Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası
6
6
bunlar leksik-semantik qruplara təsnifin çətinliyini göstərir.
Lakin mürəkkəblik təsnifatın istənilən şəkildə aparılmasına
əsas vermir. Leksik-semantik təsnifat dilin ümumişlək sözləri
əsasında aparılır. Leksik sistemin vahidlərini isə müxtəlif
şəkildə qruplaşdırmaq olar. Monoqrafiyada müəllif bu
məsələni də ön plana çəkməyə və həmin məsələni
Azərbaycanda yaşayan tatların dilinə dair materiallar üzrə
öyrənməyə cəhd göstərmişdir.
Biz belə hesab edirik ki, tat dilinin bu və ya digər
ləhcəsində
müşahidə olunan söz yaradıcılığı yolları,
sözdüzəldici şəkilçilər bütövlükdə tat dilinin söz yaradıcılığını
tam əhatə edə bilməz. Bu baxımdan da tat dilinin müxtəlif
ləhcələrində söz yaradıcılığı xüsusiyyətləri həm ayrı-ayrılıqda,
həm də müqayisəli şəkildə tədqiq edilməlidir. Tat-Azərbaycan
dil əlaqələrinin intensivliyi fonunda tat dilinin bütün
ləhcələrində
Azərbaycan
dilinə
məxsus
sözdüzəltmə
vasitələrindən istifadə imkanları artır. Dominant dilin
məhsuldar sözdüzəldici şəkilçiləri qarşılıqlı əlaqədə olan dildə
də özünə yer alır. Monoqrafiyada bu məsələlərə də
toxunulmuşdur. Şübhə yoxdur ki, leksikologiya geniş
tədqiqatlar tələb edən bir sahədir. Müəllif bu monoqrafiyada
tat dilinin leksikologiyasına dair bütün məqamların əhatə
olunmadığını nəzərə alır. Güman edirik ki, oxucuların və
mütəxəsislərin rəy və təklifləri bu sahədə gələcək tədqiqatların
hansı istiqamətlərdə aparılmasında yardımçı olacaqdır.
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu
Dil əlaqələri şöbəsinin müdiri
filologiya üzrə elmlər doktoru,
professor R.H.Eyvazova
Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası
7
7
GİRİŞ
Azərbaycanda dilçiliyin ümumi nəzəri, praktik mə-
sələləri ilə yanaşı, ayrı-ayrı dillərin hərtərəfli öyrənilməsinə də
xüsusi diqqət yetirilir. Burada dilçilik sahəsində aparılmış
elmi-tədqiqat işləri həm sanbalına, həm seçilmiş mövzuların
rəngarəngliyinə,
həm
də
əhatə olunan problemlərin
çoxşaxəliliyinə görə seçilir. Azərbaycanda dilçiliyin həm ümu-
mi nəzəri problemləri, həm də müxtəlifsistemli dillərin ayrı-
ayrılıqda və müqayisəli şəkildə öyrənilməsinə xüsusi diqqət
verilir. Türkologiya, o cümlədən ayrı-ayrı türk dilləri, xüsusən
də, Azərbaycan dilinin tədqiqi ilə bağlı böyük işlər
görülmüşdür. Bununla yanaşı, respublikanın ərazisində
mövcud olan dillər sahəsində də bir çox uğurlar qazanılmışdır.
Azərbaycan öz müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra burada
yaşayan azsaylı xalqlara qayğı artmışdır. İndi azsaylı xalqların
adət-ənənələrinin, mədəniyyətinin, ədəbiyyatının, eləcə də
dilinin öyrənilməsinə böyük əhəmiyyət verilir.
Müasir dövrümüzdə dil əlaqələrinin daha çox dilin
fəaliyyət göstərdiyi ərazilərdə faktlar əsasında öyrənilməsinə
böyük əhəmiyyət verilir. Dünya miqyasında çoxsaylı dillərin
fəaliyyət göstərdiyi, işləndiyi ərazilərdən biri Qafqazdırsa,
həmin ərazidə dillərin qarşılıqlı əlaqələrinin geniş vüsət
tapdığı regionlardan biri Azərbaycandır. Respublikamızda
vahid qardaşlıq ailəsində müxtəlif xalqlar, o cümlədən tatlar
yaşayır.
Tatlar
Azərbaycanın
bir
sıra
ərazilərində
yayıldığından, tat dilinin müxtəlif ləhcələri meydana
çıxmışdır.
Hazırda dilçilik tədqiqatlarının bir istiqaməti də müəyyən
arealda fəaliyyət göstərən dillərin həm müxtəlif aspektlərdən,
həm də kompleks şəkildə öyrənilməsidir. Müxtəlif dillərin
yayıldığı ərazilər dil əlaqələrinin, dillərin qarşılıqlı təsirinin
Gülsüm Hüseynova. Tat dilinin leksikası
8
8
öyrənilməsi üçün geniş imkanlar açır. Bu cür tədqiqatlar in-
terferensiya, divergensiya, alınmalar və innovasiyalar kimi
məsələlərə işıq salmaq baxımından elmi dəlillərin aşkara
çıxarılması üçün yeni materiallar verir. Tat dili və onun
şivələrinin tədqiqi göstərilən cəhətlərə görə xüsusi aktuallıq
kəsb edir.
Azərbaycanın müxtəlif ərazilərində yayılmış tat dilinin
bəzi ləhcələri ümumi şəkildə tədqiq olunmuş, tat dilinin bir
sıra məsələlərinə dair ayrı-ayrı elmi məqalə və tezislər
yazılmışdır. Lakin bu dilin leksikası sistemli şəkildə, müxtəlif
ləhcələrdəki leksikanın müqayisəsi əsasında bugünədək komp-
leks şəkildə öyrənilməmişdir. Tat dili sözlərinin mənşəcə
təsnifi, strukturu, leksik-semantik xüsusiyyətləri, dil əlaqələri
prosesində
tat
dilində
yer almış alınmalar, onların
mənimsənilməsi, tat dilinin başqa dillərlə əlaqələrinin ümumi
mənzərəsi və bu əlaqələrin onun leksik sisteminə təsiri kimi
məsələlər lazımi səviyyədə araşdırılmamışdır. Tat dilinin
ləhcələri üzrə toplanmış sözlərin sistemə salınması, bu dilə aid
lüğətlərin hazırlanması ilə bağlı işlər də qaneedici səviyyədə
deyil.
Tat dili əsrlər boyu Azərbaycan dili, xüsusən də, onun
ayrı-ayrı dialektləri ilə qarşılıqlı təmasda olmuşdur. Nəticədə
hər iki dil bir-birinə təsir göstərmiş, bu təsir həmin dillərin
leksik sistemində əhəmiyyətli iz buraxmışdır. Tat dili ilə
Azərbaycan dili arasında əlaqələrin qədimliyi tat dilində Azər-
baycan dilinin qədim leksik layına aid olan sözlərin mühafizə
olunmasında öz əksini tapır. Azərbaycan tatlarının dilində
işlənən türkizmlər türk dillərinin tarixi leksikologiyasının
öyrənilməsi üçün xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Maraqlıdır ki,
hazırda tat dilində işlənən türkizmlərin az olmayan bir hissəsi
qədim dövrə xas semantik xüsusiyyətlərini saxlamışdır.
Azərbaycan dilində belə sözlərin semantikasında əsaslı
Dostları ilə paylaş: |