zgarib turishini kuzatish mumkin.O`smirning qo`l va lablari ko`karib ketadi ba’zan esa uning yo‘zi qizarib ketadi yoki bo`zaradi.O`smirning yuragini haddan tashqari ko`p nagro‘zka va toliqishlardan saqlash kerak.
A. V. Petrovskiy jamoadagi shaxslararo munosabatlar faoliyatdan kelib chikishini urganib, ta’lim jarayonida ukituvchining talabalar bilan xamkorligini tashqil kilib fakat ularning mulokotga extiyojini qondirish vositasigina emas, balki ukuv materialini o‘zlashtirishning xam vositasi ekanligini tasdiklagan edi.
Bu muammoga boshqacharok yondoshgan A.A.Bodalev ukituvchi va talaba munosabati ularning samarali, xamkorligini vujudga keltirish uchun kulaylik yaratishi zarur deb xisoblaydi.
Xamkorlikdagi maxsuldor faoliyatni psixologik jixatdan o‘rganishni V. YA. Lyaudis boshchiligidagi psixologlar guruxi amalga oshirdi. Ushbu nazariyaga binoan, ukuv faoliyatining shaqllanishi fan asoslarini o‘zlashtirishning negizi emas, balki shaxsning ijtimoiy-madaniy kadriyatlarini egallash jarayonidir. Bunga asosan talabaning «yakin kamolot zonasi»nigina emas, «perspektiv rivojlanish zonasi»ni xam loyixalash mumkin.
Xamkorlikdagi ukuv faoliyatining maksadi o‘zlashtirila-digan faoliyat va birgalikdagi xarakatlar, munosabat va mulokotning boshqarish mexanizmini yaratishdir. Xamkorlikdagi faoliyatning maxsuli–talabalar mustaqil xolda ilgari surgan yangi goyalar va o‘zlashtirilayotgan faoliyatning moxiyatiga boglik maksadlar va sheriklikdagi shaxs pozitsiyasini boshqarish istaqlarining yo‘zaga kelishidir.
Hozirgi psixologiyada xamkorlikning ettita shaqli mavjud, ular kuyidagilardan iborat: 1) faoliyatga kirish; 2) mustaqil xarakatlar(ukituvchi va talaba o‘zicha); 3) ukituvchi xarakatni boshlab beradi va bunga talabani jalb qiladi; 4) taqlid xarakatlari; 5) madad xarakatlari(ukituvchi oralik maslaxatlarni berib boradi); 6) O‘z-o‘zini boshqarish xarakatlari (ukituvchi maksadni belgilab beradi va oxirgi natijani baxolashda katnashadi); 7) o‘zini–o‘zi ko‘zgatuvchi va uyushtiruvchi xarakatlar.
Aytilganlarning xammasi shaxsni faoliyatda va munosabatda tarkib topadigan individlararo (sub’ekt–ob’ekt–sub’ektlararo va sub’ekt–sub’ekt–ob’ektlararo) munosabatlarning nisbatan barkaror tizimi sub’ekti sifatida anglab etish imqonini beradi.
Muayyan sotsial birlik uchun etakchi faoliyatga ko‘proq darajada «jalb kilingan» individual fazilatlargina shaxsning xususan o‘ziga xos fazilatlari sifatida yo‘zaga chikadi. Misol uchun epchillik va kat’iylik uspirinning individualligi belgilari bo‘lgani xolda, jumladan u sportda tuman birinchiligida da’vogar komandaga kushilmaguncha yoki o‘zok joylarga turistik sayoxat paytida u tezokar va mo‘zdek daryodan kechib utishni ta’minlashvazifasini o‘z zimmasiga olmagunga qadar uning shaxsini ta’riflaydigan belgi sifatida yo‘zaga chikmay keldi.Aynan shu sababli xam pedagog uchun axamiyatli bo‘lgan ukuvchiga individual yondashishini amalga oshirish vazifasini amalga oshirib kursatish kerak. Bu esa ukuvchining differensial-psixologik xususiyatlari (xotirasi, dikkati, temperamenti, u yoki bu kobtliyatlarining rivojlanganligi va x.k.) ni xisobga olishni, ya’ni ukuvchining o‘z tengdoshlaridan nimasi bilan fark qilishi va shu munosabati bilan tarbiyaviy ishni kanday tashqil etish keraqligini aniklashni takozo qiladi.
SHaxsning tafakkur, xotira, iroda singari perseptiv xususiyatlaridan tashkari uning jamoadagi urni, jamoaning unga munosabati, baxosi singarilar ko‘proq shaxs sifatlar deb yuritiladi. Bu sifatlar xar doim pedagogning dikkat markazida turmogi kerak. Bu singari takrorlanmas sifatlar shaxsning individualligini belgilaydi. Psixologiyada individuallikning kupgina xislatlari– moslashuchanlik, tajovo‘zkorlik, moyillik, tashvishlanish singarila aniklangan.
Inson shaxsining tuzilishi individuallikningtuzilishiga karaganda keng ekanligi shubxasizdir. SHu boisdan bunga birinchi navbatda uning individualligi kursatadigan va fakat extirosda, ichki kiyofada, kobiliyatlarda va xakozolarda ancha keng ifodalanadigan fazilatlari va umumiy to‘zilishgina emas, balki shaxsning rivojlanish darajasi xar xil bo‘lgan guruxlarda, ana shu gurux uchun etakchi xisoblangan faoliyat orkali ifodalanadigan individlararo munosabatlarda o‘zini nomoyon etishini xam kushish shart. Individual–tipik xususiyat shaxs yashayotgan va shaqllanayotgan birlikning rivojlanishiga va individlararo munosabatlarning bilvosita ifodasi xisoblanganfaoliyatning xarakteri, kadryatlari vamaksadlariga boglik tarzda jiddiy ravishda turli xil kurinishda nomoyon bo‘ladi.⁸
Individ rivojlanishining tabiiy shart–sharoitlari, uning jismoniy tuzilishi, nerv va ichk sekretsiya bezlari tizimi, jismoniy tuzilishidagi afzalliklari va nuksonlari uning individual– psixologik fazilatlari shaqllanishiga jiddiy ta’sir kursatadi. Lekin bialogik xususiyat kishi shaxsning tarkibiga singib, ijtimoiy omilga aylanib koladi va keyinchalik ijtimoiy shaqlda (psixologik jixatdan) mavjud bo‘ladi. Jumladan, miya patologiyasiindividda uning tuzilishida, uning bialogik jixatlari bilan boglik, lekin shaxsiy belgilari xisolanmishindividual psixologik jixatlarni keltirib chikaradi. Ular ijtimoy sabablarga (deter minatsiyaga) kura shaxsning qonkret fazilatlariga aylanib kolishi xam mumkin, kolmasligi xam.
SHaxs sifatlarida uning tuzilishi, yunalishi, faolligi farklanadi. Tabiiy (anatomik, fizialogik) va ijtimoiy xislatlar ma’lum birlikni tashqil etadi, bu shaxs tuzilishining birinchi kichik metaindivid tuzilishidir. Ikkinchi meta individ tuzilishi tana a’zolaridan tashkaridagi «bushlikka» boglik- «eksttraindivi» tuzilishi,yana biri interoindivid to‘zilishdir.
SHunday kilib, shaxs tuzilishining uch tarkibiy qismi mavjud: SHaxs tuzilishiga birinchi navbatda uning individualligining tizimli tuzilishi kiradi. SHaxs tuzilishining birinchi tarkibiy qismi–uning individ ichkarisidagi (intraindivid) kichik tizimining aloxida nlmoyon bo‘lishidir.
SHaxs tuzilishinig ikkinchi tarkibiy qismi – shaxsning shaxslararo bushlikdagi individlararo munosabatlarda, alokalarda mavjud bo‘lishidir, ya’ni individning organik tarzdagi gavdasidan tashkaridagi «bushlikda», «fazoda » nomoyon bo‘lishidir. Bu shaxs «ekstraindivid» tuzilishi debxam aytiladi.
SHaxs tuzilishini tarkib toptiradigan uchinchi bir qismi- metaindivid (individning ustki kurinishi ) kichik tuzilishini xam aloxida kursatish imqoniyatidir. Bunda shaxs individning organik gavdasidan tashkariga chikarilib kolmasdan, balki uning boshqa individlar bilan «shu erda va endilikda» mavjud bo‘lgan alokalaridan xam tashkarida joylashtiriladi.
Xar uchchala kichik to‘zilish birligi shaxs obro – e’tiborida namoyon bo‘ladi. Kishining tevarak – atrofga munosabatda, birgalikdagi va ijodiy faoliyatda nomoyon bo‘ladigan ijtimoiy axamiyatga molik o‘zgarishlar qilishga layokati shaxsning faolligi deb tushiniladi. Bu uning goyaviy prinsipialligida, kat’iyliligida,o‘z nuktai nazarini ximoya qila olishida, so‘zi bilan ishi birligida ifodalanadigan xayotiy pozitsiyasida kurinadi.
SHaxs faoliyatini va faolligini yunaltirib turadigan va mavjud vaziyatlarga nisbatan boglik bulmagan barkaror motivlar majmui shaxs yunaltirilganligi deb ataladi.
Motivlar oz yo ko‘p darajada anglagan yoki umuman anglanmagan bo‘lishi xam mumkin. SHaxsning yunaltirilganligida anglangan motivlar asosiy rolь uynaydi.
Kishi faoliyatnatijasini xayolan oldindan belgilab beradigan maksadning o‘zigina emas, balki ushbu maksad axamiyatiga molik ob’ektga ro‘yobga chikishining realligi xam anglanilgan bo‘lsa, bu xol shaxsning istikboli (perspektivasi) deb karaladi.
SHunday kilib, inson shaxsining tuzilishi uchta tarkibiy kismdan, uchta kichik tizimdan gavdalanishi xamda ijtimoiyalokalar va munosabatlar sub’ekti sifatida mavjud bo‘lishidir.
Istikbolni anglash kishiga ta’bi xiralik, o‘z kechinmalariga karama–karshi ruxsizlik, tushkinlik xolatini keltirib chiqarishi frustratsiya deb ataladai. Bu kishining maksadiga erishishi yo‘lida real tarzda bartaraf etib bo‘lmaydigan deb xisoblangan yoki shunday deb idrok etiladigan tusiklarga, govlarga duch kelgan xollarda yo‘z beradi. Frustratsiya shaxsning xulk-avtorida va uning o‘zini anglashida turli xil o‘zgarishlarga olib keladi.
SHaxs yunaltirilganligi uning kizikishlarida, e’tikodi va dunyokarashida nomoyon bo‘ladi. Kizikish biron- soxada tugri muljal olishga, yangi faktlar bilan tanishishga, voqelikni ancha tula va chukur aks ettirishaga yordam beradigan motivdir.
Kizikishlar bilishning doimiy ko‘zgatuvchi mexanizmi sifatida nomoyon bo‘ladi. Kizikishlar mazmuniga, maksadiga, mikyosi va barkarorligiga karab belgilanadi (ijobiy va salbiy bo‘lganda xam). Kizikishlar shaxs–faoliyatini asoslashning birdan–bir emas, lekin muxim shartidir. Xulk–avtorining muxim motivlaridan biri e’tikoddir. E’tikod – shaxsni o‘z karashlariga, pritsiplariga, dunyokarashiga muofik tarzda ish ko‘rishga da’vat etadigan motivlar tizimidir. Bu bilimlar, nuktai nazarlarning tartibga solingan va ichki uyushgan tizimini (falsafiy, estetik, axlokiy, tabiiy–ilmiy) tashqil etgan takdirda kishining dunyokarashi sifatida talkin kilinishi mumkin. Dunyokarash ijtimoiy–siyosiy to‘zimga karab o‘zgarishi mumkin.