I bob. Bolalik va o‘smirlik

1.2. Bolalik va o‘smirlik davrida psixologik rivojlanishning o‘ziga xos xususiyatlari
Bolalik va o‘smirlik davrida psixologik rivojlanishning bir necha o‘ziga xos xususiyatlari mavjud bo‘lishi mumkin. Bu davrda o‘ziga xos xususiyatlar birdaniga taklif qilinmaydi, chunki har bir kishi unikaldir va o‘z o‘ziga xos rivojlanish yo‘lini o‘tadi. Lekin, umumiy ravishda kuzatib boriladigan qismlar mavjud bo‘lishi mumkin.
Bolalik davrida, g‘oyaviy o‘yinlar va o‘yinchoqlar orqali o‘rganish va rivojlanish muhim bo‘ladi. O‘yinlar orqali, ular o‘zlarini, dunyo bilan bog‘liqlikni, o‘z xohishlari va qobiliyatlarini tushunishadi. Ularning o‘yin bilan o‘rganishni xohishlari va qiziqishi dolzarbdir. Siz ular uchun qiziqarli o‘yinlar tashkil etishingiz va ularga mazmunli o‘yinchoqlar taqdim etishingiz yordam berishi mumkin.
O‘smirlik davrida o‘ziga xos xususiyatlar esa o‘z-o‘ziga xosdir. Bu davrda kishining o‘z fikrlari, qiziqtirishlari va o‘z bilimini rivojlantishi muhimdir. Ularning o‘z fikrlarini ifoda qilishga qiziqishi, o‘z fikrlariga e'tibor berish, o‘z bilimini oshirish uchun imkoniyatlar yaratish va o‘z qobiliyatlarini oshirishga qo‘shimcha yordam berish juda muhimdir. Bu davrda, ular bilim olish uchun o‘qishni, hobbilarni, guruh faoliyatlari qatnashishni yoki yangi ko‘nikmalarni o‘rganishni kuzatishlari tavsiya etiladi.
Bolalik va o‘smirlik davrida psixologik rivojlanishning bir nechta o‘ziga xos xususiyatlari mavjuddir. Bu davrda bolalar shaxsiy rivojlanishning asosiy jarayonlaridan o‘tishlari uchun muhim e'tibor talab qiladi. Quyidagi xususiyatlarni kuzatib boramiz:
O‘yin va o‘qish: Bolalar o‘ynash, eksperiment qilish va o‘rganish orqali dunyoni tushunishga intilishadi. O‘yin va o‘qish o‘zlarining intellektual, ijtimoiy va ishdan zavq olishga, o‘rganish uchun hujjatlar bilan ishlashga, tushunchalarini rivojlantirishga imkon beradi.
So‘roq va qidiruv: Bolalar o‘rganish va tushunish jarayonida jadal rivojlanib, dunyo haqida savollar so‘raydilar va javob izlashadi. Bu, ularning o‘z fikrlarini ifodalash, muhokama qilish, tanqid qilish va o‘z fikrlarini qo‘llashga imkon beradi.
O‘z-o‘zini ifodalash: Bolalar o‘z hissiyotlarini va o‘z-o‘zlarini ifodalash qobiliyatini rivojlantirishadi. Ular o‘z hislarini o‘rganish va nomusga olib kelish, o‘zlarini izohlash, o‘z fikrlarini ifodalash va boshqalar bilan ishlash orqali o‘z o‘zlariga e'tibor berishni o‘rganishadi.
Suhbat va tashabbuskorlik: Bolalar o‘zaro munosabatlarda bo‘lib, o‘z fikrlarini boshqalar bilan almashish orqali o‘zlarini o‘rganishadi. Ularga o‘zaro munosabatlar, hamjihatlik va ijtimoiy qo‘llanmalar yordam beradi. Bolalar o‘z fikrlarini boshqalarga taqdim etish va qabul qilishni o‘rganishadi.
O‘z-o‘zini tartibga solish: Bolalar uchun tartib, huquq va odob-ahloq qoidalari o‘rganish muhimdir. Bu ularning o‘zlarini boshqalar bilan birgalikda yaxshi o‘zlashtirish, muomala qilish va jamiyatda ma'naviy qoidalar bilan muomala qilishni o‘rganishga yordam beradi.
O‘z-o‘zini tahlil qilish: Bolalar o‘z fikrlarini va hissiyotlarini tahlil qilish, o‘zlarini qayta baholash va o‘z o‘zlarining istaklarini va qobiliyatlarini aniqlash qobiliyatini rivojlantirishadi. Bu ularning o‘zlarini tahlil qilish va mustaqil fikr bildirish orqali o‘z rivojlanishlarini tushunishga imkon beradi.
Mustaqil ish qilish: Bolalar o‘zlarini o‘z-o‘zlariga ish qilish va vazifalarini o‘zlashtirishga o‘rgatiladi. Bu ularning o‘zlarini o‘zining yechimini topish, muammolarni hal qilish, kutilgan natijalarga erishish va o‘zlarini o‘z-o‘zlariga ish qilishni o‘rganishga imkon beradi.
Bu faoliyatlar bolalar va o‘smirlik davrida psixologik rivojlanishni o‘zaro aloqalar, o‘zlashtirish va o‘z-o‘zini tahlil qilish yordamida ta'minlaydi. Bu jarayonlar ularning o‘z fikrlarini ifodalash, o‘zo‘zaro munosabatlarini rivojlantirish, o‘rganish va tushunish qobiliyatlarini oshirishga yordam beradi. Shuningdek, bu davrda bolalar o‘z-o‘zlarini tahlil qilish, o‘zlarini tartibga solish, huquq va odob-ahloq qoidalari bilan tanishish orqali o‘zlarini jamiyatda yaxshi o‘zlashtirishni o‘rganishadi.
Bolalik va o‘smirlik davridagi psixologik rivojlanishning yuqori darajada odob-ahloqiy, ijtimoiy va intellektual rivojlanishga ega bo‘lishi zarur. Bu davrda ularga qarshi turing va qo‘llab-quvvatlang, ularning o‘z fikrlarini ifodalash va o‘zlashtirish qobiliyatlarini rivojlantirishga imkon berish. Shuningdek, ularga o‘rganishga aylangan muhit, o‘zaro munosabatlar va o‘z-o‘zini tahlil qilishga imkon beruvchi imkoniyatlarni taqdim etish juda muhimdir.
Bolalar o‘z-o‘zlarini tahlil qilish va o‘z fikrlarini ifodalashni oshirish uchun quyidagi mashg'ulotlardan foydalanishlari mumkin:
Suhbat va muloqot: Bolalarga o‘z fikrlarini ifodalash va o‘z-o‘zlarini tahlil qilish uchun suhbat va muloqotning o‘ziga xos imkoniyatlari yaratilishi kerak. Ularga kelishuvlar, savollar berish va ularning fikrlariga qarshi kelishish uchun o‘z vaqtingizni ajratishingiz muhim. Suhbatlar jadal rivojlanishi va ularning o‘z fikrlarini ifodalashga o‘rgatishi uchun ularga e'tibor berish kerak.
Yozish va rassomlik: Bolalarga yozish va rassomlikning o‘z fikrlarini ifodalash va o‘z-o‘zlarini tahlil qilish uchun qulay vositalar bo‘lib keladi. Ularga qog'oz, ruchka, rangli qalam yoki elektron dastur orqali o‘zlarini ifodalash, gapirish uchun ma'lumotlar yozish va o‘z fikrlarini rassomlik yordamida ifodalash imkoniyati berilishi foydalidir.
O‘yin va dramatik tashvishlar: Bolalar o‘z-o‘zlarini tahlil qilish va o‘z fikrlarini ifodalashni o‘ynash va dramatik tashvishlar orqali amalga oshirishlari mumkin. Ular o‘zlariga yoqadigan tarzda o‘yinlar tashkil etish, rol o‘ynash, dramatik tashvishlar qilish orqali o‘zlarini o‘zlarini tahlil qilish va o‘z fikrlarini ifodalash imkoniyatlarini oshirishlari mumkin.
Ma'ruzalar va to‘plantilar: Bolalarni ma'ruzalar va to‘plantilarda qatnashishga yoki o‘zlarining fikrlarini boshqalar bilan bahash qilishga qo‘shishga o‘rgatish ham foydali bo‘ladi. Ularga o‘zlarining fikrlarini ifodalash, muhokama qilish va boshqalar bilan fikr almashish uchun imkon berishadi. Bunday tadbirlar ularning ijtimoiy rivojlanishiga ham yordam beradi.
Sahna va dramatik ko‘rsatmalar: Bolalar o‘z fikrlarini ifodalash va o‘z-o‘zlarini tahlil qilishni sahna va dramatik ko‘rsatmalar orqali ham amalga oshirishlari mumkin. Ularga dramatik tashvishlar, o‘z tarzlarida o‘yinlar tashkil etish va o‘zlarini ifodalash uchun sahnada bo‘lish imkoniyatini berish foydalidir.
Yaratish va so‘zlash: Bolalarga yaratish faoliyatlari o‘z fikrlarini ifodalash va o‘z-o‘zlarini tahlil qilish uchun muhimdir. Ularga resurslar berish, ularning fikrlarini o‘rganish va yangi ideyalar yaratishga imkon berish kerak. Yaratish faoliyatlarini o‘zgartirish, modellar yaratish, so‘zlash va fikrlarini qonunlashtirish bo‘lgan tahlil va bahslar o‘rganishlarini o‘rgatish bu jarayonlarni oshirish uchun foydali bo‘ladi.
Mashg'ulotlar va muhitning o‘ziga xosligi yordamida bolalar o‘z-o‘zlarini tahlil qilish va o‘z fikrlarini ifodalash imkoniyatlarini oshirishlari mumkin. O‘z vaqtingizda ularning fikrlarini e'tibor bilan tinglash, ularning o‘z fikrlarini ifodalashga o‘zgartirishlar kiritish va ularga tahlil qilish uchun o‘rnaklar berish katta ahamiyatga ega bo‘ladi. Bu yoshda tadbirkorlikni rivolantirishda ko‘proq mustaqillikning berilishi o‘smir amaliy tafakkurining rivojiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. O‘smir yoshdagi bolalarda tejamkorlikni rivojlantirish aqlning boshqa sifatlariga nisbatan osonroq kechadi, buni ko‘proq ularning qiziqtiradigan narsalarga mustaqil ravishda xisob-kitob qilib borishga qo‘llash orqali amalga oshirish mumkin o‘smirlarda yuzaga kelgan muammolarni tez va operativ xolda yechish malakasini shakllatirish birmuncha qiyinroq kechadi. Albatta, bu bolaning temperamentiga xam bogliq. Barcha o‘smirlarni xam tez yo‘llab, tez xarakat qilishga o‘rgatish mushkul, Lyokin ularni biror muammo yuzaga kelishi bilan orqaga chekinmay, zudlik bilan yechishning umumiy qoidalariga o‘rgatib borish mumkin. O‘smirlik davrida intelektning yuqori darajada rivojlangan bo‘lishi qimmatli va obro‘li xisoblanadi O‘smir shaxsida va uning bilishga qizikishidagi o‘zgarishlar o‘zaro bog’liq bo‘ladi. Ixtiyoriy psixik jarayonlarning rivojlanishi o‘smirdagi shakllanib kelayotgan shaxs mustaqilligiga tayanadi, o‘zining shaxsiy xususiyatlarini anglash va shakllantirish imkoniyatlari esa undagi tafakkuriy rivojlanishi bilan belgalanadi.⁶
O‘smirlik davrida diqqat, xotira, tasavvur to‘la mustaqillik kasb etib, endi ularni o‘z ifodasiga ko‘ra boshqara oladigan bo‘ladi. Bu davrda kaysi etakchi funktsiya (dikkvti, xotirami yoki t’savvur ustunlik qilayotgani yakkol namoyon bo‘lib, Xar bir o‘smir o‘zi uchun axamiyatlirok bo‘lgan funktsiyani e’tiborga olish imqoniyatiga ega bo‘ladi, Ushbu funksiyalarning rivojlanish xususiyatlarini kurib chikamiz.
Diqqat agar kichik maktab davrida ixtiyorsiz diqqat ustunlik qilsa, o‘smirlik davrida bola o‘z diqqatini o‘zi boshqara oladi. Dars davamida intizomning bo‘zilishi aksariyat xollarda ukuvchilar diqqatsizligidan emas, balki ijtimoiy sabablar bilan belgilanadi. O‘smir o‘z diqqatini to‘la ravishda o‘zi uchun axamiyatli bo‘lgan va yuqori natajalarga erishishi mumkin bo‘lgan faoliyatlarga karata oladi. Usmirni diqqati yaxshi boshqariladigan va nazorat etiladigan darajada rivojlangan bo‘lishi mumkin. Bolaning rivojlanayotgan ixtiyoriy diqqati o‘kituvchi tomonidan doimo ko‘llab-kuvvatlanishi juda zarurdir. Pedagogik jarayonda ixtiyorsiz diqqatni ixtayoriy diqqat darajasiga ko‘tgarish uchun bir kancha uslublar ishlab chikilgan, shuningdek, o‘smirning dars jarayonida o‘z tengdoshlari orasida o‘zini ko‘rsatashi uchun sharoitni yaratilishi xam usmirdagi diqqatni ixtiyorsizlak ixtayoriga aylanishida zamin bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Lekin, o‘smirlik davrida juda kattik charchash xolatlari xam bo‘ladi, Aynan 13-14 xamda 16 yoshlarda charchash chiziga keskin ko‘tariladi. Bunday xolatlarda o‘smir atrofdagi narsa va vokealarga to‘lik diqqatini karata olmaydi, diqqatini ko‘rnishlariga usmirlik erishish va yo‘kotish bo‘yicha tula karama-karshi bo‘lgan davr xisoblanadi.
Taraqqiyotning bu tiklangan tipi o`smirni yangi yosh bosqichi katta maktab yoshiga o`tishga tayyorlaydi. O`smirlik yoshi kishi shaxsining tarkib topish jarayonida alohida o`rin to`tadi.Bu davr asosiy davr hisoblanadi. Chunki bu yoshda g`oyat muhim psixologik o`zgarishlar paydo bo`ladi. Har xil psixologiya o`zgarishlar va shaxsning taraqqiyoti,eng avvalo, mana shu shaxsning faoliyat xarakteriga bog`liqdir. O`smirning faoliyati o`qish mehnat va o`yin jarayonlarini o`z ichiga oladi. Mana shu jarayonga to`xtalib o`tamiz.
O`smir kichik maktab o`quvchilaridan farq qilgan xolda birinchi bo`lib ilmiy bilishda ishtirok etadi.Uning oldida birinchi faqat ayrim narsa va hodisani emas, barcha narsa va hodisalar uchun umumiy bo`lgan qonuniyatlarni tushunish bo`lib olish uchun ishlatiladi.Agar kimki maktab yoshi asosan narsalar,tabiat va jamiyathodisalari to`g`risida gasvirlar to`plash yoshdan iborat bo`lsa,o`smirlik yoshida ana shu tabiat va jamiyat hodisalar to`g`risida sitsematik gushunchalar paydo bo`ladi.
Beshinchi sinfdayoq ayniqsa oltinchi sinfga kelib fizika,algebra,geometriya,tarix fanlari o`tila boshlanadi.Abtsrakt tafakkur tez o`sa boshlaydi.O`quvchilar hodisalarning sabablarini tushunishga hodisalarni ma’lum qonuniyatlar doirasida ifodalashga bu qonuniyatlarda foydalanishga intiladilar.
O`smirlik yoshining rivojlanishiga ko`proq mehnat faoliyati ta’sir ko`rsatadi.O`smirlik yoshida mehnat ancha uyushqoqlik xarakterida bo`ladi.
O`smirlik shaxsning tarkib etishida o`yin ahamiyatini yo`qotmaydi.O`yin o`smirlik yoshida yuksak ahloqiy tuyog`ularning irodaviy xarakter xislatlarning o`sishiga yordam beradi.O`yin o`smirni intizomli bo`lishga o`rgatadi.