Elmi redaktoru: Coğrafiya elmləri doktoru, prof. N. A. Babaxanov

 
İnsanŞiinaslıq 
insan  fəaliyyətinin 
iqtisadi məqsədi 
 
 
iqtisadi fəaliyyətin 
nəticəsi 
A 
A 
 
rıtmı 
insanın 
iqtisadi 
fəaliy 
yəti 
"İnsau-iqüsadi təfakküv" dialektik fəaliyyət modeli 
Bu baxımdan insanşünaslıq elminin fəlsəfi, humanitar və təbiət elm- 
lərlə qarşılıqlı əlaqəsinin modelini göstərə bilərik. İnsanşünaslığın başqa 
elmlərlə əlaqəsi onun inkişafının başlıca şərlidir. 
İnsanşünaslıq elminin metodoloji çərçivəsinə əsasən onun funksiya- 
ları sistem xarakterə malikdir. Bunun əsas mahiyyəti ondan ibarətdir ki, 
insanşünaslıq elminin formalaşmasının funksiyaları mürəkkəb məntiqi, 
psixoloji proseslərdir və insanın təkamülü fəlsəfəsinin müxtəlif sistem 
formaları əsasında təşəkkül tapmışdır. 
İnsan həyat tərzinin kompleks şəkildə öyrənilməsi ilk növbədə müasir 
sistem nəzəriyyəsinə uyğunlaşdırılmışdır.^ İnsanşünaslığın sistemli xa- 
rakter daşıması onun mahiyyəti ilə bağlıdır. Elm empirik surətdə olsa da 
bu faktları tədqiq etməyə bilməzdi. Bu sahədə insanşünaslığın özünə- 
məxsus sistemli təşkili metodları mövcuddur. 
İnsanşünaslıq elminin sis- 
tem nəzəriyyəsi baxımından 
öyrənilməsi, zəruri eksperi- 
mental materialların toplan- 
ması təhlil üsullarının işlənmə- 
si üçün elm uzun inkişaf yolu 
keçmişdir. Sistemlilik prinsipi 
müasir insanşünaslığın meto- 
doloji yanaşmalarından biridir. 
Fəlsəfə 
 
Humanitar 
Təbiət 
insanşünaslığın elmlər sistemində mövqeyi 
8.
 
fla.vco P. Ə
KOJIOZUƏ 
ıı oesonacnocnu, .vcınnedenınejibnoemu. M., 2002. c. 427. 
 ------  
15 

---

Ağazeynal A.Quyhanzadə 
 
İNSANŞÜNASLIQ ELMİNİN KONSEPTUAL 
YANAŞMA SİSTEMİ 
Insaıiiünashq elminin tədqiqat 
mənbəyi fəlsəji diinya^örii- 
şüdür. 
I
 
nsanşünashq elmi- inkişaf səviyyəsinə görə planetar məzmuna ma- 
lik olub, qədim elmi biliklərdən biridir. İnsanın əmələ gəlməsi və 
formalaşması ilə birlikdə insan elminin təkamülü başlamış və müasir 
dövrə qədər gəlib çatmışdır. Bu problem dünyanın aparıcı elm mərkəz- 
lərində konseptual əsaslarla tədqiqatlar aparılır. 
Tarixin və cəmiyyətin gerçəkliyi qanunauyğunluqların mahiyyətinin 
mənimsənilməsində və tədqiqat obyektinə çevrilməsində insanşünaslıq 
elminin rolu böyük olmuşdur. Nəzəri, metodoloji və praktiki baxımdan 
insanşünaslığa, onun tədqiq və tədrisi məsə- 
lələrinə tarixən zəruri bir ehtiyac yaranmış- 
dır . İnsanşünashğm fəlsəfə ilə elmi-nəzəri 
mahiyyəti arasında müəyyən yaxınlıq olsa 
da, onları eyniləşdirmək olmaz. Fəlsəfənin gerçəklikdəki mahiyyətindən 
istifadə edərək insanşünaslıq elmi özünün ümumi qanunauyğunluqlarım 
müəyyənləşdirmişdir. İnsanşünashğm fəlsəfə ilə əlaqəsinin konseptual 
əlaqələrindən başlıca cəhətlərindən biri də, bu elmlərin vəhdəti insana 
intellektual səviyyə verir, strateji məqsədləri, vəzifələri dərk etməyə 
kömək edir.^ 
Dünyəvi elmlərin revolyusiyon tədqiqat mənbələrinə əsaslanan insan- 
şünashq elmlərin metologiyasından istifadə edərək özünün elmi- nəzəri 
strategiyasının formalarını yaratmışdır. Bu 
səbəbdən də məntiqi olaraq elm tarixində in- 
sanşünashq elmlərin gerçəkliyinə münasibə- 
tini əks etdirən ideyalarının sintezindən iba- 
rət olması inkar edilməzdir. 
Elmlərin evolyusiyon inkişaf mərhələsinin tarixi baxımından təhlili 
göstərir ki, cəmiyyət və insanı səciyyələndirən elmi ideyalara fəlsəfi ya- 
naşma kimi baxılmışdır. 
Lakin fəlsəfə elminin tədricən ayrı-ayrı yeni sahələrə ayrılması nəticə- 
sində insanşünaslıq müstəqil elm sahəsinə çevrilmişdir. Nəticə etibarı ilə 
dünyəvi elmlər sistemində insanşünashğm predmeti və onun elmlər sis- 
temində mövqeyinə aid nəzəri - metoloji ideyalar zənginləşdi. 
9.
 
Эпдрувайт Г. Элиты и развитие: Теория и иееледоеание влияния элит на процес- 
сы еоцишпто-политического развития. М., 1998. с. 9. 
 ...............   ................................. - .................  = 
16
 = 
Elmlər hir-hirindən adətən, öy- 
rəndikləri obyektə görə deyil, 
predmetlərinə görə fərqlənir. 

---

İnsanŞünaslıq 
Elm  o  zaman  mövcud  olur  ki, 
onun  heç  hir  elm  tərəfindən 
öynərənilməyən  öz  qanunları 
olsun. 
Filosofların kəlamı 
İnsanşünaslıq elminin öz qanunları mövcuddur. Ən ümumi mənada 
insanşünaslığmm predmetinin əsas ideya 
mənbəyi insan cəmiyyətinin təkamülü və o- 
nun inkişaf qanunauyğunluqlarının konsep- 
tual əsaslarla öyrənilməsini əhatə edir. Di- 
gər bir tərəfdən insanın təkamül gerçəkliyin 
bu və ya digər sahəsini, təkamülün bu və ya 
digər  formasının  inkişaf  qanunauyğunluqlarını  deyil,  onu  tam  sistem 
çərçivəsində öyrənir və elmi idrakın ümumi strukturlarından bəhs edir. 
Əgər insanşünaslıq elmi istiqamətində duran problemlər çərçivəsini qısa 
şəkildə ifadə etsək, onda aşağıdakıları qeyd etmək mümkündür: (1) təbiət - 
insan  münasibətlər;  (2)  insan-qlobal  münasibətlər  ;  (3)  məskunlaşma  və 
demoqrafik inkişaf; (4) insan potensialı; (5) insan-ekoloji münasibətlər və (6) 
həmin münasibətləri tədqiq edən təlim, nəzəriyyə və yanaşmalar. Göründüyü 
kimi,  insanşüanshq  elmi  çərçivəyə  insan  və  onu  əhatə  edən  gerçəkliyin 
münasibətləri dürür. 
İnsanşünaslıq  elmi  araşdırmaları  çərçivəsində  sosiologiya  təliminin 
istiqamətlərindən geniş miqyasda istifadə olunur. Fransız sosioloqu Le Pleya 
insan coğrafiyası və etnoqrafiyasına dair apardığı araşdırmaların çox mühüm 
elmi-praktiki  cəhətlərini  vermişdir.  Fransa  və  Böyük  Britaniya  sosioloji 
formaları  əhali  üzrə  qruplaşdırılması  və  təhlili  etnoqrafiya  ilə 
birləşdirilməsinə  səy  göstərilmişdir.'^  Tədqiqatların  əsas  məqsədi  əhalinin 
sosial strukturu modelləşdirilmiş və kartoqrafik üsullarla təhlillərin məntiqi 
müəyyənləşmiş və praktika ilə uzlaşdırılmasıdır." 
ABŞ Milli Akademiyası və Milli Elmi- Tədqiqat Şurasının məruzəsində 
(2000İ1)  insan  sosiologiyasına  xüsusi  bölmə  ayrılmışdır.  Məruzədə  insan 
həyatında sosial aspektlərin təsir dairəsi müəyyənləşdirilmiş və buna tarixi, 
regional istiqamətdə yanaşılmışdır. 
BMT-nin  insan  sosiologiyasına  dair  keçirilən  konfranslarında  coğrafi 
məkan  sistemi  daxilində  bəşəriyyətin  sosial  elementlərinin  (yaşayış  tərzi, 
ərzaq  problemi,  ətraf  mühitin  sosiologiyası  və  s.)  konseptual  istiqamətləri 
təhlil  olunmuş  və  müvafiq  qərarlar  irəli  sürülmüşdür.  Bir  faktı  göstərmək 
kifayyətdir  ki,  BMT-nin  verdiyi  məlumata  görə  Kəlkutta  (Hindistan) 
urbanizasiyası  zonasında  600  min  əhalinin  evi  yoxdur  və  onlar  gecələr 
küçələrdə yatırlar (2000-2001-ci il). 
10.
 
Urban sosiology. London. 1998. s. 37. 
11.
 
Rliind D. Computer -aided cartograplııı. "Trans İnsi Brit. GeoiiC 
lyr 99yz 
17 

---