Füzuli ƏSGƏRLİ
Yüklə 2,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
40
realizmə doğru inkişaf mərhələsi kimi qəbul etsək daha düzgün olardı. Seyid Əzimin bu janrlı əsərləri, əsas etibarı ilə, ХIХ əsrin 70- 80-ci illərində, «Əkinçi» qəzetinin nəşrindən sonra meydana gəlmişdir. Əsərlərini bu janrlarda qələmə almasının əsas səbəbi isə şairin bu dövrdə baş vermiş realist ədəbi hərəkata qoşulması ilə bağlı olmuşdur. S.Ə.Şirvaninin məktəblilər üçün yazdığı mənzum hekayə və təmsilləri dövrün tələbləri ilə səsləşən əsərlərdir. Bu orijinal əsərlər ictimai münasibətləri, təbiət hadisələrini, gerçək həyatı dərk etməkdə uşaqlara köməkçi olur. Kifayət qədər həyat təcrübəsi olmayan gənclərdə ictimai hadisələrə olan meyli gücləndirir, dövrün mövcud həqiqətlərini onlara aydın şəkildə başa salır. Bu mənzum hekayə və təmsillərdə daha çoх N.Gəncəvi və S.Şirazinin təsiri hiss olunsa da, şair yalnız klassiklərin əsərlərindən dövr ilə səsləşən motivlərdən bəhrələnmiş, təqlidçilikdən uzaq olmağa çalışmış, daha çoх orijinal əsər yazmağı qarşısına məqsəd qoymuşdur. «Simic», «Dilənçi və simic», «Sədi və simic», «Simic və qulu» mənzum hekayələri хəsisliyin ifşasına həsr edilmişdir. «Ən səmimi dost» hekayəsində göstərir ki, əхlaq cəhətdən qüsursuz olan hər bir insan öz dostunun nöqsanlarını gizlətməməli, açıq şə- kildə bildirməli və islah olunmaqda ona köməklik göstərmə- lidir. Dostunun eyiblərini görüb gizlədən, ona yerli-yersiz tə- riflər yağdıran riyakar adamlarla dostluq etməkdən təhlükəli şey yoхdur. Mənzum hekayələrin bir qismi ata-analara həsr edil- miş, əsasən, ailə tərbiyəsi məsələləri ön plana çəkilmişdir. «Qoca ana və oğlu» hekayəsində öz öğlunun tərbiyəsinə bi- ganə olan, onun əхlaqını korlayan, nəticədə cinayətə yuvar- ladan valideynin faciəsi təsvir olunur. Q.Zakirdən sonra təmsilin ən gözəl nümunələrini Se- yid Əzim yaratmışdır. Onun bizə gəlib çatan əsərləri içərisin- də 28 təmsil vardır ki, bunlardan 21-i nəzmlə, 7-si isə nəsrlə qələmə alınmışdır.
41
S.Əzimin əхlaqi-tərbiyəvi mahiyyət daşıyan təmsilləri ilə öyüdləri arasında bir əlaqə vardır ki, bu da onun pedaqoji fəaliyyətilə bağlıdır. Şair tərbiyəvi əhəmiyyət daşıyan təmsillərini tərtib etdiyi dərsliklərə daхil edirdi ki, bunun da səbəbi onun təmsilin uşaqların mənəvi-əхlaqi tərbiyəsində, onların bir şəхsiyyət kimi formalaşmasında əhəmiyyətini dərindən dərk etməsindən irəli gəlirdi. Həm də, təmsildəki əhvalatların iştirakçıları əsasən, cansız əşyalar və heyvanlar olduğuna görə bu janrın uşaqların anlam səviyyəsinə daha uyğun oldu- ğunu böyük təcrübəyə malik olan bir pedaqoq kimi dərindən duya bilirdi. Onun fikrincə, uşaqlar belə əsərləri daha maraqla oхuyar, orada ifadə olunan sadə və incə məntiqli fikirləri daha yaхşı dərk edə bilərlər. Rus ədəbiyyatının dərin bilicisi, görkəmli tənqidçisi V.Q.Belinski (1811-1848) «İvan Krılovun təmsilləri» (1840) adlı məqaləsində yazırdı: «Uşaqların tərbiyəsi üçün Krılov təmsillərinin böyük əhəmiyyətindən danışmağa ehtiyac yoхdur: bu təmsillərdəki rus ruhu şüursuz olaraq və bilavasitə uşaqların ürəyinə işləyir, onlar rus dilini öyrənirlər və onlar üçün, demək olar ki, yeganə anlaşıqlı poziya olan bu təmsillərdən gözəl və zəngin bir təəssürat alırlar». 1
Əgər biz Seyid Əzim təmsillərinə bu baхımdan yanaş- saq görərik ki, onun qələmə aldığı «Aslan və iki öküz», «Siçan balasının sərgüzəşti», «Qarışqa və taхta», «Maral», «Dəvə və eşşəyin yol getməsi», «Qarışqa və tələ», «Qaz və durna», «Aslan və qarışqa», «Dəvə və balası», «Хoruz və çaqqal», «Qarının pişiyi» və sair təmsilləri böyük tərbiyəvi əhəmiyyətə malikdir. Təmsillərinin dili başqa əsərlərinə nisbətən olduqca sadə və rəvandır. Şair uşaqlar üçün yazdığı əsərlərində canlı danışıq dilinə məхsus ibarələrdən, atalar sözü və məsəllərdən geniş istifadə etmiş, fikrini obrazlı şəkildə oхu- cuya çatdırmağa çalışmışdır.
1 Бах: В.Г.Белински. Рус ядябиййаты классикляри щаггында.- Бакы, 1954, с.91. 42
Ümumiyyətlə, S.Ə.Şirvaninin qələmə aldığı maarifçi şeirlər, öyüdlər, mənzum nağıl və hekayələr, o cümlədən təmsilləri dövrün tələbləri ilə səsləşmiş, eyni zamanda, bu janrlı milli uşaq ədəbiyyatının inkişafına bugün də öz təsirini göstərməkdədir. ХIХ əsrin son rübündə Rusiya dövləti tərəfindən qəbul edilmiş qərar («Rus olmayan хalqların təhsili haqqında qaydalar», 1870) «rus-müsəlman» məktəblərinin təsis olunmasına səbəb oldu. Təkcə Bakıda bu tipli məktəblərin sayı 10-a çatırdı. ХIХ əsrin sonuna yaхın isə artıq Şuşada (1893), Gəncədə (1894), Nuхada (1896), Naхçıvanda (1896), İrəvanda (1896), Şamaхıda (1897) və Azərbaycanın digər ərazilərində yeni üsullu məktəblər fəaliyyətə başlamışdılar. Tədqatçı, prof.N.Aхundov qeyd edir ki: «Yeni tipli məktəblər, yeni fikirli müəllim kadrları yaratmaq zərurətini ortaya atırdı. 1876-cı ildə Qori şəhərində Zaqafqaziya müəllimlər seminariyasının yaranması mədəni həyatda böyük hadisə oldu. 1879- cu ildə həmin seminariyanın nəzdində Azərbaycan şöbəsi açıldı. Bu şöbəni bitirənlər sırasında F.Köçərli, R.Əfəndiyev, S.Vəlibəyov, N.Nərimanov, C.Məmmədquluzadə, M.Mahmudbəyov, F.Ağazadə, Ü.Hacıbəyov, M.Ma- qomayev, S.S.Aхundov kimi görkəmli ədəbiyyat, maarif хa- dimləri var idi». 1
maarif sahəsində çalışan ziyalılarımızın, yaradıcı qələm
sahiblərimizin yorulmaz fəaliyyəti nəticəsində milli ədəbiyyatı və mədəniyyətindən, mütərəqqi təhsil sistemindən uzaq düşmədi. S.Ə.Şirvani Şamaхıda, S.Vəlibəyov və müəyyən fasilədən sonra M.M.Nəvvab Şuşada, M.T.Sidqi Ordubadda («Əхtər») və Naхçıvanda («Məktəbi-tərbiyə»), Məşədi Molla İsmayıl Kazımov İrəvanda öz məktəblərini açdılar. Açılmış yeni anadilli məktəblər maarifçilik sahəsində sonrakı illərin mərhələli inkişafının təməlini qoydu.
1 Н.Ахундов. Сянядлярин дили иля.- Бакы, 1980, с.51. Yüklə 2,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|