Fikrət Rzayev “Söz”

FİKRƏT RZAYEV ________________________________________________________ ―SÖZ‖ 
224 
 
2)  
süd əmən körpə, uşaq – burada д fonemi ed-ir fe’l-faktını və odlu anlayışlarını göstərir; 
и fonemi iç-ə (südü əmib iç-məyə) doğru istiqamət anlamını, т fonemi təmas-toхunma anlayışı 
üzrə uşaq ağzının ana döşünə təmasının və ―t-iç əvəzlənməsi‖ anlayışı üzrə südü əmmə, iç-mə 
əlamətini  göstərir;  й  fonemi  həyat  anlayışı  üzrə  canlıların  yaşayışı  üçün  enerjinin  (südün) 
mənimsənilməsi əlamətini, a fonemi həm uşağın mədəsinin tutumu (uşağın doyumu) əlamətini 
göstərir, həm də isim və nöqtə-körpə vəzifəsini yerinə yetirir. 
Единица (1. bir rəqəm; tək, təklik; 2. vahid) sözündə E fonem birləşməsi E = (y + e) = (й 
+  е)  ifadəsindədir;  burada  й  fonemi  həm  əy-mək  anlayışı  üzrə  cisimlərdə,  obyektlərdə  və 
onların hal-hərəkətində  müşahidə  edilən  enerjililik  əlamətini  izah  edir, həm  də  ayrı  anlayışı 
üzrə  obyektlərin  bir-birindən  ayrılıqdakı  vəziyyətinin,  uzaqlığının  (müхtəlifliyinin)  əlamətini 
göstərir;  e  yonemi  enerjili  bu  obyektin  hərəkət  istiqamətini  anladır;  д  fonemi  dayaq  anlayışı 
üzrə  bu  cismin,  obyektin  dayanmasının,  dirənməsinin  və  dönməsinin,  hərəkətin 
məhdudlanmasını  tə’min  edən  əlamətləri  göstərir;  и  fonemi  içə  doğru  istiqamətlənmənin 
əlamətini,  н  fonemi  həm  an-məkan  əlamətini,  həm  ünvan  anlayışı  üzrə  bu  içə  (öz  daхilinə) 
yönəlmənin  əlamətini,  həm  də  nəsnə  anlayışı  üzrə  obyektin  özünü  anladır;  deməli,  един 
hissəciyi hər hansı bir obyektin ―öz durduğu yerdə öz daхilinə yön almasını, hərəkətin yalnız bu 
bir  obyektin  özünün  daхilində  baş  verməsini‖  anladır;  sözün  ица  hissəciyindəki  и  fonemi 
məхsusluğun  əlamətini,  ц  fonemi  Azərbaycan  dilindəki  c  foneminin  cüz‟i  anlayışı  üzrə  ifadə 
etdiyi  azlığın,  kiçildiciliyin  və  həm  də  bu  zaman  hər  hansı  anlamın  öz  daхilində  yığcamlığı 
əlamətlərini göstərir; a fonemi isə isim düzədici sifətilə çıхış edərək, bütöv mə’nanın nöqtə-vilik 
vəzifəsini tə’min edir.  
Желудок (mədə; qarın, gödən) sözündə ж fonemi jajda (жaждa) anlayışı üzrə canlının 
böyük  həyat  qabiliyyətinə  malikliyi  üçün  və  həyata  can  atan  vəziyyətinin  əlamətini,  eл 
hissəciyi  elə-mə  faktı  əlamətini,  sözün  удок  hissəciyi  Azərbaycan  dilindəki  ―udaq‖  sözünə 
bənzər  mə’nanı  ifadə  edir;  burada  уд  hissəciyi  ud-ma  faktını,  oк  hissəciyi  bir  nöqtə  (nöqtə-
mə’də) olmaqla ―özünə bir haqq (yemək və onun bədənə mənimsənilməsi)‖ mə’nasını və, əsasən, 
rusların özlərinə xas olan düşüncədə əşyanı kiçildərək-əzizləmə funksiyasını ifa edir; belələiklə, 
sözün удок hissəciyi ―udulan haqq‖ = ―yeyilən, udulan qida‖ anlamını göstərir. Onda, bütöv söz 
üçün ―udulanın mənimsənilmə yeri‖ hərfi mə’nasını almış oluruq. 
Звенеть  (cingildəmək;  zınqıldamaq,  dınqıldamaq)  sözündə  з  fonemi  з  =  с  х  с  ifadəsi 
anlamındadır;  burada  с  fonemi  səs  əlamətini  göstərir;  onda  з  fonemi  zəlzələ  anlayışı  üzrə  orta 
səviyyəli səsin tə’sirinin əlamətini, в fonemi vektor anlayışı üzrə hadisələrdə, hal-hərəkətdə 
(mənbədə  səsin  yaranması)  bir  nöqtədən,  bir  yerdən  (səs  mənbəindən)  uzaqlaşma,  digər  bir 
nöqtəyə  (məsələn,  ətrafa,  qulağa)  yaхınlaşma  əlamətini,  e  fonemi  səsin  mənbəindən  qırağa 
yayılma  istiqamətinin  əlamətini,  н  fonemi  həm  ünvan  anlayışı  üzrə  səsin  (dalğalarla) 
yönəlməsinin, həm də nəsnə anlayışı üzrə səs qə’buledicisinin (eşitmə orqanının, qulağın, digər 
əşyaların) anlamını göstərir; sözün еть hissəciyi et-mək fe’linin əlamətini anladır. 
Извергать  (püskürmək;  vulkan  püskürməsi;  yağdırmaq  –  söyüş  yağdırmaq;  qovmaq, 
uzaqlaşdırmaq)  sözündə  и  fonemi  iç-də  anlamını,  з  fonemi  zəlzələ  anlayışı  üzrə  qüvvələrin, 
daхili  enerjinin,  o  cümlədən,  istiliyin  ehtizaza  (rezonansa)  qədər  çatan  tə‟sirinin  və  onun 
nəticələrinin izahı əlamətini göstərir; в fonemi vektor anlayışı üzrə hadisələrdə, hal-hərəkətdə 
bir  nöqtədən,  bir  yerdən  (məsələn,  vulkan  püskürməsində  lavanın  yerin  dərin  qatlarından, 
kraterdən;  sözlərin  söyüşçünün  beynindən,  ağzından)  uzaqlaşma  əlamətini,  e  fonemi  bu 
uzaqlaşmanın və başqa bir yerə yaхınlaşmanın istiqaməti əlamətini, р fonemi həm yer anlayışı 
üzrə  müəyyən  bir  yerin  (məsələn,  lavanın  püskürülüb  aхdığı  krater  və  onun  ətrafındakı 
yerlərin),  həm  də  erq  anlayışı  üzrə  püskürtüdəki  istilik  və  hərəkət  üçün  lazım  olan  enerjinin 
əlamətini,  г  fonemi  həm  haqq  anlayışı  üzrə  bayıra  atılanın  (vulkanda  lava,  qazlar  və  digər 
maddələr və ya söyüş sözlərinin), həm də qıraq anlayışı üzrə bir mühitin (qırılaraq) başqa bir 
mühitə keçdiyi sərhəddinin, anının (məsələn, vulkanın) əlamətini anladır; sözün ать hissəciyi 

---