Elmi redaktoru: Coğrafiya elmləri doktoru, prof. N. A. Babaxanov

 
Ağazeynal A.Qwhanzach 
 
 
Mənfi- 
tez 
yorulur, 
müntəzəm  istirahətə ehtiyac 
duyur, 
fundamental 
xəbərlərə  yüksək  reaksiya 
göstərir. 
Müsbət-  tez  bir  zamanda 
obyektiv  qərarlar  qəbul  edə 
bilmək, 
öz 
fəaliyyətini 
analiz etmək bacarığı. 
Mənfi-çox böyük lənglik, 
uzun zaman düşünür, 
özünütənqidə meyillik, 
özünə inamsızlıq, 
inadkarlıq. Müsbət- "yüz 
dəfə ölçüb, bir dəfə biçmək" 
məqsədə doğru inadla 
mübarizə aparmaq. 
 
Mənfi-  zəif  sinir  sistemi, 
sinir  pozuntularına  meyil- 
lik,  daimi  nəzarətə  ehtiyac 
vardır. 
Müsbət-  reallığın  tez  qav- 
ranılması  tamamilə  qeyri- 
müəyyən  şəraitlərdə  qərar 
qəbul etmək bacarığı. 
Mənfi- 
uğursuzluqlardan 
təsirlənmək,  mənfi  enerji 
qəbuluna meyillik. 
Müsbət - bacarığı hədsizdir. 
 
Mənfi-həddən artıq 
emosionallıq, qorxu hissinə 
güclü meyillik, ümid və s. 
Müsbət- uzun müddət 
yorulmadan çalışmaq, qorxu 
hissi inkişaf etmişdir. 
Mənfi- gərgin emosionallıq, 
tərslik, məxfilik. Müsbət - 
xeyirxah fəaliyyət 
insan psixotipbrin x av akt cv istik ası 
20 

---

İnsanŞünashq 
Etnos - yunan dilində xalq, tayfa 
deməkdir. 
Etnopsixologiya - insanların etnik ümumiliyi və milli mənsubiyyəti, 
davranış, rəftar tərzini öyrənmək istiqamətində yaranmışdır. Sonrakı 
dövrlərdə isə etnik psixologiya cərəyanına 
fənlərarası bilik sahəsi kimi insanların etnik 
xüsusiyyətlərini öyrənməyə meyil göstərmiş- 
dir. Yəni milli, irqi, etnik mənsubiyyəti nəzər almaqla insanların psixo- 
logiyasını öyrənən bir elmi istiqamətdir: 
*
 
Etnik özünüdərketmə problemi (istiqaməti). Həmin problemlə əlaqədar 
olaraq etnik inkişafın xüsusi sahəsi kimi inkişaf səviyyələri, etnos üzvlərinin 
təsir mexanizmləri araşdırılır; 
*
 
Etnik  qrupların  psixoloji  xarakterlərinin  müəyyən  edilməsi.  Bu 
problemlə  etnik  qrupların  müxtəlif  parametrlərini  nəzərə  almaqla  etnik 
psixoloji hadisələrin mahiyyətini müəyyənləşdirir; 
*
 
Etnik (milli) xarakter problemi. Etnik və milli xarakterin formalaşması, 
eləcə  də  təbii  imkan  və  xüsusiyyətlərinin  təsirinin  həlli  problemi  mühüm 
əhəmiyyət kəsb edir. 
*
 
Azərbaycanda  etnik  psixoloji  ideyaların  formalaşması  xüsusi 
əhəmiyyət kəsb edir. Bu ideyaların tarixi çox qədimdir. 
İlk  etnik  psixoloji  istiqamətlər  xalqın  qədim  adət-ənənə,  mərasim  və 
ayinləri, əyləncə və oyunları ilə bağlı olmuşdur. Ailə və məişət (toy, yas və s.) 
mərasimlərində  sosial  psixoloji  hadisələrin  maraqlı  xarakteristikalarına 
təsadüf  edilir.  Azərbaycan  xalqının  folkloru  bu  baxımdan  diqqəti  xüsusi 
olaraq cəlb edir. Qədim yazılı abidə sayılan "Kitabi-Dədə Qor- qud"da insanın 
müxtəlif emosional təfəkkür formaları qabarıq şəkildə göstərilmişdir. 
XI  əsrdən  başlayaraq  Azərbaycan  coğrafi  məkanda  etnik  və  sosial 
psixoloji ideyalar fəlsəfi traktat və bədii ədəbiyyat nümunələrində daha geniş 
məzmunda öz əksini tapmışdır.*^ 
Odur ki, ədəbi-bədii irsimizdə öz əksini tapmış etnik xüsusiyyətlərimizi 
öyrənib,  oradan  elmi  nəticələr  çıxara  bilmək  müasir  dövr  üçün  daha  aktual 
problemlərdən biridir. Məntiqi olaraq xalqımız özünün etnik xüsusiyyətlərinə 
söykənərək bəşəri sivilizasiyasının tərkibinə daxil olmuşdur. 
17.
 
Bayramov  Ə.S.  "Kitahi-Dədə  Qorqud"  dastanlarında  etnik-psixoloji  xüsusiyyətlərin 
inikası. 
21 

---

Ağazeynal A.Qurbanzadə 
(Я) 
INSAN 
ŞƏXSİYYƏTİ:
 
EVRESTİK
 
TƏSNİFATI 
Orqanizm-lihhi vi> bioloji elm- 
lər, şəxsiyyət anlayışı isə sosial 
elmlər konteksində yanaşılır. 
E
 
lm mənbələrdə insanı orqanizm, fərd və şəxsiyyət səviyyəsində 
aparılan araşdırmaların təhlili göstərir ki, bunlar arasında müəy- 
yən dərəcədə oxşarlıq olmaqla yanaşı, hər birinin özünəməxsus evrestik 
xarakterləri mövcuddur. 
Orqanizm- öz elmi təfəkkürünün dairəsi- 
nə görə geniş məna daşıyır. Bizi əhatə edən 
üzvi aləm (flora, fauna və insan) orqanizm 
ifadəsi kimi götürülür. 
Psixologiya elmi araşdırmalarında insanı orqanizm kimi deyil, fərd və 
şəxsiyyət kimi götürülür. Hər bir insan həm bioloji varlıqdır, digər tərəf- 
dən, sosial varlıqdır. Elmi mənbələrində onun bioloji varlıq kimi (psixo- 
logiyada) fərd termini, sosial varlıq termini altında isə şəxsiyyət kimi qə- 
bul edirlər. Lakin bunları tamamilə eyniləşdirmək olmaz. 
Fərd anlayışının bir xarakteri maraqlıdır; eyni növlü bitki və heyvan- 
lar müəyyən xüsusiyyətlərinə görə fərqlənsələr də, onların arasında oxşar 
cəhətlər daha çoxdur. İnsanlar isə: psixoloji baxımdan bir-birinə oxşa- 
mırlar. İnsan fərd kimi xarakterizə edilər- 
Fərd
  - 
özünəməxsus psixoloji 
xüsusiyyətləri  olan,  heç  kəsə 
oxşamayan təbii varlıqdır. 
kən bu cəhətlərə üstünlük verilir. 
Fərdin cəmiyyətdə şəxsiyyət kimi forma- 
laşması və inkişafı çox cəhətlidir. Burada 
dialektik surətdə iki proses uzlaşır. Bir tərəfdən, şəxsiyyət ictimai müna- 
sibətlər sisteminə daha geniş daxil olur; onu öz sərvətinə çevirir. Şəxsiy- 
yətin inkişafının bu cəhəti sosializasiyası kimi xarakterizə olunur. Digər 
tərəfdən, şəxsiyyət daha çox müstəqillik, nisbi avtonomluq kəsb edir. Bu 
o deməkdir ki, insan şəxsiyyo^^ çevrildikcə onun özünəməxsus (təkrar 
olunmaz) öz daxili aləmi formalaşır. 
İctimai  fəallıq:  şəxsiyyət  öz  fəaliyyət  dairəsində  öz  həyat  yolunu 
müəyyən edir, həm də öz həyat şəraitini dəyişdirir və həyat mövqeyinə görə 
hərəkət edir. 
Motivlərin  dayanıqlı  sistemi;  insanlarda  maraq,  əqidə  və  s.  sistemi 
formalaşır. Bu sistem şəxsiyyətin istiqamətini müəyyən edir. 
Şəxsi məna: şəxsiyyətin tələbatına və s. uyğun gələn obyektlər onun üçün 
şəxsi məna kəsb edir. 
18.
 
Основы экологии. M., 2002 c.I78. 
19.
 
Ə.S.Bayramov, Ə.Ə.Əlizadə. Göstərilən əsəri, səh. 131-132. 
- ' = 22 ===== 

---