İ b e r V ə h ’ a y f o L k L o r u n d a t ü r k m I f I K
Yüklə 2,15 Mb. Pdf görüntüsü
|
V-VII əsr kilsə salnamələrinin, hətta XII əsr abidəsi “Bars dərisi” poemasının gürcü dilində yazılmasına şübhə ilə yanaşmışdılar (Сенковский 1859. 172). Bir halda ki, İberiya iberlərin və orada yaşayan başqa xalqların çoxtayfalı dövləti idi (Сенковский 1859. 174-175; Броссе 708. 5; Шота Руставели 1885. 20), o zaman ölkədə XII əsrə qədər çoxdilli ədəbiyyatın mövcud olduğu şübhə doğurmur. N.Y.Marr yazır: – XII əsrə qədərki gürcü ədəbiyyatı yalnız gürcülərin ədəbiyyatı deyildir. Həm də Gürcüstanda yaşayan başqa xalqların mənəvi mədəniyyət abidələridir. Onu da nəzərə almaq lazımdır ki, “Şuşanikin iztirabları” öz süjetinə, məzmununa görə başqa kilsə ədəbiyyatından fərqlənir. Bunu hətta ən tanınmış er- məni alimləri etiraf edirlər (Абегян 1975. 190, 191). Bütün kilsə salnamələrində xristian qızların qey- ri-xristian ölkələrə ərə verilməsindən, orda çəkdikləri əzablardan bəhs olunur. Şuşanik isə öz evindədir. O, öz düşüncəsinə, əxlaqına görə, heç əməlli-başlı xris- tian da deyildir. Onun iztirablarına səbəb ərinin öz doğma qızı ilə evlənmək istəyidir (Абегян 1975. 191, 192, 195). Ər Şuşa (Касумова 2005. 73), daha sonra oğlu Bars xan II Yəzdigerdin (438-457) sarayına çağırılmış, onlar sasanilərin dinini qəbul etmək şərtilə Arana və İberiyanın şərqinə hakim təyin olunmuşdular (Патка- нов 1883. 259; Берзенишвили, Дондуа 1958. 250; Кекелидзе 1973. 86). Ktesifon sarayının tələbilə Şu- şanikin əri əski fars adəti ilə öz qızını almalı idi (Абегян 1975. 191; Егише 1971. 10). Şuşanik bu adətə üsyan edirdi. Onun iztirablarına səbəb xristian olması deyildi. Bu türk xatununun əcdadlarının əxlaqı imkan vermirdi ki, ata öz qızını alsın. O, qollarına qandal vurulub, həbsxa- naya atıldığı 7 il ərzində xristian müqəddəslərdən çox İberiya çoxtayfalı ölkə, iber ədəbiyyatı çoxdilli ədəbiyyat idi. Şuşanik dara düşəndə xristian müqəddəslərə yox, əcdadları- nın ruhlarına yalvarır. Bars xan Bərdədən İberiyanı idarə edirdi. öz əcdadlarının ruhlarına yalvarır. Dəfələrlə redaktə edilsə də, əsərdə bu qədim türk adətinin izləri qalmaq- dadır. İndikilərdən fərqli olaraq XIX əsrin görkəmli tarixçisi Platon İoseliani yazır ki, Şuşanikin əri Ran, yəni Aran hakimi idi (İоселиани 1843. 51, 63). Aran hakiminin xatununun ermənilərə və gürcülərə nə aidiyyatı var? Şuşanikin əri atası kimi Lori dərəsindəki Şuşa qalasında oturmurdu. Aranın mərkəzi şəhəri Bərdə onun iqamətgahı idi. Şuşanik 472-ci ildə ölmüş və haradasa Gəncə yaxınlığında dəfn olunmuşdu. 12 il sonra – 484-cü ildə bir qədər güclənən xristianlar Ana kert çayının Kürə töküldüyü yerdə Aran hakimini öl- dürüb, Şuşanikin sümüklərini Çor şəhərinə apardılar və orada basdırdılar (Кекелидзе 1973. 86; Джуан- шериани 1986. 97; Марр 1901. 15). Şuşanik Aranda ölmüş, sümükləri Eretidə – Çor şəhərində basdırılmışdı (Меликсетбеков 1939. 4). Ereti alban torpağı idi və XI əsrə qədər baqrationlara tabe olmamışdı. Bütün bu faktlar göstərir ki, əsərdə təsvir olunan hadisələr yalnız etnik yox, həm də ərazi baxımından Azərbaycanda baş vermişdir. Albaniya tarixində 2 Şuşanik olmuşdur. Onun birincisi Parfiya mənşəli Albaniya çarı Mömin Vaça- qanın arvadı (Albaniya tarixi 1993. 58-59), ikincisi Lori hakimi Ər Şuşanın (Albaniya tarixi 1993. 33; Егише 1971. 10; Патканов 1883. 259) gəlini idi. Mu- sa Kaqankatuklu birinci Şuşaniki “Albaniyanın xanım sahibəsi” adlandırır. Deməli, Şuşanik yalnız çarın xa- nımı deyildi. Ərinin əlində cəmlədiyi hakimiyyətə or- taq idi. Belə olmasaydı, o, ata evində daşıdığı Şuşanik, yəni Şuşa nəslindən olan soyadını saxlaya bilməzdi. Şuşa nəslinin qızları öz insani keyfiyyətləri ilə ad çıxarmışdılar. Musa Kaqankatuklu yazır ki, Şuşa- Albaniyanın Ana şəhəri tarixi coğrafiyamıza daxil edilməyib. nik yetimlər üçün şahanə süfrə açdırardı. Yetimlər yeyib doymayınca o, əlini çörəyə uzatmazdı. Xristian kilsə salnamələrində Şuşa nəslinin patri- arxlarının adı Ar Şuşa kimi yazıya alınmışdır. İberi- yanın siyasi tarixində bir yox, iki Ər Şuşa olmuşdur. Birinci Ər Şuşa xristian deyildi. İkinci isə Şuşanikin qayınatasıdır. Onun dəvəti ilə Mesrop Maştos Lori dərəsindəki Şuşa qalasına gəlmiş və iberlər üçün əlifba tərtib etmişdir (Albaniya tarixi 1993. 33). Deməli, iberlər üçün əlifba yaratdıran, “İncili” yerli kilsə dilinə tərcümə etdirən Ər Şuşa olmuşdur. Bu, Şuşa nəslinin tarixi xidməti kimi dərsliklərə daxil edilməlidir. Bilin- məlidir ki, Ön Asiyada hər üç səmavi dinin yayıl- masında türk xalqlarının danılmaz rolu olmuşdur. Bu barədə mən müəyyən düşüncələrimi elmi ictimaiyyətə bildirmişəm (Cəfərsoy 2012. 49-55). Şuşa qədim dünyanın ən şöhrətli nəsillərindən biri idi. Şuşanın kahin və cəngavər nəsilləri Elamın zəngin mədəniyyətini və dövlətçiliyini yaratmışlar. Onlar e. ö. II minilliyin əvvəllərində 50 km-lik su ka- nalı çəkmiş, 50 hektarlıq sahədə böyük şəhər salmış- lar. Şuşalılar Elam xətti yazılarının yaradıcılarıdır. On- lar dünyanın ən inkişaf etmiş xalqlarından biri kimi 3- 4 min il bundan qabaq kənd təsərrüfatında borc-kredit sistemi tətbiq edirdilər (Юсифов 1968. 219-227; Хинц 1987. 6-160). Elamın əhəmənilər tərəfindən işğalından sonra Şuşa cəngavərlərinin sağ qalan dəstələri İberiyaya köçdülər. Herodotun yazdığına görə (Шопен 1866. 215), Şumer dilinə yaxın bir dildə danışan şuşalıların (Рагозина 1903. 311) İberiyaya miqrasiyası əhəməni- lərin dövründə baş vermişdir. Şuşalıların Elamda qalan hissəsi inanılmaz bir fədakarlıqla əhəmənilərlə vuruşa-vuruşa üç şəhərdə Xəzinədarlar dövləti qurdular. Makedoniyalı İsgəndər xəzinədarların əhəmənilərə qarşı qəhrəman mübarizə- İberiyanın siyasi tarixində 2 Ər Şuşa olmuşdur. Suziana Şuşa şəhərinin yunanca adıdır. Şuşalılar əhəmənilərlə döyüşə-döyüşə inanılmaz inadkarlıqla Elamın üç şəhərində xəzinədarlar dövlətini yaratdılar. Yüklə 2,15 Mb. Dostları ilə paylaş:
|