Həyata nüfuz anı Demokratiyanın ibrətamiz erkən tarixinə baxış

4 

 

Periklə gəldikdə o, afinalıların demokratik idarəçiliyə cəlb edilməsini xeyli 

genişləndirdi. Hakimiyyət xalqın əlində idi. Perikl həmçinin vəzifə sahiblərinin 

əvvəlki pulsuz xidmət etmək qaydasını ləğv edib, onlara dövlət maaşı verilməsi 

qaydasını qoydu. Bu qrupun tərkibinə həmçinin məhkəmələrin jüri üzvü vəzifəsi 

də daxil idi. Bu o demək idi ki, hətta kasıb vətəndaşlar da ictimai vəzifə tuta 

bilərdilər və onlar ictimai işlərdə öz iştiraklarına müsbət yanaşacaqdılar. Lakin 

əhalinin çox hissəsinə həmin siyasi hüquqlar verilməmişdi, belə hüquqlardan 

məhrum olunanlara qadınlar, qullar və Afinada yaşayan əcnəbi sakinlər – 

meteklər daxil idi. 

Perikl, dövlətinin idarə olunmasına Afina vətəndaşlarının orta və yoxsul 

təbəqələrini cəlb etməklə, Avropa tarixində ilk dəfə olaraq həqiqi 

demokratiyanın – xalq hakimiyyətinin meydana çıxmasına səbəb oldu. Onun 

dövründə Məclis – Xalq yığıncağı ali qanunverici orqanı olmaqla başlıca rol 

oynayırdı. Burada 315 min nəfər Afina sakinindən 45 min nəfəri iştirak edirdi. 

Qədim Afinanı «bəşəriyyətin uşaqlığı» dövrü adlandırırlar. Bu uşaqlıq isə 

özünün görkəmli nailiyyətləri ilə öyünə bilərdi. Karl Marks qeyd edirdi ki, 

yunanlar normal uşaqlar idilər və yaşlı adam, əgər uşaqlığı normal olmuşdursa, 

daim onu məhəbbətlə yad edəcəkdir. 

Afina demokratik dövlət quruculuğundan yaranan ideyalar ümumiyyətlə 

dövlətin necə olması barədə nəzəriyyələrin yaranmasına səbəb oldu. Böyük 

yunan filosofları Platon və Aristotel siyasi həyatın təşkili barədə orijinal fikirlər 

irəli sürdülər. 

Platon (b.e.ə. 422-348-ci illər) alimlərin çoxu tərəfindən Qərb 

sivilizasiyasının ən böyük filosofu hesab edilir. Öz müəllimi Sokratın mühakimə 

edilməsindən və edamından sonra məyus olan Platon ədalətə əsaslanan dövlət 

quruluşunun layihəsini hazırlamağa cəhd etdi. Siyasi quruluşun utopik idealını 

o, özünün «Respublika» dialoqunda yaradır. Platonun dövlətini filosoflar idarə 

edir, bu dövlət vətəndaşların mənəvi gücündən qalxır, həm də dəqiq silk 

bölgüsünə malik olur. Afinadakı təcrübəsinə əsaslanan Platon fəaliyyət göstərən 

demokratiyaya münasibətdə, ona inam bəsləməmək mövqeyinə gəlib çıxdı. 

Filosofa məlum idi ki, ədalətli və rasional dövlətdə yaşamayan fərdlər etik 

həyata da nail olmurlar. Öz daxili düşüncəsi onu əhalisinin üç əsas qrupa 

bölündüyü ideal bir dövləti virtual qaydada qurmağa gətirib çıxardı. Lap 

yuxarıda yüksək sinif, idarə edən elita, məşhur filosof – çarlar dururdu. O, 

yazırdı ki, əgər filosoflar öz ölkəsində çarlara çevrilmirlərsə və ya indi çar 

adlananlar və hökmdarlar müdriklik barədə kifayət dərəcədə əsl istəklə 

ilhamlanmırlarsa; əgər, necə deyərlər, siyasi hakimiyyət və fəlsəfə bir-birilə 

görüşmürlərsə, burada dövlətlər üçün, həm də bütün bəşəriyyət üçün 

bədbəxtliklərdən heç bir rahatlıq olmayacaqdır. İkinci qrup igidlərdən ibarətdir. 

Onlar döyüşçülər olmalı və cəmiyyəti qorumalıdırlar. Yerdə qalanların hamısı 

kütlə olacaqdır, onlar müdriklik və igidlikdən deyil, yalnız arzu ilə hərəkətə 

gəlirlər. Platonun bu üç qrupu Hindistanda vaxtilə hakim kəsilən kasta sistemini 

xatırladır. 

---

5 

 

Platonun ideal dövlətində hər bir qrup öz rollarına malik idi, cəmiyyəti 

yaradır və harmoniya qaydasında fəaliyyət göstərirdi. İcmanın ehtiyacları 

Platonu fərdi xoşbəxtlikdən daha çox düşündürürdü. O, hər şeydən əvvəl sərvət 

toplamağa və nüfuz qazanmağa hər hansı bir qayğı göstərməkdən uzaqlaşmağı 

vacib sayırdı ki, beləliklə icma üçün daha yaxşı olan şeylər uğrunda mübarizə 

aparılsın. Platon inanırdı ki, qadınlar da həmçinin hökmdar ola bilərlər. Bu 

məsələdə o, yunan dövlətlərinin mövcud təcrübəsindən əsaslı qaydada 

aralanırdı. 

Platon Afinada Akademiya adlanan məşhur bir məktəb yaratmışdı. 

Aristotel (b.e.ə. 384-322-ci illər) Platonun şagirdi olmaqla, həmin Akademiyada 

12 il təhsil almışdı. Sonralar isə özü Böyük Aleksandrın müəllimi olmuşdu. 

Aristotel də Platon kimi bəşər işlərini düzgün istiqamətləndirən hökumətin 

səmərəli formasını arzu edirdi. Öz müəllimindən fərqli olaraq, o, heç də ideal 

ədalətin təcəssümünə əsaslanan ideal bir dövlət axtarmırdı. O, çalışırdı ki, 

mövcud hökumətləri rasional qaydada yoxlamaqla, ən yaxşı hökumət formasını 

tapsın. Özünün «Siyasət» əsərində Aristotel 158 dövlətin konstitusiyalarını 

nəzərdən keçirir və mütəşəkkil hökumətlərin başlıca kateqoriyalarına gəlib çıxır. 

O, hökumətin üç yaxşı formasını qeyd edir. Bunlar monarxiya, 

aristokratiya və konstitusiyalı hökumətdir. Öz tədqiqatlarına əsaslanaraq o, 

xəbərdarlıq edirdi ki, monarxiya asanlıqla tiraniyaya, aristokratiya oliqarxiyaya, 

konstitusiyalı hökumət isə radikal demokratiyaya və ya anarxiyaya keçə bilər. O, 

xalqın əksəriyyəti üçün ən yaxşı forma kimi konstitusiyalı hökumətə rəğbət 

bəsləyirdi. 

Aristotel demokratiya haqqında belə deyirdi: «Bərabərlik iki cür olur: 

miqdara görə və ləyaqətə görə… Buradan da əsas iki növ dövlət quruluşu 

meydana çıxır - demokratiya və oliqarxiya… Ümumiyyətlə, səhv odur ki, 

bərabərliyin həqiqi və ya digər növünü hər yerdə qurmağa çalışasan. Ondan 

sonra baş verənlər bu səhvin sübutu rolunu oynayır: belə bərabərliyə əaslanan 

dövlət quruluşunun heç bir növü dayanıqlı qalmır… Necə olsa da, demokratik 

quruluş böyük təhlükəsizlik bəxş edir və oliqarxiyada isə iki növ qarışıqlıq 

rüşeymi gizlənir: bir-birilə və xalqla ixtilaf. Demokratiyada isə yalnız oliqarxiya 

ilə ixtilaf meydana gəlir; xalq özü özünə qarşı (bunu qeyd etmək lazımdır) bunt 

qaldırmayacaqdır». («Siyasət», 5-ci kitab) 

 

Yeni tarixdə dövlət quruluşu nəzəriyyəsi 

 

İngilis filosofu Con Lokk (1632-1704-cü illər) və XVIII əsrdəki fransız 

maarifçiliyinin nümayəndələri dövlət quruluşu barədə yeni fikirlər irəli sürərək, 

bu sahədəki təlimi xeyli inkişaf etdirdilər. Onlar həmçinin liberalizmin ideya-

siyasi nəzəriyyəsini yaratdılar. Lokk göstərirdi ki, dövlət hakimiyyəti 

qanunvericilik və içra qollarına bölünməlidir və beləliklə o, hüquqi dövlətin əsas 

konstitusiya prinsiplərinin formulunu verdi. Bu müddəa onun «Dövlətin idarə 

olunması barədə iki traktat» əsərində şərh olunur. Sonralar isə bu ideya fransız 

mütəfəkkiri Şarl Monteskyo tərəfindən xeyli inkişaf etdirilərək, hakimiyyətin 

---