Elmi redaktoru: Coğrafiya elmləri doktoru, prof. N. A. Babaxanov

Ağazeynal A.Qurhanzach 
Psixoloji anlayıblar sistemi 
boklində ilk ıhfo Aristotelin 
(e.o. IV jsıj "Ruh haqqında" 
traktatında şorh olııntmibdur. 
İnsanşünashq elmi ilə bir sıra elm mərkəzlərində konseptual əsaslarla 
tədqiqatlar aparılmış və müasir dövrdə də aparılır. Vaşinqton (Garrison 
W.L*2, Charley 
Morrill R.L.^^ və s.) və s. ABŞ Universitetlərin- 
də aparılan elmi tədqiqat işlərinin məntiqi nəticələri insanşünashq elmi- 
nin formalaşmasında mühüm yer tuturlar. 
İnsanşünashq elminin xarakterik cəhətlərindən biri də insan psixo- 
tiplərinin müəyyənləşdirilməsidir. Bu tip insanlar sadəcə hissiyatlarma 
əsaslanırlar. İntellektual tip insanların fəa- 
liyyətində həyata keçirilən hər bir əməliyya- 
tın məntiqi əsası mövcuddur. İntuitiv insan 
psixotipi ümumiyyətlə tutarlı dəlillər sür- 
məkdə acizdirlər. Obyektiv səbəblər aydın- 
laşdırıla bilmədiyi təqdirdə insanın instinktiv orientasiyah olduğu qənaə- 
tinə gəlmək olar. 
XX əsrdə dünyanın elm mərkəzlərində insan psixologiyasına aid bir 
sıra cərəyanlar meydana gəlmişdir. Buna əsas səbəb son dövrlərdə qərb 
ölkələrinin sivilizasiyasının tələblərinə əsaslanaraq insanla bağlı müxtə- 
lif elm sahələri (təbabət, antropologiya, sosiologiya, mədəniyyət tarixi və 
s.) intellektual səviyyədə formalaşmışdır. 
İnsan psixologiyasının əsas cərəyanları 
arasında geniş yayılanı: freydizm, bihevio- 
rizm cərəyanları xüsusi mövqeyə malikdir. 
Freydizm cərəyanı XIX əsrin sonu - XX əsrin əvvələrində elm mər- 
kəzlərində yaranmışdır. Bu cərəyana görə insan davranışı ictimai inkişaf 
qanunları ilə deyil, irrasional (latınca - irra- 
tionalis ağılla idarə olunmayan deməkdir), 
şüursuz psixi qüvvələr tərəfindən idarə olu- 
nur. İntellekt- bu təhtəl şüuru qüvvələri, ins- 
Psixologiya - insan haqqındal 
elmdir. 
Freyd - Avstriya psixoloqudur 
(1856-1939). Freydin adı ib 
coroyan Freydizm adlanır. 
tinktiv meyilləri başqalarından gizlətmək üçün aparatdır. 
Bu ideyalar qərb psixoloqları tərəfindən (K.Yunq, A.Adler və s.) tənqid 
edilirdi. Freyd bir çox maraqlı psixoloji məsələlərə diqqəti cəlb etsə də, onları 
elmi şəkildə izah edə bilmədi. Bu da ondan irəli gəlirdi ki, Freyd insanı ictimai 
varlıq kimi təhlil etmirdir. 
12.
 
Garrison IV.L- Playing ivith ideas. "Progress in Geography" 1989. 
13.
 
Charley R.J.
 - 
Optimization: control models. L. 1992 p.2l9. 
14.
 
Morrill R.L.
 - 
The psatial organization of society. Belmont California: Wadsworth, 2nd edn. 
1980. 
18 

---

İnsanŞiinashq 
Bihevioriznı cəvəyamnın nəzari 
ideyası Con Votson (1878- 
1958) hesab olunar. 
XX əsrin əvvələrində insan psixologiyasında biheviorizm cərəyanı ya- 
ranmışdır. Bu cərəyanın əsas ideyası "stimul- 
reaksiya" devizidir: psixologiya guya şüuru 
deyil, davranışı öyrənməlidir.'^ Bu cərəya- 
nın əsas vəzifəsi yalnız müxtəlif şəraitdə dav- 
ranışın qanunauyğunluqlarını öyrənməkdən ibarətdir. Bihevioristlərə 
görə davranış ancaq xarici stimullarla (S) şərtlənən sektor və əzələ reak- 
siyalarından (R) təşkil olunmuşdur. Davra- 
nışın təhlili ciddi surətdə obyektiv xarakter 
daşımalı və bütün təbii elmlərdə olduğu kimi, 
ingiliscə 
deməkdir
. 
behavor- davranvj 
Konqnitiv  -  (latınca  cognition  - 
hilik,  idrak  deməkdir)  psi.xo- 
logiya  1950-1960-cı  illərdə  A 
BŞ-da əmələ gəlmişdir. 
zahirən müşahidə olunan fenomenlərlə məhdudlaşmalıdır. 
Biheviorizm mexaniki nəzəriyyədir: o, insanın davranışının xətti de- 
terminizm prinsiplərini izah edir. Bu nəzəriyyə ABŞ-da yaransada son- 
rakı illərdə Avropa ölkələrinə yayılmışdır. Müasir dövrdə biheviorizm 
öz əhəmiyyətini itirmiş və tədricən konqnitiv 
cərəyanı ilə əvəz olunmuşdur. Son 20 il ərzin- 
də konqnitiv psixologiya ABŞ psixologiya- 
sının aparıcı istiqaməti kimi geniş yayılmış- 
dır. Bu cərəyanın əsasını insan davranışında 
biliklər, konqnitiv strukturlar həlledici rol 
oynayır (əsas nümayəndələri S.Bruner, U.Naysser, R.Atkinson və b). 
Konqnitiv psixologiya insan təfəkkürü şəklində biliklərin rolunu oyna- 
yır. Bununla bərabər, həmin cərəyan şəxsiyyəti, fərdi fərqləri, emosiyala- 
rı və s. konqnitiv nəzəriyyə baxımından təhlil edir. 
Bir çox tədqiqatçılar (L,Vekker, A.Luriya və b.) biliklərin formalaş- 
ması prosesi insanın praktik nəzəri fəaliyyətinin öyrənilməsi zəminində 
təhlillər aparmışlar. Qeyd etmək lazımdır ki, konqnitiv psixologiya müx- 
təlif istiqamətlərdə aparılan tədqiqatları vahid konseptual model əsasın- 
da birləşdirmək imkanına nail ola bilmədi. 
"Humanistik" cərəyanın əsas mahiyyəti insani hisslərlə yaşayan var- 
lıq kimi qəbul edilməsindədir. Onların fikrincə (K.Rocers, Q.Olport və 
b.) insana öz imkanlarını həyata keçirmək üçün kömək etmək lazımdır. 
Elmi-texniki tərəqqinin inkişaf etdiyi cəmiyyətdə eksperimental psi- 
xoloji cərəyanlar fəaliyyət göstərir. Bu gün eksperimental metodlar insan 
psixologiyasının bütün sahələrinə nüfuz etmişdir.'*^ 
15.
 
Ə.S.Bayramov. Etinik psixologiya. Bakı, 2001. 
16.
 
Ə.S.Bayramov, Ə.Ə.Əlizadə. Psixologiya. Bakı, 2006. səh.74. 
■ 
19
 
 -   -----------  

---