Həyata nüfuz anı Demokratiyanın ibrətamiz erkən tarixinə baxış
Yüklə 4,38 Mb. Pdf görüntüsü
|
20
Konfutsi öyrədirdi ki, bir neçə adam bir adamdan daha məlumatlı, məsələlərdən baş çıxarandır. O, təlqin edirdi ki, «başqaları ilə özünlə necə davranmağı istədiyin kimi hərəkət et». O, sadəcə təvazökarlığa deyil, həm də itaətkarlığa öyrədirdi və bütün comərdlikləri təbliğ edirdi. Çinə və çinlilərə az qala pərəstiş qaydasında yanaşan Volter özlkəsinin idarə edilməsindəki eybəcərliklərə isə kəskin nifrətini bildirirdi, onları bütünlüklə məhkum edirdi. Günəş Kral öldükdən sonra taxta çıxan nəticəsi, az yaşlı XV Luinin regenti olan və sonralar əyyaşlıqda, əxlaqsızlıqda ad çıxaran Orlean hersoqu özünü xalqa qənaətcil kimi qələmə vermək üçün, idarəçiliyinə başlayan kimi sarayın tövləsində saxlanan atların sayını iki dəfə azaltdı. Bunu eşidən Volter yazmışdı ki, yaxşı olardı ki, o, sarayın atlarının sayını ixtisar etməkdənsə, saraydakı eşşəklərin sayını yarıbayarı azaldaydı. Volter Fransanın idarçiliyinə belə sərt yanaşdığı halda, Çində mövcud olan qaydalara böyük hörmət bəsləyirdi və buradakı dövlət imtahan sisteminə və layiq olanların hakimiyyətinə vurğunluğunu gizlətmirdi. Başqa, hətta bəzi müasir dövlətlərdən fərqli olaraq, Çin heç də öz keçmişinə inkar, istehza və ifşa qaydasında yanaşmır, əksinə, nəcib ənənələrə hörmət bəsləyir. Çin heç də şərqdəki qonşusu, adalar ölkəsi olan Yaponiya kimi özünü dünyadan izolyasiya olunmuş şəkildə saxlamamışdı. Burada həmin qonşudan fərqli olaraq müasirliyi feodal intizamı ilə birləşdirməyə cəhd edilmir. Öz keçmiş ənənələrini fetişləşdirməkdən, əndazədən çıxarmaqdan da uzaqdır. Burada keçmişin yaxşı nümunələri zamanın tələbləri üçün istifadə edilir. Son vaxtlarda Çinin dünya iqtisadiyyatına təsiri artdıqca, əslində bu ölkə indii dünya əhalisi üçün hər cür müasir tələblərə cavab verən mallar istehsalı və təchizatı ilə məşğul olan qlobal emalatxana rolunu oynayır, ABŞ ilə Çin arasında rəqabətin gündəliyə çıxması labüddür. Əlbəttə, Birləşmiş Ştatlar iqtisadi, elmi, hərbi və texnoloji nöqteyi-nəzərdən dünyanın yeganə fövqəldövləti olaraq qalmaqdadır. Lakin Çinin nəfəsi ən azı iqtisadi sahədə onun peysərində hiss olunmaqdadır. Burada təəccüblü bir şey də yoxdur. Hələ yarım əsr bundan əvvəl İsrailin ilk baş naziri David Ben-Qurion peyğəmbərcəsinə demişdi ki, faciəli və qəhrəmanlıq tarixinə malik olan Çin gələcəkdə fövqəldövlət olacaqır. Əgər tarix nəyəsə öyrədirsə, onda Çinin inkişafı Amerika üçün həqiqətən bir çağırış təsiri yaratmalıdır. Lakin onu da nəzərə almaq lazımdır ki, qüdrəti solan dövlətlər bir qayda olaraq səhnəni nadir hallarda döyüşüz tərk edirlər. Çin iki min il bundan əvəl imperiyaya Tsin dövründə, imperator Şi Xuan- dinin vaxtında vahid mərkəzi hakimiyyət altında birləşmişdi. İmperiya dövrü müxtəlif qabiliyyətlərə malik olan liderlər görmüşdü. Qədim Çin hərb nəzəriyyəçisi Sun-tszının rəyinə görə liderliyin üç növü vardır: humanist hakimiyyət, hökmranlıq və tiraniya. Humanist hakimiyyət həm vətəndə, həm də xaricdə insanların qəlblərini və zəkalarını fəth edir. Yəqin ki, xalqların əksəriyyəti, mürgüləmələrinə son qoyub, belə hakimiyyət növünü arzu edərdi. Birləşmiş Ştatların görkəmli siyasətçisi Henri Kissincer demişdir ki, hansısa bir xarici ideologiya deyil, qədim Çin ideologiyası aparıcı intellektual gücə çevriləcəkdir və bu, Çin xarici siyasətinin dayağı olacaqdır. Onda görən Çin
21
bütün dünyada insanların qəlbini necə fəth edəcəkdir? Qədim Çin filosoflarının sözlərinə görə, humanist hakimiyyət vətəndə xalqın arzu etdiyi modeli yaratmaqla fəaliyyətə başlamalıdır ki, bu yolla xaricdə olan adamları da ilhamlandırsın. Humanist hakimiyyə ölkənin öz xalqı tərəfindən bütünlüklə və cəmiyyətin hər bir seqmentində açıq şəkildə hiss olunmursa, onun elan edilməsi də saxta şüardan başqa bir şey deyildir, çünki o, gerçəklikdə öz əksini tapmır. Bu o deməkdir ki, Çin öz prioritetlərini iqtisadi inkişafından harmonik birliyin yaradılmasına dəyişməlidir. Belə cəmiyyət varlılarla kasıblar arasındakı bu gün mövcud olan uçurumdan azad olmalıdır. Merkantil təfəkkür ənənəvi əxlaqla əvəz edilməlidir. Bu ölkənin sakinlərinin düşündürən məsələlərdən biri də Çinin dövlət quruluşunu yorulmadan təkmilləşdirməkdir: siyasi sistemin islahatını sakitcə, addımbaaddım aparmaqdır. Öz mədəniyyətinin qədimliyi ilə öyünən bir ölkədə mədəni quruculuğun əhəmiyyətini də qiymətləndirməmək olmaz. Bütün bu vəzifələr onu göstərir ki, Çin millətini həqiqətən də böyük intibah epoxası gözləyir. Çin özünün ənənəvi meritokrtiyasına arxalanmalıdır. Yüksək dövlət vəzifələrini tutmaq üçün adamlar sadəcə texniki və inzibati uyğun gəlmələrinə görə deyil, ləyaqətlərinə və müdriklərinə müvafiq olaraq seçilməlidir. Əlbəttə, Çin dövləti meritokratiyaya bir sistem şəklində yanaşdığından, onun fadalı nəticələrinin də şahidi olurdu. Belə güman edilir ki, ABŞ-la rəqabətdə Çin meritokratiyası qalib gələcəkdir. Çin yaxşı nə varsa, onu əxz etmək və vətəndə əlavə yaxınlaşdırmaq və təkmilləşdirmək qabiliyyətinə də malikdir. Bu xüsusiyyət ona iqtisadi yüksəlişdə çox kömək etmişdir.
Demokratiya və meritokratiya - onlar dinc yanaşı yaşaya bilərlərmi? Demokratiya çox sayda xalqların can atdığı dövlət quruculuğudur və özünün şübhə edilməyən üstünlüklərini dünyanın bir sıra qabaqcıl ölkələrində hərtərəfli nümayiş etdirə bilmişdir. Həqiqi demokratik ölkələrdə xalq üçün hakimiyyətin təşəkkül tapması ilə yanaşı, xalq hökumətin fəaliyyətinə ən başlıcası, çox vaxt birbaşa olmasa da, real nəzarət etmək hüququna yiyələnir. Belə bir şəraitdə hökumət daim xalq qarşısında məsuliyyət daşıdığını, cavabdeh olduğunu hiss edir və ona görə də özünü başqa dövlətlərdə addımbaşı baş verən əllaməliklərdən qoruyur. Lakin demokratiya pərdəsi altında əslində avtoritar sayılmalı hakimiyyətin bərqərar olduğu ölkələrdə xalq əslində dövlətin idarə edilməsində ya bütünlüklə iştirak etmir, yaxud da bu iştirak cüzi və əhəmiyyətsiz bir əlavəyə çevrilir. Bütün seçkilər qanun pozuntuları ilə, saxtakarlıq şəraitində keçdiyindən həmin vacib demokratik tədbir nəticədə xalqın iradəsini ifadə etmir, dövlətin hakimiyyətdəki və ona yaxın olan bir qrup adam tərəfindən idarə olunması özünü nümayiş etdirir. Ona görə də bu qaydada seçilmiş ali dövlət vəzifəsinin, qanunvericilik və bələdiyyə orqanlarının legitimliyi daim şübhə altında qalır. Həm də böyük rus tarixçisi V.O.Klyuçevski demişkən: «Böyük ideya səfeh mühitdə bir sıra cəfəngiyyatlara çevrilir». Buradan belə görünür ki, demokratiya Yüklə 4,38 Mb. Dostları ilə paylaş:
|