Dostoyevski olu indd
Yüklə 0,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
| ФЁДОР ДОСТОЕВСКИЙ Записки из Мёртвого дома
«Ölü evdən qeydlər» dostoyevski yaradıcılığında və dünyagörü şündə dönüş nöqtəsidir. Bu əsəri dostoyevski onillik fasilədən, sibir sürgünündən qayıtdıqdan sonra yazmışdır. 1849cu ildə ya zıçı Petra şev skinin dərnəyində iştirakına və orada v.Q.Belin skinin «Qoqola mək tub»unu oxuduğuna görə digər sosialistutopistlərlə birlikdə həbs edilmişdi. Məhkəmə ona də rnəyin fəal ları sırasın da ölüm hökmü çıxarmış və onun icrasına bir neçə dəqiqə qalmış hökm Çar tərə findən dəyişdirilərək sibirə sür gün lə əvəz edilmişdi. Özünün çox da uzaqda olmayan ölüm an larını yaşayan gənc ədib cəzanın dörd ilini omsk şəhərinin həbsxanasında, qalan altı ilini isə sibirdə keçirmişdi. «Ölü evdən qeydlər» əsəri yazıçının məhz omsk həbs xa na sın dakı həyatını və təəssüratlarını əks etdirir və real faktlar əsasında yazıl mışdır. Müdhiş cinayətlər törətmiş məhbuslarla ünsiyyət onun dün ya görüşünə ciddi təsir etmişdir.
11 I ÖLÜ EV Bizim həbsxana qalanın kənarında, qala divarının böy ründə yerləşirdi. Hərdən hasarın deşiyindən Allahın dünyası na baxır san: nəsə görə biləcəksənmi? Gördüyün yalnız göyün bir qırağı, bir də hündür, cəngəllik basmış torpaq sədd olurdu. səddin ar xa sında və qabağında isə gecəgündüz qarovulçular gəzişir və elə buradaca fikirləşirsən ki, illər ötəcək, sən isə elə beləcə gedib ha sarın deşi yin dən baxacaqsan və elə həmin o səddi, eynilə hə min o qarovul çuları və göyün həmin o kiçicik qırağını görəcək sən, amma bu, həbs xananın üzərindəki səma deyil, başqa, uzaq, azad bir səma olacaq. Uzunluğu iki yüz, eni yüz əlli addım, düzgün olmayan al tı bucaqlı şəklində hündür çəpərlə, yəni bir tərəfi torpa ğa bas dırılmış, möhkəmmöhkəm birbirinə bərkidilmiş və ucları iti lənmiş hündür tirlərlə hasarlanmış böyük həyəti təsəvvürünüzə gətirin: həbsxananın bayır tərəfdən hasarı bu dur. Hasarın bir tərəfində daim bağlı olan, gecəgündüz qa rovulçuların mühafizə etdiyi möhkəm darvaza vardı; onları 12 tələb olunanda, məhbusları işə buraxmaq üçün açırdılar. Bu qapıların arxasında işıqlı, azad bir dünya vardı və orada in sanlar hamı kimi yaşayırdılar. Amma hasarın bu üzündə o işıqlı dünyanı real olmayan bir nağıl kimi təsəvvür edirdilər. Burda xüsusi, artıq heç nəyə bənzəməyən bir dünya vardı; bu ranın özünün xüsusi qanunları, öz geyimi, öz adətənənələri və bu diri ikən ölü evin heç yerdə olmayan bir hə yatı və xüsusi insanları vardı. Bax, bu xüsusi yeri təsvir et məyə başlayıram. Hasardan içəri girən kimi bir neçə bina görəcəksiniz. Böyük həyətin hər iki tərəfi ilə tirlərdən tikilmiş iki uzun, birmərtəbəli evlər uzanıb gedir. Bu kazarmalardır. Burda dərəcələr üzrə məh buslar yaşayır. Hasarın dərinliyində yenə belə bir ev var: bu, iki artelə bölünmüş mətbəxdir; bir az aralı dakı tikilidə isə zirzəmilər, anbarlar, tövlələr yerləşir. Həyətin ortası boşdur və hamar, kifayət qədər böyük bir meydandan ibarətdir. Burada məhbuslar düzülür – səhər, günorta və ax şam; bəzənsə – qaro vulçuların şübhələnməsin dən və onların teztez saymaq bacarı ğın dan asılı olaraq hətta gündə bir neçə dəfə adbaad yoxlama keçirilir. Ətrafda, tikililərin və hasarın içində xeyli böyük sahə qalır. Burada, tikililərin dal tərə fində xarakter etibarilə daha ada mayovuşmaz və daha qara qa baq olan bəzi dustaqlar işdən kə nar vaxtda, hamının gözündən yayı naraq gəzməyi və fikirləş məyi sevirlər. Bu gəzinti zamanı onlarla rastlaşanda, mən on ların tut qun, damğalı sifətlərinə baxaraq nə barədə düşün dük lərini tap mağı xoşlayırdım. Bir nəfər sürgün vardı, boş vaxtlarda onun sevimli məşğuliyyəti tirləri saymaq idi. onların sayı min beş yüz idi və hər biri onun hesabında və nəzarətində idi. tirin hər biri onun üçün bir günü ifadə edirdi; hər gün tirlərdən birini ayırırdı və beləliklə, qalanların sayına əsasən həbsxanada qala cağı günləri əyani şəkildə görə bilirdi. Altıbucağın tərəflərindən birini sayıb qurtaranda, buna çox sevinirdi. O hələ illərlə göz ləməli oldu; amma həbsxanada səbirli olmağı öyrənməkçün vaxt var idi. 13 Bir dəfə iyirmi illik katorqadan sonra, nəhayət, azadlığa çıxan bir dustağın öz yoldaşları ilə necə vidalaşdığını gördüm. elə adam lar vardı ki, həbsxanaya hələ cavan yaşlarında, qay ğısız, öz cinayəti və cəzası barədə fikirləşməyən bir gənc kimi da xil olduğunu xatırlayırdı. oradan çıxanda ağsaçlı, qaraqabaq və kə dərli bir qoca idi. O, dinibdanışmadan bizim bütün altı ka zarmamızın hamısına dəydi. kazarmalara girir, ikonanın qarşı sında dua edir, sonra isə yoldaşlarına dərindən baş əyir və xahiş edirdi ki, onu pisliklə yad etməsinlər. yadımdadır, bir dəfə ax şamtərəfi, əvvəllər varlı bir sibir mujiki olmuş məhbusu dar vazanın ağzına çağırdılar. Bundan yarım il əvvəl xəbər gəlmişdi ki, onun keçmiş arvadı ərə gedib və o bun dan möhkəm kədərlən mişdi. indi arvadın özü həbsxanaya gəlib, onu çağırıb sədəqə verdi. onlar iki dəqiqəyədək söhbət etdilər, hər ikisi göz yaşı axıtdı və əbədi olaraq ayrıldılar. ka zarmaya qayı danda onun sifətini gördüm… Bəli, burada səbirli olmağı öyrənmək olardı. Hava qaralanda hamımızı kazarmaya salırdılar və orada bütün gecəni bağlı qapılar arxasında saxlayırdılar. Həyətdən ka zarmaya qayıtmaq mənimçün həmişə çox ağır olurdu. Bu, uzun, alçaq və boğanaq, piy şamlarla zəif işıqlandırılan, ağır, boğucu havası olan bir otaq idi. Anlaya bilmirəm ki, mən belə otaqda bu on ildə necə sağ qaldım. Mənim taxtımın üçcə tax tası vardı: bütün yerim bundan ibarət idi. tək bizim otaqda, elə bu taxtların üstündə otuza qədər adam yerləşmişdi. Qışda qapıları erkən bağ layırdılar; dörd saata qədər gözləməli olur dun ki, hamı yatsın. ona qədərsə səsküy, hayharay, gülüş səsləri, söyüşlər, zən cir lərin cingiltisi, tüstüduman, his, qır xıq başlar, damğalı sifətlər, cırcındır paltar – hər şey ur vat dan salınmış, rüsvay edil miş… Bəli, insanın canı bərkdir! in san hər şeyə alışmağı ba ca ran bir məxluqdur və düşünürəm ki, bu, onun ən yaxşı tərifidir.
14 Həbsxanaya cəmisi iki yüz əlli adam yerləşirdi – bu rəqəm, demək olar ki, dəyişmirdi. Bəziləri gəlir, bəziləri müd dəti başa vu rub gedir, bəziləri də ölürdü. və burda necə desən adam var dı! Məncə, rusiyanın hər bir quberniyasın dan, hər bir bölgə sindən bur da nümayəndə vardı; digər xalqlardan, hətta Qafqaz dağlılarından olan sürgünlər də vardı. onları cinayət dərəcələ rinə, yəni həbs illə rinin sayına görə bölmüşdülər. elə bir cinayət yox idi ki, onun bu rada nümayəndəsi olmasın. Məhbuslar əsasən vətəndaş kateqori ya sından olan katorqa sürgünləri idi. Bunlar vardövləti əlindən alın mış, cəmiyyətdən təcrid edilmiş, bütün hüquq lardan məhrum edilmələrinin əlaməti kimi sifətləri dam ğalanmış cinayətkarlar idi lər. onları səkkiz ildən on iki ilədək katorqa işinə göndərmişdilər və sonra hərəsini sibirin bir nahiyə sinə sürgün kimi köçürəcəkdilər. Hərbi kateqoriyadan olan və ümumiyyətlə, rus hərbi məhbus alaylarındakı kimi, mülkiyyət hüququndan məhrum edilməyən cinayətkarlar da vardı. onları qısa müddətə göndərirdilər; cəza başa çatanda isə əsgər rütbə sində gəldikləri yerə, sibir nizami qoşunlar alayına qaytarırdılar. onlardan çoxu ikinci və qatı cinayət üstündə elə o saatdaca geri, həbsxanaya, amma artıq katorqa müddətinə deyil, iyirmi illiyinə qayıdırdılar. Bu kateqoriya «həmişəkilər» adlanırdılar. Amma «həmişəkilər» yenə də mülkiyyət hüqu qundan tamam məhrum edilmirdilər. Nəhayət, ən dəhşətli, əsasən hərbi çi lərdən ibarət çoxsaylı xüsusi cinayətkar kateqo riyası da vardı. Buna «xüsusi bölmə» deyirdilər. rusiyanın hər yerindən bura cinayətkarlar göndərilirdi. onlar özlərini daimi adlandırırdılar və öz iş müddətlərini bilmir dilər. Qa nuna əsasən onlara iş dərslərini ikiqat, üçqat artırmalı idilər. sibirdə ən ağır katorqa işləri açılanacan onları həbsxanada saxlayırdılar. «sizə bir müddətə, bizə isə bütün katorqa boyu», – onlar digər məh buslara belə deyirdilər. son ra eşitdim ki, bu kateqoriya ləğv edilib. Bundan savayı, bizim 15 qaladakı vətəndaş qaydası da ləğv olunub və tək bir ümumi hərbiməhbus alayı yaradılıb. sözsüz ki, bununla birlikdə müdiriyyət də dəyişdi. De məli, mən keçmişi, çoxdan ötmüş və keçib getmiş günlərin əhvalatlarını təsvir edirəm. Bu, artıq çoxdan olmuşdu; indi bütün bunlar mənə yuxu kimi gəlir. Həbsxanaya necə daxil olduğum yadımdadır. Bu, de kabr ayı, axşamçağı idi. Artıq qaranlıq düşmüşdü; camaat işdən qayıdırdı; yoxlamaya hazırlaşırdılar. Bığlı unterzabit, nəhayət, bu qəribə evin qapılarını mənim üzümə açdı; burada o qədər yaşamalı, elə hə yə canlı günlər keçirməli idim ki, bun ları, həqi qətən də, yaşamadan və öz üzərimdə hiss etmədən onların barə sində təxmini də olsa tə səvvürə malik ola bil məzdim. Məsələn, heç cür təsəvvürümə gətirə bilməzdim ki, burda dəhşətli və əzablı nə var: axı, mən bütün bu onillik katorqa həyatımda bir dəfə də olsun, bir dəqiqə belə tək qal mayacağam? işdə daim mü hafizə dəstəsinin nəzarəti altında, evdə iki yüz yoldaşımla bir lik də olacağam və bir dəfə də ol sun tək qalmayacağam! Bu nunla belə buna mən hələ alışmalı idim!
Burada təsadüfən qətl törədənlər də, peşəkar qatillər də, qul durlar və quldur başçıları da, dələduzlar və səfillər, ha vayı pul qa zanmaq həvəskarları və dəllallar da vardı. elələri də vardı ki, başa düşmək olmurdu, onlar bura nə səbəbdən düşmüşdülər? Bu nunla belə, hərənin anlaşılmaz və ağır, dü nən axşamkı sər xoş luğun dəmi kimi bir dastanı vardı. Ümumiyyətlə, onlar olubkeçənlər b a rəsində danışmağı sev mirdilər və yəqin, keçmiş ba rədə dü şünməməyə çalışırdı lar. onların arasında hətta o qədər şadxürrəm, o qədər heç nə barəsində düşünməyən qatillər tanı yırdım ki, onla rın vicdan əzabı çəkmədiklərini əminliklə söylə mək olardı. Amma, demək olar ki, daim susan, kədərli simalar da vardı. Ümumiyyətlə, öz həyatını nəql edənlər azaz olurdu; həm də birbirinin həyatı ilə maraq lanmaq burada dəb deyildi, Yüklə 0,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|