Gülsüm Hüseynova

 
 
       Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası  
 
 
223 
223 
söz  və  terminləri  var  ki,  onlar  ancaq  tat  dilində  işləndiyindən 
bu  dilin  spesifik  leksik  layına  daxil  olur.  Həmin  sözlərin 
terminoloji  mahiyyət  kəsb  etməsi,  onların  müvafiq  sahə 
terminləri kimi araşırılması məqsədəmüvafiqdir.  
Tat  dilinin  leksikasını,  əsasən,  İran  mənşili  sözlər  və 
terminlər  təşkil  edir.  Bu  qəbildən  olan  söz  və  terminlərə  tarixi 
inkişaf  prosesində  dəyişikliyə  ya  heç  məruz  qalmamış,  ya  da 
müəyyən  dərəcədə  fonetik,  morfoloji,  semantik  cəhətdən 
dəyişikliyə məruz qalmış sözlər daxildir.  
Tat  dilində  təkhecalı  sözlər  V,  VC,  VCC,  CVC,  CVCC 
quruluşlarına  malikdir.  Tat  dili  üçün  hecanın  qapalılığı 
səciyyəvidir.  Bununla belə, CV tipli təkhecalı sözlər də qeydə 
alınır.  
8.  Tat  dilinin  ümumiran  mənşəli  leksik  layı  digər  İran 
dillərinin  eyni  layı  ilə  demək  olar  ki,  üst-üstə  düşür. 
Ümumiran mənşəli sözlər nitq hissəsi kimi fellərdə özünü daha 
çox göstərir.  
Müasir  Azərbaycan  dilində  fars  dilindən  alınmalar  kimi 
qəbul  edilən  sözlərin  az  olmayan  bir  hissəsi  məhz  ümumiran 
mənşəlidir  və  onları  müəyyən  fonetik  dəyişiklərlə  başqa  İran 
dillərində,  o  cümlədən  də,  tat  dilində  tapmaq  mümkündür. 
Bununla belə, qeyd etmək lazımdır ki, həmin sözlər başqa İran 
dillərindən  deyil,  bilavasitə  fars  dilindən  Azərbaycan  dilinə 
keçmişdir.  Ona  görə  də  həmin  sözləri  fars  dilindən  alınmalar 
kimi  də  qəbul  etmək  düzgündür.  Bu  zaman  tarixi-xronoloji  və 
areal amilləri nəzərə almaq lazım gəlir. 
Azərbaycan tatlarının dilində külli miqdarda hibrid sözlər 
meydana  gəlmişdir.  Hibrid  sözlər  tərkib  hissələri  mənşəcə 
müxtəlif  dillərdən  olan  sözlərdir.  Belə  sözlər  dilin  özündə 
yarana  bildiyi  kimi,  başqa  dil  vasitəsi  ilə  hazır  şəkildə  alına 
bilir. Qeyd olunan cəhət nəzərə alınarsa,  Azərbaycan tatlarının 
dilində  Azərbaycan  və  tat  mənşəli  ünsürlərdən,  morfemlərdən 

---

 
 
       Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası  
 
 
224 
224 
təşkil  olunmuş,  eləcə  də,  Azərbaycan  dili  vasitəsi  ilə  alınmış 
hibrid sözləri ayırmaq mümkündür.  
Azərbaycan 
tatlarının 
dilinin 
öyrənilməsi 
təkcə 
ümumlinqvistik  baxımdan  əhəmiyyət  daşımayıb,  Azərbaycan 
tarixinin,  dilinin,  mədəniyyətinin  təşəkkül,  tapması  və 
fəaliyyət göstərməsində mühüm rol oynamış amillərdən birinin 
də öyrənilməsi kimi qiymətləndirilə bilər. 

---

 
 
       Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası  
 
 
225 
225 
İXTİSARLAR 
 
ab. – Abşeron ləhcəsi 
av. – Avesta dili 
az. – Azərbaycan dili 
bəluc. – bəluc dili 
başq. – başqırd dili 
çali. – çali dili 
dəri. – dəri dili 
dəv. – Dəvəçi şivəsi 
erk. fars – erkən fars dili 
qon. kənd. – qonaqkənd ləhcəsi 
qəd.fars. – qədim fars dili 
qəd. hind. – qədim hind dili 
qəd. iran – qədim iran dilləri 
qırğ. – qırğız dili 
quba – quba ləhcəsi 
lah. – Lahıc ləhcəsi 
işkaşim. – işkaşim dili. 
ing. – ingilis dili 
ir. tat. – iran tatları 
kilv. – kilvar şivəsi 
kl.fars. – klassik fars dili 
kürd. – kürd dili 
KDQ – Kitabi-Dədə Qorqud 
munc. – muncan dili 
müas. fars. – müasir fars dili 
orta av. – orta avesta dili 
orta fars. – orta fars dili 
os. – osetin dili 
parf. – parfiya dili 
puştu. – puştu dili 

---

 
 
       Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası  
 
 
226 
226 
sanq. – sanqesari dili 
skr. – sanskrit dili 
səy. – Siyəzən şivəsi 
soqdi. – soqdi dili 
şüqn. – şuqnan dili 
tac. – tacik dili 
tal. – talış dili 
tat. – tat dili 
türk. dial. – türk dialektləri 
urdu – urdu dili 
xaçm. – Xaçmaz şivəsi 
xızı – Xızı şivəsi 
xələc. – xələc dili 
gil. – gilyan dili 
əf. – əfqan (puştu) dili 
fars. – fars dili 
hind-avr. – hind-Avropa dilləri 
yaqn. – yaqnob dili 
РПС – русско-персидский словарь 
КРС – курдско-русский словарь 
ТРЛ – talışca-rusca lüğət 
РПДС – русско-персидско – дарийский словарь 
ГРС – гилянско-русский словарь 
ТРС – таджикско-русский словарь 
АДИЛ – Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti 
ADL – Azərbaycan dialektoloji lüğəti 
ДТС – Древнетюркский словарь  

---

 
 
       Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası  
 
 
227 
227 
İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT 
 
Azərbaycan dilində 
 
1.
 
Abdullayev  Ə.  Azərbaycan-monqol  söz  paralelləri  // 
Azərbaycan dili məsələləri. Bakı, 1992, s. 304-329. 
2.
 
Abdullayeva  M.Ə.  Azərbaycan  dilində  xalçaçılıq 
leksikası. Bakı, Qismət, 1998, 160 s. 
3.
 
Abdullayeva  S.  Azərbaycan  nağıl  və  dastanlarının 
dilində  leksik-semantik  söz  qrupları  //  AMEA-nın  xəbərləri. 
Hum. və ict. elm. ser. – Bakı, 2003, № 1-4, s. 306-319 
4.
 
Adilov  M.İ.  Sözün  qüdrəti  //  ADU-nun  elmi  əsərləri, 
Bakı, 1969, № 1, s. 49- 
5.
 
Axundov  A.  Ümumi  dilçilik.  Bakı,  Maarif,  1968,  272 
s. 
6.
 
Axundov  A.  Azərbaycan  dilinin  fonemlər  sistemi. 
Bakı, Maarif, 1973, 303 s. 
7.
 
Aslanov V. Azərbaycan dilinin tarixinə dair tədqiqlər, 
I. c. Bakı, Elm, 2003, 155 s.   
8.
 
Aslanov V. Azərbaycan dilinin tarixinə dair tədqiqlər. 
II c. Bakı, Elm, 2003, 271 s.  
9.
 
Aslanov  Ə.  Dillərin  qarşılıqlı  əlaqələri.  Kirovabad, 
KDPU nəşri, 1973, 32 s. 
10.
 
Azadəliyeva  S.  Rusdilli  Azərbaycan  poeziyasında 
Azərbaycan  dili  elementləri,  Bakı,  Fil.elm.  nam....  dis.  avto. 
2002, 29 s.  
11.
 
Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti.  Bakı, Az SSR 
EA, 1964, 480 s.  
12.
 
Azərbaycan  dilinin  dialektoloji  lüğəti.  I  c.  Ankara, 
1999, 374 s. 
13.
 
Azərbaycan  dilinin  izahlı  lüğəti.  I  c.  Bakı,  Elm, 
1966, 595 s.  

---