Geog 1 (38-янги). p65

25
viydi. Troposferadan yuqorida stratosfera (50 — 55 km gacha),
mezosfera (80 — 85 km gacha), termosfera (1 000 km gacha),
ekzosfera (2 000 km gacha) joylashgan (6- rasm).
Iqlim hosil qiluvchi omillar. Yer yuzasi iqlimining xilma-xil
bo‘lishiga, asosan, uchta omil ta’sir etadi. Geografik kenglik
omili harorat, bosim, havo massalari va doimiy shamollarning
zonal tarqalishiga olib keladi. Havo haroratining Yer yuzasida
tarqalishi quyosh energiyasiga bog‘liq. Ekvatordan har ikkala
qutblar tomon havoning o‘rtacha yillik harorati 25 — 26 °C dan
–10 °C gacha pasayib boradi.
Iqlimning asosiy ko‘rsatkichi bo‘lgan yog‘in miqdori va doi-
miy shamollar  iqlim hosil qiluvchi ikkinchi omil — atmosfera
bosimi va havo massalariga bog‘liq. Troposferaning bir xil xusu-
5-ñ¯ð£ò.  Àòìîñôåðàíûí ò¯ç¯ë¯ø¯.
0.01
0.06
0.2
0.8
2.4
9.5
2.4
210
760
120°
0°
60° 120° 180° 240° 300° 360°C
-10°
Termosfera
Harorat
Mezosfera
Troposfera
Ozon qatlami
Balandlik, km
Stratosfera
Ozon pardasi
Bosim, mm  simob  ustunida
6- rasm. Atmosferaning tuzilishi.
0°
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
120
140
160
180
200
250
300
400
500
600
700
800

---

26
siyatga ega bo‘lgan katta hajmdagi havolari havo massasi deb
ataladi.  Yer yuzida ekvatorial (issiq va nam), tropik (issiq va
quruq), mo‘tadil (iliq va nam), qutbiy, ya’ni arktika va an-
tarktika (sovuq va quruq) havo massalari mavjud. Bular shu
ketma-ketlikda ekvatordan qutblarga tomon har ikkala yarim-
sharda almashinadi.
Uchinchi  iqlim hosil qiluvchi omil — yerusti tuzilishi tabiat
komplekslarining xilma-xil bo‘lishiga iqlim orqali ta’sir etadi.
Iqlim mintaqalari. Ekvatordan qutblarga tomon issiqlikning
kamayishi hamda turli kengliklarda yil bo‘yi yoki fasllar bo‘-
yicha turli havo massalarining hukmronligi tufayli Yer yuzida
7 ta asosiy va 6 ta oraliq iqlim mintaqalari vujudga kelgan. Asosiy
mintaqalarda yil bo‘yi nomlari tegishli havo tiði bilan bog‘liq
bitta havo massasi hukmron. Oraliq mintaqalarda havo tiðlari
fasllar bo‘yicha almashib turadi (2- jadval).
2- jadval
Yerning iqlim mintaqalari
i
r
a
l
a
q
a
t
n
i
m
m
i
l
q
I
i
r
a
l
a
q
a
t
n
i
m
m
i
l
q
I
i
r
a
l
a
q
a
t
n
i
m
m
i
l
q
I
i
r
a
l
a
q
a
t
n
i
m
m
i
l
q
I
i
r
a
l
a
q
a
t
n
i
m
m
i
l
q
I
i
r
a
l
a
s
s
a
m
o
v
a
H
i
r
a
l
a
s
s
a
m
o
v
a
H
i
r
a
l
a
s
s
a
m
o
v
a
H
i
r
a
l
a
s
s
a
m
o
v
a
H
i
r
a
l
a
s
s
a
m
o
v
a
H
i
r
a
l
t
a
y
i
s
u
s
u
x
m
i
l
q
I
i
r
a
l
t
a
y
i
s
u
s
u
x
m
i
l
q
I
i
r
a
l
t
a
y
i
s
u
s
u
x
m
i
l
q
I
i
r
a
l
t
a
y
i
s
u
s
u
x
m
i
l
q
I
i
r
a
l
t
a
y
i
s
u
s
u
x
m
i
l
q
I
i
r
a
l
a
q
a
t
n
i
m
m
i
l
q
i
y
i
s
o
s
A
i
r
a
l
a
q
a
t
n
i
m
m
i
l
q
i
y
i
s
o
s
A
i
r
a
l
a
q
a
t
n
i
m
m
i
l
q
i
y
i
s
o
s
A
i
r
a
l
a
q
a
t
n
i
m
m
i
l
q
i
y
i
s
o
s
A
i
r
a
l
a
q
a
t
n
i
m
m
i
l
q
i
y
i
s
o
s
A
l
a
i
r
o
t
a
v
k
E
a
v
q
i
s
s
i
,
l
a
i
r
o
t
a
v
k
E
m
a
n
-
a
h
,
z
o
y
r
i
‘
g
m
o
y
r
e
s
a
v
q
i
s
s
i
i
y
‘
o
b
l
i
Y
i
d
a
n
a
l
q
a
s
a
d
i
f
o
r
t
a
C
°
6
2
+
4
2
+
t
a
r
o
r
y
i
b
u
n
a
j
a
v
y
i
l
o
m
i
h
S
k
i
p
o
r
t
a
v
q
i
s
s
i
,
k
i
p
o
r
T
q
u
r
u
q
.
q
u
r
u
q
,
q
i
l
i
h
s
i
q
;
q
u
r
u
q
,
q
i
s
s
i
z
o
Y
i
d
a
‘
g
o
y
m
a
k
n
i
‘
g
o
Y
y
i
b
u
n
a
j
a
v
y
i
l
o
m
i
h
S
l
i
d
a
t
‘
o
m
a
v
q
i
l
i
,
l
i
d
a
t
‘
o
M
m
a
n
i
d
a
l
‘
o
b
n
o
y
o
m
a
n
q
i
n
a
l
s
a
f
a
t
t
r
‘
o
T
a
v
a
k
i
t
k
r
a
(
y
i
b
t
u
Q
)
a
k
i
t
k
r
a
t
n
a
a
v
q
u
v
o
s
,
y
i
b
t
u
Q
q
u
r
u
q
.
i
d
a
‘
g
o
y
m
a
k
n
i
‘
g
o
y
,
q
u
v
o
s
i
y
‘
o
b
l
i
Y
n
a
g
n
a
l
p
o
q
n
a
l
i
b
k
i
l
z
u
m
a
v
r
o
q
r
e
Y
i
r
a
l
a
q
a
t
n
i
m
m
i
l
q
i
q
i
l
a
r
O
i
r
a
l
a
q
a
t
n
i
m
m
i
l
q
i
q
i
l
a
r
O
i
r
a
l
a
q
a
t
n
i
m
m
i
l
q
i
q
i
l
a
r
O
i
r
a
l
a
q
a
t
n
i
m
m
i
l
q
i
q
i
l
a
r
O
i
r
a
l
a
q
a
t
n
i
m
m
i
l
q
i
q
i
l
a
r
O
y
i
b
u
n
a
j
a
v
y
i
l
o
m
i
h
S
l
a
i
r
o
t
a
v
k
e
b
u
s
,
l
a
i
r
o
t
a
v
k
e
a
d
z
o
Y
k
i
p
o
r
t
a
d
h
s
i
q
,
q
i
l
i
h
s
i
q
;
r
i
‘
g
m
o
y
r
e
s
,
q
i
s
s
i
z
o
Y
q
u
r
u
q
y
i
b
u
n
a
j
a
v
y
i
l
o
m
i
h
S
k
i
p
o
r
t
b
u
s
,
k
i
p
o
r
t
a
d
z
o
Y
l
i
d
a
t
‘
o
m
a
d
h
s
i
q
i
l
n
i
‘
g
o
y
,
q
i
l
i
h
s
i
q
;
q
u
r
u
q
,
q
i
s
s
i
z
o
Y
)
r
o
q
n
a
z
’
a
b
,
r
i
‘
g
m
o
y
(
a
v
a
k
i
t
k
r
a
b
u
S
a
k
i
t
k
r
a
t
n
a
b
u
s
,
l
i
d
a
t
‘
o
m
a
d
z
o
Y
y
i
b
t
u
q
a
d
h
s
i
q
,
q
u
v
o
s
h
s
i
q
;
i
l
n
i
‘
g
o
y
,
q
i
l
i
z
o
r
i
b
z
o
Y
q
u
r
u
q

---