Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ■ У.Джеймс. Введение в философию. Б.Расссл. Проблемы философии. М., «Республика». 2000, с.22. "Yenə orada, s.23.
- ^«Aqnostisizm» sözü clmdo ilk dofə ingilis bioloqu T.N.Heksli (1825-1895) torə- fındən istifado edilmişdir. 26
Daha bir vacib məsələ üzərində də dayanmaq lazımdır. Fəlsəfə və metafizikanı eyniləşdirmək filosoflar arasında mübahisələrə səbəb olur. Metafizika haqqında müxtəlif fikirləri Aşağıdakı qaydada qruplaşdırmaq olar. 1.
ontologiya (varlıq haqqında təlim) ya da bütün mövcudatın ilk səbəbini (Aristotelin «ilk fəlsəfəsi») öyrənən təlim başa düşülür. Amerika filosofu U.Ceyms (1842-1910) yazır: «Metafizika termininə dəqiq tərif vermək mümkün deyil və bu sözun mənasını anlamağın ən yaxşı vasitəsi onun tədqiq etdiyi bir sıra problemləri sadalamaqdır. Metafizika elm və həyat tərəfindən qoyulan, lakin həll edilməyən müxtəlif qaranlıq, mücərrəd, universal suallann müzakirə edilməsidir...»^'. Buna baxmayaraq o, metafizikaya tərif verir: «Bütün varlığın səbəbini, mahiyyətini, mənasını və son taleyini axtarmağa - metafizika demək olar. Və yaxud onu (təcrübi və yaxud təcrübəüstü) reallığın ən ümumi baş- lanğıclan, onlann bir-biri ilə və bizim idrak qabiliyyətimiz ilə qarşılıqlı əlaqəsi haqqında elm də adlandırmaq olan>.“ 2.
rasionalist (ağıla əsaslanan) fəlsəfi təlim nəzərdə tutulur. Nəticə ağılın gücü sayəsində çıxarılır. Metafizika eyni zamanda rasional kosmologiya, rasional psixologiya, teologiya kimi bilik sahələrini də əhatə edir. C.Mur (1873-1958) deyir: «Mən hər şeydən əvvəl «metafizik» elə filosofu adlandırıram ki, hər bir mövcud olan predmetin «təbii» predmet olmadığını qəbul edir. Beləliklə, metafiziklərin xidməti ondadır ki, onlar bizim biliyimizin toxunmaqla hiss
etdiyimiz, gördüyümüz, duyduğumuz predmetlər ilə məhdudlaşmadığını kəskin şəkildə qeyd edirlƏD>.^^ 3.
bir çox filosoflar belə hesab edirlər ki, metafizika təcrübəyə qədər «təmiz ağıl»dan çıxarılan (apriori) biliyin əsasıdır. ■' У.Джеймс. Введение в философию. Б.Расссл. Проблемы философии. М., «Республика». 2000, с.22. "Yenə orada, s.23. Дж.Э.Мур. Природа моральной философии. М.. «Республика». 1999. с. 128. 25 4.
Marksist anlamda metafizika dialektikaya əks olan təlimdir, yəni şeyləri və onların təzahürlərini bir-birindən təcrid olunmuş şəkildə götürən və onların mahiyyətcə dəyişməz olduğunu sübut etməyə çalışan təlimdir. / 5. N^ayət, ən geniş mənada metafizika adı altında bütün varlığın başlanğıcı və mahiyyətinin prinsipləri haqqında təlim başa düşülür. Başqa sözlə metafizika - fəlsəfənin sinonimidir. «Metafizika» termini Aristotelin davamçılarından biri olan Andronik Rodoslu tərəfindən fılosofiın təbiətin dərk edilməsinə aid olmayan və elmi-təbii axtarışlardan kənara çıxan fikirlərini ifadə etmək üçün irəli sürülmüşdür. Materiya və şüurun hansı qarşılıqlı münasibətdə olmaları sualına verilən cavabdan asılı olaraq fəlsəfədə iki istiqamət yaranmışdır: materializm və idealizm. Materialistlər hesab edirlər ki, ilk başlanğıc - maddi varlıq bütün mövcudatın əsasıdır və insan şüurundan asılı olmayaraq, yəni obyektiv olaraq yaşayır. İdealistlər isə əks mövqedə dururlar və“belə hesab edirlər ki, mənəvi amillər (ideya, ruh və s.) bütün mövcudatın varlığını müəyyən edir. Hərn materialistlər, həm də idealistlər monizm (yun. «monos» - bir, tək) fikrinə əsaslanırlar. Monizm bütün varlığın bir başlanğıcı olduğunu təsdiq edən fəlsəfi təlimdir. Materialistlərdə bu başlanğıc - materiya, idealistlərdə isə şüur, ruh hesab edilir. Fəlsəfə tarixində elə filosoflar olmuşdur ki, hər iki başlanğıcı (maddi və ideal) eyni dərəcədə əhəmiyyətli hesab etmişlər. Onları dualist (lat. «duo» - iki) adlandınrlar. Elə filosoflar da var ki, daha çox başlanğıc olduğunu göstərirlər. Onlara plüralist (lat. - çox) deyirlər. Fəlsəfədə ən əhəmiyyətli məsələlərdən biri də dünyanın dərk edilməsi problemidir. Dünyanı, xüsusən onun bir çox tərəflərinin prinsip etibarilə dərkedilməzliyini irəli sürənlərə fəlsəfədə aqnostik (yun. «qnosis» - bilik) deyilir. Fəlsəfədəki idealizm və materializm istiqamətlərinin özləri də yekcins, bütöv deyil.
idealizmin müxtəlif formalan var. Məsələn, obyektiv idealizm adlanan cərəyan real aləmin insandan asılı olmayaraq mövcud olduğunu təsdiq edir və göstərir ki, onun əsasında ağıl, dünya ruhu durur (Platon, Hegel və b.). Subyektiv idealizm isə hesab edir ki, maddi dünya insandan asılı olmayaraq mövcud ola bilməz, bütün əşyalar insanın subyektiv dərketmə qabiliyyətinin, onun düyğu və qavrayışlarının məhsuludur. Mövcud olmaq - insanın hiss üzvləri tərəfindən qavranılması deməkdir. Fəlsəfi materializm də öz tarixində bir çox mərhələlərdən keçmişdir: qədimdə olmuş «sadəlövh materializm», mexaniki, metafizik və nəhayət, dialektik materializm (marksist fəlsəfə). Marksistlərin fikrinə görə dialektik materializm təbiətin, cəmiyyətin və təfəkkürün ən ümumi qanunlarını, materiya və onun mövcud olma formalarını, materiya və şüur arasındakı qarşılıqlı münasibəti öyrənir. Marksizmin yaradıcılarından biri olan F.Engelsin fikrincə fəlsəfənin əsas məsələsi şüurun materiyaya, ruhun təbiətə olan münasibətidir. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, fəlsəfi problemlərin bütün zənginliyini «fəlsəfənin əsas məsələsi»nə müncər etmək, hətta ona bağlamaq doğru deyil. Materializm və idealizm müxalifətinə qarşı neytral problemlər olduqca çoxdur. Fəlsəfədə həmişə ən əsas problem rasionalizm (ağıla əsaslanmaq) və onun əksi olan irrasionalizm arasındakı müxalifət olmuşdur. Yalnız rasiona- lizmdə materializm və idealizm müxalifətinin mənası var, irra- sionalizmdə belə müxalifət yoxdur. 3. Fəlsəfi dünyagörüşü və metodologiya 3.1. Fəlsəfi dünyagörüşü Dünyanı seyr etməkdən fərqli olaraq dünyagörüşü dünyanı intuitiv yolla dərk etməyə əsaslana bilməz. Dünyagörüşünün təbiəti anlamağa, onu anlayışlar vasitəsilə başa düşməyə ehtiyacı var. Belə ilkin dünyagörüşü anlayışları - «dünya» (kosmos), «insan» (ruh) və «Allah» mövhumlarıdır. Dünyanı seyr etməyin əyani obrazlarından fərqli olaraq dünyagörüşünün anlayışları düşünülmüş məntiqi münasibətlərə əsaslanır. 27 Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|