Ə. M. BƏDƏlov a. M. AĞAyev

 
92 
Çinin quru ərazisi üzrə 60 %-ə qədər, cənub sahilboyu rayonlar 
üzrə isə 80 % düşür. 
Lakin ÇXR-
nın 
investisiya 
siyasətində 
bəzi 
çatışmamazlıqlar  mövcuddur.Sahibkarlıq  fəaliyyətinə  dövlətin 
yetərincə müdaxiləsi; milli valyutanın dönərli olmaması; torpaq 
satışı  qanununun  olmaması  ilə  bağlıdır.ÇXR-nın  geridə 
qalmasının  digər  səbəbi  xarici  kapitalın,  əsasən  sahilboyu 
rayonlar  üzrə  cəmlənməsindən  ibarətdir.Ölkə  höküməti 
investisiyanı  daha  kasıb  daxili  rayonlara  istiqamətləndirmək 
üzrə iş aparır. 
 
bazarlarda  ciddi  rəqibə  çevirmiş  və  onun  şansı  bir  çox 
ölkələri  yetərincə  sıxışdırmışdır.BMT-nin  mütəxəssislərinin 
rəyinə  görə  XXI  əsrdə  (2015-2020-ci  illər  üçün)  ÇXR  dəyər 
üzrə dünyada ən böyük ümummilli məhsula malik olacaqdır.Bu 
dövrdə eksportun həcmi də dünya üzrə ən böyük çəkiyə malik 
olacaqdır.Xarici iqtisadi faktorun rolunun kəskin artması xarici 
kapitalı  cəlb  edə  bilən  bir  çox  təsərrüfat  sahələrinin  eksporta 
arentasiyasına  əsaslanacaqdır.Bu  zaman  aparıcı  rolu  Xuaçyao 
(Çin  diyasporu)  oynamış  və  oynamaqdadır.Honkqonqun  Çin 
ilə  birləşməsi  Çinin  xarici  iqtisadi  potensialını  daha  da 
gücləndirəcəkdir. 
İdarəetmə  modelinin  bəzi  cizgiləri.  ÇXR-da 
reformaların  keçirilməsi  strategiyası  tədbirlərin  həyata 

---

 
93 
keçirilməsi  ardıcıllığının  ölçülüb  biçilməsi  ilə  fərqlənir. 
Reformalar 1978-
ci  ildən  strat  götürmüşdür.  İslahatların  ilk 
istiqaməti  kəndlərin  yenidən  qurulması  və  onların  şəhərlərlə 
qarşılıqlı əlaqədə olması ilə bağlı idi. Çünki, ÇXR əsasən aqrar 
ölkədir. İqtisadi qərarlarda kəndlilər bəzi azadlıqlar əldə etdilər. 
Onlar  üçün  kənd  təsərrüfatı  məhsulu  üzrə  dövlət  tapşırığı 
əhəmiyyətli  dərəcədə  azaldıldı.  Bu  da  artıq  məhsulun  sərbəst 
bazarda  satışına  imkan  yaratdı.Bundan  sonra  kəndlilərin 
kooperativlərdə  birləşməsinə  təşkilatlanmanın  vahid  formada 
olması  imkanı  kimi  baxılmadı.  Həm  də  şəxsi  ailə  təsərrüfatı 
geniş vüsət aldı. 
Çin  reformasının  vacib  xüsusiyyəti  ondan  ibarətdir  ki, 
iqtisadiyyatda  baş  verən  dəyişikliklər  praktiki  olaraq 
cəmiyyətin  siyasi  sturukturuna  toxunmamışdır.  Çin  rəhbərliyi 
ölkədə  sosializm  quruculuğu  xəttini  qətiyyətlə  saxlamış  və 
marksizm-
leninizmə  olan  sədaqətini  qorumaqdadı.  Siyasi 
hakimiyyətdə Çin Komunist Partiyası və yerlərdə onun partiya 
funksianerləri durur. 
1979-
cu  ildə  strateji  iqtisadi  inkişafı  müəyyənləşdirən 
şüar  belə  səslənirdi: “Plan-başdır,bazar-köməkçidir”.1984-cü 
ildə  “Planlı  bazar  iqtisadiyyatı”  yaradılması  şüarı  irəli 
sürüldü.1992-
ci  ildə  Çin  Komunist  Partiyasının  XIV 

---

 
94 
qurultayında  “Sosialist  bazar  iqtisadiyyatı”nın  yaradılması 
kursu elan olundu. 
İrəli  sürülmüş  konsepsiyanın  reallaşdırılmasının  əsas 
yolları aşağıdakılardır: 
−
 
dövlət mülkiyyətində olan müəssisələrin təsərrüfat 
müstəqilliyinin  genişləndirilməsi,  özəl  sektora 
dövlətin sərt nəzarətinin saxlanması; 
−
 
bazar  proseslərinin  dövlət  tənzimlənməsinin 
iqtisadi metodlardan daha çox, inzibati metodlarla 
aparılması  (buna  baxmayaraq  iqtisadi  metodla 
tənzimlənməsinin rolu artır); 
−
 
dövlət    müəssisələrinin,  sərt  dövlət  nəzarətinin 
saxlanması  şərti  ilə  tədricən  bazar  təsərrüfatı 
rejiminə keçməsi; 
−
 
əsas  makroiqtisadi  proporsiyalar  üzərində  dövlət 
nəzarəti  (artım  tempi,  yığımın  uyğunluğu, 
istehlak, 
əasa 
dövlət 
investisiyalarının 
bölüşdürülməsi). 
Çin  reformalarının  ən  böyük  uğuru  kənd  təsərrüfatının 
inkişafı və bütövlükdə ərzaq probleminin həlli ilə əlaqadardır. 
1994-
cü  ildən  Çində  iqtisadi  sistemin  reforması  özünün 
yeni  inkişaf  mərhələsinə  qədəm  qoymuşdur.  Bazar 
infrasturukturunun formalaşmasına daha çox diqqət yetirilmiş, 

---

 
95 
1980-
cı  illərin  sonunda  qiymətlər  üzərində  dövlət  nəzarəti 
yalnız 8-10 % təşkil etmişdir. Bununla  yanaşı  istehsal texniki 
təyinatlı  əmtələrə  qiymətlərin  liberallaşdırılması  hələ  qarşıda 
duran məsələdir. 
Pul-
kreditin  tənzimlənməsi  sahəsində  də  bəzi  işlər 
görülməlidir.Belə ki, bazar dəyişikliklərinə uyğun olaraq vergi 
islahatlarının  aparılmamasılazımdır.  Hələlik,  pul  kütləsi  və 
bütün pul-
kredit  formalarının  tənzimlənməsini  dövlət  həyata 
keçirir. 
 
Rusiya Federasiyası (RF) və dünya 
təsərrüfatında onun rolu 
 
Sosial-
iqtisadi  inkişafda  xarici  iqtisadi  faktorun 
rolunun  qiymətləndirilməsi.  RF  keçmiş  SSRİ-nin varisidir. 
Lakin  əvvəlki  mövqeyi  tamamilə  itirilib.  Bazar  iqtisadiyyatı 
yaratmaqla  RF  dünya  təsərrüfatına,  beynəlxalq  hüquq 
münasibətlərinə  hörmətlə  yanaşan  və  əməl  edən  bərabər 
hüquqlu  tərəfdaş  kimi  daxil  olmağa  çalışır.  RF-nın  müasir 
vəziyyətində  başlıca  olaraq  xarici  iqtisadi  faktorun rolunun 
əhəmiyyətli dərəcədə yüksəlməsi hiss olunmaqdadır. 
RF  dünyada  ən  böyük  ərazi(17.4  mln  km)  və  təxminən 
150 milyon nəfər əhaliyə malikdir.(Bu göstərici üzrə dünyada  

---

 
96 
6-
cı  yeri  tutur).Ölkədə  kömür  və  karbohidrogen  ehtiyatları 
zəngindir.Belə ki, dünya ehtiyatlarının ümumi həcminin 20% -
ə  qədəri  bu  ölkədə  yerləşir.  1990-1998-ri  illərdə  UDM-un 
həcmi  40%  aşağı  düşmüş  və  1999-cu  ildə  təxminən  0.8  trln. 
dollar  təşkil  etmişdir.RF  bu  göstərici  üzrə  dünyada  8-ci yeri 
tutur.Adambaşına  düşən  UDM-un  səviyyəsinə  görə  RF 
ortasəviyyəli dövlətlər qrupuna aiddir(təxminən 6220 dollar) və 
dünya iqtisadi iyearxiyasının beşinci pilləsində qərar tutur. 
İstehsalın  strukturu  bütövlükdə  sənayedən  ibarətdir 
ÜDM-
də  sənayenin  payı-64%-dir.  Lakin  əsas  yer  yanacaq-
energeti
ka 
sahələrinə 
məxsusdur.Sənaye 
istehsalının 
strukturunda yanacaq-
energetika sahəsi 64% təşkil edir. 
Səmərəlilik  baxımından  Rusiya  istehsalı  inkişaf  etmiş 
ölkələrin  səviyyəsindən  geridə  qalır.RF-da  məşğul  əhalinin 
birinə düşən şərti xalis məhsul təxminən 20% təşkil edir. ABŞ-
da bu rəqəm 24%, Yaponiyada isə 27%-dir. 
Bazar iqtisadiyyatının əsaslarının formalaşdırılması xarici 
iqtisadi  faktorun  rolunu  mahiyyətcə  artırdı.Ölkənin  iqtisadi 
inkişafı  geriləmə  ilə  xarakterizə  olunsa  da,  bu  proses  davam 
etdirildi.Laki
n  yeni  məqsədlər,yeni  vəzifələr,nəhayət,  iqtisadi 
sistemin  başqa  xarakterdə  olması,xarici  iqtisadi  əlaqələri 
iqtisadi  artımın  əhəmiyyətli  faktoru  kimi  nəzərdən 
keçirilməsini  tələb  etdi.1997-ci  ildə  eksport  kvotası  (yaxın 

---