Fikrət Rzayev “Söz”
Yüklə 3,82 Mb. Pdf görüntüsü
|
| FİKRƏT RZAYEV ________________________________________________________ ―SÖZ‖ 1 FİKRƏT RZAYEV Bakı-2012 FİKRƏT RZAYEV ________________________________________________________ ―SÖZ‖ 2 Redaktor: Buludxan Xəlilov Korrektor: Zəri Abdullayeva Operatorlar: Turan Məhərrəmli İlahə Dadaşova Dizayner: Aysel Heydərova FR ______________ 470051200477 M-653 FİKRƏT RZAYEV ________________________________________________________ ―SÖZ‖ 3 Dilini fonеm dili səviyyəsində öyrənmək istəməyən kəs robot kimidir. Fonemlər – əslində Kainatdakı və təbiətdəki varlıqların, hərəkətlərin və düşüncələrin simvollarıdır. Müəllif Rеdаktordаn Fikrət Rzayevin ―Söz‖ adlı kitabı son dövrlər dilçilik sahəsində müqayisə-qarşılaşdırma- ümumiləşdirmə yolu ilə aparılmış maraqlı tədqiqatlardan biridir. Səs, söz, şəkilçilər üzrə hər bir fonemin mahiyyəti müəyyən qanunauyğunluqlar əsasında bu kitabda təhlil və tədqiq olunur. Müəllif səslərlə sözlərin mə’nalarının əlaqəli şəkildə olduğunu mümkün hal hesab edir, sözlərin yaranma prinsiplərinə dil faktlarının müqayisəli təhlili əsasında elmi cavab axtarır. Bununla da dilin yaranması, inkişafı ilə bağlı bir sıra vacib məsələlərin həllində mövcud olan qanunauyğunları duyur və onun mahiyyətinə varır. Hər şeydən əvvəl sözün mə’nasının onu təşkil edən fonemlərdən asılı olduğunu əsas müddəa kimi götürür. Hər bir fonemin mə’na yaradan əlamət və vəzifələrini nəzərə alır. Burada da iki cəhət xüsusi olaraq izlənir: birincisi, sözün bir neçə mə’nasının yaranması, ikincisi, bir mə’nalı sözlərin müxtəlif fonemlərdən təşkil olunması. Və bununla da müəllif sözlərin omonimliyinin, sinonimliyinin, antonimliyinin yaranmasını söz variantlığı kimi izah edir. Eyni zamanda müxtəlif dillərin yaranma səbəblərinin birini də müxtəlif vəzifəli fonemlərlə əlaqələndirir. Müxtəlif vəzifəli fonemlərin söz modellərini yaratmasını isə riyazi variasiyalılığa uyğun gələn gerçəklik kimi dil faktları ilə müqayisəyə cəlb edir. Fikrət Rzayev riyaziyyat, fizika elmlərindəki qanunauyğunluqları dildə axtarır. Başqa sözlə, bu elmlərdəki qanunauyğunluqları dildəki sözlərə tətbiq etməyi bacarır. O, maddənin və enerjinin itməməsi qanunlarını ayrı-ayrı hadisələri, əşyaları, predmetləri bildirən-adlandıran sözlərdə də müşahidə edir. Heçdən yaranmayan, heç yerə itməyən, bir şəkildən başqa şəkilə, bir cisimdən başqa bir cismə verilən enerjinin itməməsini sözlərdəki fonemlərin mə’nası ilə müqayisə edir. Sözlərdəki fonemlərin mə’nası dinamik və ya, yeri düşdükcə, passiv, durğun enerji kimi ehtiva olunur. Təbii ki, bu cür enerjinin sözlərdəki təzahürü də müxtəlif çeşidləri, çalarları ilə fərqlənir. Eyni məfhumu, anlayışı bildirən sözlərin müxtəlif dillərdə fərqli şəkildə səslənməsi eyni fonemin müxtəlif çeşidləri və çalarları ilə bağlıdır. Bu baxımdan müəllifin gətirdiyi bir misal yerinə düşür: ―Nə üçün əlimizi müxtəlif cür səslənən – azərbaycanca ―əl‖, rusca ―ruka‖, almanca isə ―Hand‖ kimi adlandırırlar?‖ sualını belə aydınlaşdırmaq olar: ―əl‖ dedikdə ―olan (bir şeyi) özümüzə tərəf eləyən (gətirən, çəkən)‖ hadisəsinə, ―ruka‖ dedikdə (əlin) ―(bir şeyə) uzadılaraq, qüvvə ilə tə’sir etmə (itələmə, tutma) (əli isim kimi tanıtdıran a fonemidir)‖ hadisəsinə, ―Hand‖ dedikdə (əli) ―(bir şeyə) istiqamətləndirərək, ona (əlin) möhkəm tə’sir edən (tutan, sıхan, saхlayan, dartan) halına‖ işarədir. Göründüyü kimi, qısaca ifadə etsək, bu sözlər əlin işini, hərəkətini ifadələndirirlər. (Maraqlı deyilmi?)‖. Fikrət Rzayevin bu fikri kitabında verdiyi yüzlərlə sözlərin tipoloji müqayisəsində geniş şəkildə əks olunur. O, yüzlərlə sözlərdə yuхarıda verdiyi sual əsasında cavab aхtarır. Müqayisəli yolla apardığı təhlildə cavablar tapır, sözlərin məzmun və mahiyyətini üzə çıхarır. Fikrət Rzayevin bu kitabında sait və samit fonemlərin mə’na enerjisi, fonematik yükü, vəzifə və funksiyaları müqayisəli-tipoloji üsulla araşdırılır. Söz daxilində sait və samitlərin vəzifələri, əlamətləri ümumiləşdirilir. Təbii ki, sait və samitlərin vəzifə və daşdıqları funksiyaların müqayisəsində üstünlük samitlərə verilir. Və samitlərin belə bir üstün mövqeyi Yüklə 3,82 Mb. Dostları ilə paylaş:
|