Həyata nüfuz anı Demokratiyanın ibrətamiz erkən tarixinə baxış

24 

 

etmişdir. Hətta onlar yaşadıqları zaman kəsiyində layiq olduqları qiyməti və 

yekdil ehtiramı qazanmasalar da, sonralar həmin xalqın tarixini solmaz naxışlar 

kimi bəzəmişlər.  

Onda niyə bəs hakimiyyət pillələrində istedadlı adamlara xüsusi ehtiyac 

duyulmasın, axı onlar öz intellektləri, qabiliyyətləri ilə ölkəyə, xalqa dəhə 

səmərəli, daha uğurlu, həm də iri nəticəli xidmət göstərə bilərlər. Ona görə də 

meritokratiya,  demokratiya ilə çətinliklə uzlaşsa da, onunla dinc yanaşı yaşaya 

bilər. Demokratiyanın hakim kəsildiyi ölkələrdə hakimiyyətin böyük 

seqmentində ondan istifadə etmək mümkündür. Bəziləri meritokratiyanın kasta 

sistemi yaradacağından ehtiyat edir, lakin onu nəzərə almırlar ki, intellekt 

kastası yırtıcı klanlardan daha yaxşıdır, çünki onu heç də oğru dəstəsinə xas olan 

maddi maraq psixologiyası meydana gətirmir. Güclü intellektə malik olanlar öz 

səviyyələrinə görə heç vaxt xalqın qanını sormağı özlərinə rəva bilməzlər. 

   Demokratiya ilə meritokratiyanın bir-birini bütünlüklə inkar etməsi heç 

də həqiqətə uyğun deyildir, əksinə onlar asanlıqla çuğlaşa, bir-birini uğurla 

davam etdirə bilər. Bunun üçün hər iki üsulun fəaliyyət dairəsi, istifadə arealı 

dəqiq müəyyən olunmalıdır, belə olduqda biri digərini yaxşı qaydada tamamlıya 

bilər. Əgər Birləşmiş Ştatlarda olan kimi hakimiyyətin bütün təbəqələrini 

demokratik qaydada formalaşması baş versə, bu meritokratiyanın da tədbiqi 

üçün yaxşı şərayət yaradardı. Demokratik seçki ilə hakimiyyətin hər üç 

qanadında vəzifələrin tutulması qaydası hakimiyyət vertikalını məhv etməklə, 

həqiqi demokratiyanın zəfərinə qətirib çıxarır. Hakimiyyət vertikalı yalnız 

fövqaladə vəziyyət baş verdikdə fayda verir, çünki bu vaxt bütün qüvvələrin 

təmərküzləşməsi və bir mənbədən idarə olunması ölkənin, xalqın ən vacib 

problemnin müsbət həllinə yol açır. 

   Digər hallarda isə hakimiyyət vertikalı elə bil ki, birləşmiş qablar 

qanunu əsasında fəaliyyət göstərir. İdarəetmə borusu ilə qüsurlar adlanan 

mayenin bərabər səviyyədə mövcud olmasına şərayət yaranır. Ölkənin 

yuxarıdan aşağıyadək vahid güvvədən idarə olunması demokratiyanın digər 

zahiri cəhətlərinə də xətər toxundurmamış qalmır və əslində onu ozünün 

karikaturasına çevirir. Demokratiya məhdudlaşdırıldıqda, qüsurların tüğyan 

etməsi üçün şərayət yarandığından, meritokratiyanın tədbiqi üçündə heç bir 

imkan qalmır.  

   Demək, demokratiya hakimiyyət vertikalından fərqli olaraq, 

meritokratiya üçün də əlverişli mühit yaradır. Seçkili vəzifələrdən başqa bütün 

digər məmur vəzifələri meritokratiya prinsipləri əsasında tutula bilər və 

beləliklə, ölkədə laiq olanların hakimiyyəti bərqərar olması imkanı yaranar. 

Seçkilərdə seçicilər səhvə yol verib, laiq olmayanı da seçə bilər, lakin bu ümumi 

xarakter daşımır, nadir hallarda baş verə bilər. Seçki ilə vəzifə tutan adam, 

vertikal qaydadaki tabeliyə görə itaət edənlərdən fərqli olaraq, yaxşı anlayır ki, 

seçiciləri qarşısında məsuliyyət daşıyır və vaxtaşırı onlara öz fəaliyəti barədə 

hesabat verməlidir. Parlament üzvü bunu nəzərə almalıdır, yalnız milli 

mənafenin aliliyinə görə təmsil etdiyi bölmənin, regionun, partiyanın 

maraqlarını qurban verməklə onu seçənlərin rəylərinə məhəl qoymaya bilər. 

---

25 

 

Çünki bu vaxt onu seçıcılər qarşısında məsuliyyətdən daha çox millətinə və 

xalqına borc hissi və həmdə vicdan idarə edir. Seçiciləri ondan narazı qalsalar, 

hətta ondan üz döndərsələr də, belə mövqedən çıxış edən, nəticə etibar ilə 

düzgün hərəkət etdiyinə yəginlik tapır. 

  Bu bir daha göstərir ki həqiqi demokratiya meritokratiya üçün heç də 

maniyə, ənqəl rolunu oynamır, əslində onun həyata keçməsi üçün yollar açır. 

İstisnalar isə cüzu xarakter daşıdığından, ümumi mənzərəni korlamağa qadir 

olmur. Onların qətirdiyi fayda potensialı sadəcə üst-üstə qəlməkdən yaranan 

potensialdan daha böyük olur, cəmiyyətdə ən vacib məqsəd sayıla bilən 

harmoniyanın meydana qəlməsinə şərayət yaradır. 

   Demokratiyanın zəfəri meritokratiyanın zəfərini mümkün edə bilər, laiq 

olanların hakimiyyətə qələ yiyələnməsi isə hər bir ölkəyə yalnız baş ucalığı 

qətirər, xalqın xoşbəxt həyata nail olmaq barədəki arzularının reallaşması 

yollarına azacıq da olsa daş döşəyə bilər.  

Ona görə də mümkün olduğu yerlərdə bu iki hakimiyyət quruluşu, həm 

də geniş miqyasda birgə istifadə oluna, onların mexaniki deyil, üzvi, yaxşı 

calaqdan yaranan sintezi olduqca müsbət nəticələr verə bilər. Pozitiv olanlardan 

qaçmaq cəmiyyətin ziyanınadır, əksinə, onlara daim şərait yaradılmalı, geniş 

meydan verilməlidir. 

   Demokratiyanı da, meritokratiyanı da bəşəriyyətin ən yaxşı icadları 

sırasına daxil etmək olar. Çörək icad ediləndən min illər boyu öz gərəkliliyini 

itirmədiyi kimi, bu iki sistem də öz qiymətini daim qoruyub saxlayacaqdır. ABŞ 

ilk dəfə qədim Afina demokratiyasını bir qədər başqa şəkildə yenidən həyata 

qaytardığına görə, özünə qarşı minnətdarlıq hissləri doğurur. Çinlilərin icadını 

da, yəqin ki, belə bir inqilabi tətbiq anı gözləyir. Bundan sonra onun üçün də  

demokratiya kimi, cığırdan geniş yola keçmək imkanı yaranacaqdır. Öz faydası 

ilə bu sistem də öz sələfi kimi xalqlara ondan heç də az olmayan xeyir verə bilər. 

Çinlilərin belə bir müdrik sözü vardır ki: «Qədim möcüzəli daşlardan gələcəyin 

pillələrni qurun». Keçmişin qiymətli tapıntısı yenə də bəşəriyyətə faydalı xidmət 

edə bilər, ondan istifadə edilməlidir. Qoy gələcək, keçmişin təməli üzərində 

bəşəriyyətə yaxşı nə vəd edirsə, onun yolu heç vaxt səhvlər dumanına 

bürünməsin. Qoy xalqlar başqalarının yaxşı təcrübəsinə biganə qalmasınlar, 

ondan istifadədə səhvlərə yol verməsinlər.  

Dənizdə qəza nəticəsində batanları xilas edənlər böyük hündürlükdən 

suüa tullandıqda, təkcə kömək gözləyənlərin ümidləri puça çıxmır, həm də xilas 

edicilər özlərini böyük təhlükəyə atırlar. Onlar beş mərtəbəli bina 

hündürlüyündən tullandıqda dəniz səthi beton bərkliyinə malik olur, iki dəfə 

artıq hündürlükdən atıldıqda isə dəniz, həmin xilaskarlara öz ölüm ağuşunu 

açır. Xalqlar başqalarının təcrübəsindən istifadə etdikdə naşılıq 

göstərməməlidirlər, çünki onun sirrlərinə bələd olunmadıqda, ən başlıcası onun 

tələblərinə məhəl qoylmadıqda, bu hal, həmin vəzifəni biabırçılıqla icra edənləri 

ən azı siyasi ölümə məhkum edə bilər. 

     2013-ci il. 

 

---