Elmi redaktoru: Coğrafiya elmləri doktoru, prof. N. A. Babaxanov

İnsanŞünaslıq 
 
 

---

Ağazeynal A.Quvbanzadd 
dən  dünya  iqtisadiyyatının  revolyusiyon  dəyişiklikləri  insan  potensialının 
təsiri ilə yaranır və tərəqiyyə nail olur. 
"Məkan-insan" cəmiyyətin vahid orqanizmin məntiqi nəticəsi olduğundan 
hər bir vətəndaş insanşünashq elminin inkişafı və təkamülü barədə müəyyən 
mənada biliyə malik olmalıdır. Məlumdur ki, elmin metodologiyasının əsasını 
dialektik  gerçəklik  təşkil  edir.  Bu  gerçəklikdə  insan  -  milli  sərvət  və 
cəmiyyətin hərəkətverici "qüvvəsi", "nüvəsi" hesab edilir. 
Cəmiyyətdə  baş  verən  evolyusion  dəyişmələrin  qanunauyğunluqlarının 
öyrənməsi  insanşünashq  elminin  metodologiyasını  əhatə  edir.  Bu 
qanunauyğunluqların  bir  sistem  halında  əsaslandırılması  monoqrafiyada 
qarşıya məqsəd qoyulmuşdur. 
Oxuculara  təqdim  etdiyimiz  monoqrafiyada  insanşünashq  elminin 
konseptual  və  dialektik  əsasları;  dayanıqlı  inkişaf  istiqaməti,  demoqrafik, 
əmək və məşğulluq siyasəti; məskunlaşması, insan miqrasiyasında vaş verən 
qlobal dəyişiklikləri, irq sivilizasiyası və onların geniş təhlili aparılmışdır. 
Monoqrafiyada  həmçinin  Azərbaycan  Respublikasında  insan  potensialı 
çərçivəsində  sosial-  iqtisadi  cəhətdən  əsaslandırılmış  inkişafı  və  tövsiyələri 
verilmişdir. 

---

 

---

 
İnsanŞünaslıq 
BİRİNCİ BÖLMƏ 
İNSANŞÜNASLIQ ELMİ: DİALEKTİK 
VƏHDƏTİ VƏ TƏKAMÜLÜ 
I 
İNSANŞÜNASLIQ ELMİNİN FƏLSƏFİ ANLAYIŞI 
nsanşünaslıq elmi-cəmiyyətin təkamül vəhdətini idrak-intellektual 
çərçivəsində öyrənən fəlsəfə elmi siste- 
minin tərkib hissəsidir. 
" 
İnsan təkamülünün ılkm dövrlərindən  ____________ 
■'
  _________ ^ 
başlayaraq insan fəlsəfi dünya görüşünə əsas- 
lanan cəmiyyətşünashğm (insanşünashğın) sivilizasiyası yaranmış və 
məntiqi olaraq elmi təlim çərçivəsinə daxil 
edilmişdir. Bu çərçivə insan cəmiyyətinin dia- 
lektik- idrak fəlsəfi qanunlarının dərk edilmə- 
si ilə bağlı inkişaf etmiş və bəşəri ideyalarını 
özündə birləşdirmişdir. 
Fəlsəfə anlayışında insanşünashq elmi iki 
istiqamətdə formalaşmışdır: emosional-psi- 
xoloji və idrak-intellektual. 
Birinci istiqamətə əsasən təbiət fəlsəfəsi (miflərə, etiqat-inam və s.); 
ikinci istiqamətə isə cəmiyyət fəlsəfəsi daxildir. 
"Elm-varlığtn Jwqujəton necə 
oldujfunu təsəvvür etmək, 
insanın yaradıcı ağlı və sağlam 
diiijiincəsi dairəsində onun 
xüsusiyyət və keyfiyyətlərini 
kəs^f etməkdir." 
Nəsrəddin Tusi 
insan fəlsəfəsi (formaları) 
Emosional-psixoloji 
Mif 
Din 
(əfsanə) (etiqat, inam) 
İdrak-intellektual 
Elm 
(metologiya, 
ideologiya, 
praktika) 
Fəlsəfə 
(məntiqi zəka 
əsasında dünya- 
anlamı elmlərini 
ümumiləşdirən) 

---

Ağazeynal A.Qurhanzadə 
insanın  intellektual  ideyaları- 
dünyanı hərəkətə ffətirir. 
İnsan fəlsəfəsi - ideyalar üzərində qurulmuş və həmin ideyaları prak- 
tiki olaraq həyata keçirməkdən ibarətdir. Bu səbəbdən də insanşünashq 
elmi cəmiyyət fəlsəfəsinin fundamental nəzəri- metodoloji bilik sistemi- 
dir: 
*
 
İnsanşünashq - "məkan - zaman və insan" münasibətlərini öyrənən 
"super elmlər" sisteminə daxildir. 
*
 
İnsanşünashq - müstəqil elm kimi dia- 
lektik - fəlsəfəsi sisteminin metodologiyasına 
əsaslanır və transformasiyası çərçivəsində 
formalaşmışdır. 
*
 
İnsanşünashq - cəmiyyət elmləri sisteminin tərkib hissəsi olmaqla, 
elmlər sistemində radikal münasibətlərini özündə birləşdirmək funksiya- 
sına malikdir. 
*
 
İnsanşünashq - sosial elmlər sistemində konseptual olaraq "insan- 
sosial mühit"inə kompleks yanaşır. 
Elmi təfəkkürün gerçəkliyinin dərk edilməsinin məntiqi kimi insan bi- 
liklərinin genezisinin mənbələri formalaşmışdır: materializm və idealizm. 
Materializm - maddi aləmin insan təfək- 
kür və idrakının qanunlarının cəmiyyətin in- 
kişafına tətbiqi mərhələsidir. İdealizm isə in- 
san şüurundan asılı olmayaraq mövcud olan 
"mütləq ideya" hər şeyin yaradıcısıdır mühakimələrinə meyl etməsidir. 
Materializm və idealizm cərəyanlarının fəlsəfi yanaşmalarının 
nəticəsində insanşünashq elmində müxtəlif dialektik təfəkkür formaları- 
nın yaranmasına səbəb olmuşdur. 
Dialektik təfəkkür qanunlar- insan cəmiy- 
yətinin ən mühüm inkişaf metodologiyası he- 
sab edilir'. Buna görə də insanşünashq elmi- 
nin fəlsəfəsində dialektik qanunların xüsusi 
yeri və mövqeyi mövcuddur. 
Məlumdur ki, təbiət və cəmiyyət (insan) 
bir-biri ilə bağlı olmuş və dialektik qanunlar ilə idarə olunur^. 
Lakin cəmiyyət qanunlarla təbiət qanunları arasında həm ümumi cə- 
hətlər və həm də mühüm fərqlər müşahidə edilir. Ümumi cəhət ondan 
ibarətdir ki , hər iki dialektik obyektiv xarakterə malikdirlər. Fərqli 
Materializm 
-(latınca 
"materiya"  -  maddi  deməkdir), 
idealizm 
("ideya" 
fikir 
deməkdir) 
"Qanun" termini elmi leksi- 
konda iki mənada izlədilir: 
insan fiiıırıından asılı olmaya- 
raq obyektiv; insan tərəfimdən 
yaradılan subyektiv proseslər. 
l. Информационная эпоха: населения, общества и культура. М.,2000. е.104. 
2.0круэ1сагощая среда и человек. М., 2000. с. 311. 
10 

---