İF R A Z A T S İS T E M İ V Ə S U -D U Z M Ü B A D İL Ə S İ..........................75
Y A Ş A M A U Ğ R U N D A M Ü B A R İZ Ə ....................................................77
M üdafiə və hücum ......................................................................................77
M im ik riya.....................................................................................................82
Ə R A Z İ M Ə N S U B İY Y Ə T İ........................................................................ 87
Tem peratur preferendum ları................................................................ 89
S Ü R Ü N Ə N L Ə R İN H Ə Y A T IN D A DÖ VRİ H A D İ S Ə L Ə R ...... 93
P O P U L Y A S İY A N IN S T R U K T U R U ..................................................... 99
R E P T İL İL Ə R İN SA Y I V Ə SA Y Ğ I M E T O D L A R I...................... 106
Z O O C O Ğ R A F İY A Y A N Ə Z Ə R ............................................................ 110
R eptilərin yayılm a sərhədləri (hüdudları)........................................ 111
R eptililərin regional yayılm ası............................................................114
S Ü N İ Ş Ə R A İT D Ə H Ə Y A T ...................................................................... 118
Süni şəraitdə yetişdirilmə (artırılm a)............................................... 118
S Ü R Ü N Ə N L Ə R İN M Ü H A F İZ Ə P R O B L E M L Ə R İ..................... 121
O nların gələcəyinə qayğı ...................................................................... 121
R E P T İL İL Ə R İN B İO S E N O Z D A Ə H Ə M İ Y Y Ə T İ ........................129
Ə d əb iy y a t................................................................................................. 133
4
downloaded from KitabYurdu.org
ÖN SÖZ
Yer kürəsində əhalinin sürətlə artdığı müasir dövrün ən
mürəkkəb vəzifələrindən biri canlı təbiətin məhvi prosesini lə
ngitməkdir. Bu, öz növbəsində insan tərəfindən yeni landşaft
ların tutulmasına gətirib çıxarır. Arid zonaların və bitki
örtüyünün siması dəyişərək vəhşi heyvanların, həmçinin də
reptililərin yaşaması üçün yararsız olan süni əkinlərlə əvəz
olunur. Daha çox təhlükəli olan isə insanların reptililərə -
«əhəmiyyəti aydın olmayan varlıqlara» münasibətidir. Əhali
nin böyük bir hissəsinin ilanlar, kərtənkələlər və reptililərin
digər nümayəndələri haqda məlumatsızlığı onların amansız
məhvinə gətirib çıxarır.
Təqdim olunan bu kitabda oxucuların diqqəti reptililərin
yayılmasına, davranışına, ekologiyasına, biosenozda və insan
həyatında əhəmiyyətinin açıqlanmasına yönəlmişdir. Ümid
edirik ki, ali onurğalılarm nəsil ağacının kökü olan bu canlılar
la daha yaxından tanışlıq oxucuların onlara münasibətini dəy
işəcək.
5
downloaded from KitabYurdu.org
SİNFİN XARAKTERİSTİKASI
Sürünənlər ali və əsl quru onurğalılarına mənsub canlılar
qrupudur. Quru onurğalılarına məxsus bütün əsas cəhətlər
sürünənlərdə aydın təzahür edir. Amfibilərlə müqayisədə on
lar, daha mükəmməl tənəffüs mexanizmini - yalnız ağciyərlərlə
tənəffüsü təmin edən döş qəfəsinə malikdirlər. Baş beyin nisbə
tən yaxşı inkişaf etmişdir. Böyük yarımkürələrdə ikinci beyin
tağının (neopallium) - boz maddədən beyin qabığının əmələ
gəlməsi də bu qrup üçün xarakterdir. Quru həyat tərzi ilə əla
qədar sürünənlərin bədəni amfıbi və balıqlarla müqayisədə da
ha çox hissələrə ayrılmışdır. Boyunun olması kəlləni daha hə
rəkətli etmişdir. Epidermis qatının buynuzlaşması və pulcuq-
lar dərini qurumaqdan qoruyur. Sürünənlərdə skelet və əzələ
nin proqressiv dəyişməsi bərk substrat üzərində onların hərə
kətini təmin edir.
İfrazat və su mübadiləsini metanefroz (çanaq) böyrəklər
həyata keçirir. İstiliyi tənzimləmə qabiliyyəti zəifdir. Bədən
temperaturu daimi deyil və ətraf mühit temperaturundan çox
asılıdır.
MƏNŞƏ VƏ TƏKAMÜLÜ
Reptililərin əcdadları olan zirehbaşlı amfıbilər və ya ste-
qosefallar, quruda 365 mln. il əvvəl, yuxarı devon dövründə
təşəkkül tapmışlar. Daş kömür dövrü onların təkamülü və
yüksəlişi üçün əlverişli dövr idi. Daş kömür dövrünün sonunda
quruda yaşama şəraiti dəyişdi. Dağəmələgəlmə prosesləri, qu
ru sahələrinin Yerin qütblərinə nisbətən yerdəyişməsi iqlimin
və bitki örtüyünün də dəyişilməsinə səbəb oldu. Yerdə daha
quru iqlim bərqərar oldu. Əksər vilayətlərdə geniş səhralı mə
kanların formalaşması, yumurtasını suya qoyan steqosefalla-
rın çoxalma imkanını təmin etmirdi.
6
downloaded from KitabYurdu.org
Reptililər 240 mln. əvvəl perm dövründə əmələ gəlmişlər.
Reptililərin təşəkkülü mərhələsində onların əsas qidası olan
həşəratın və müxtəlif quru bitkilərinin əmələ gəlməsi bu
dövrün şəraitini çox əlverişli etmişdir. Əvvəlcə, quru mühitinə
uyğunlaşan, lakin su və nəm biotoplarla sıx əlaqəli formalar
meydana gəldi. Onlar daha hərəkətli olub, daha iri beyinə ma
lik idilər.
Orta karbon dövründə bu canlılardan seymuromorflar ay
rılır. Bəzi paleontoloqlar seymuromorfları amfıbilərə aid etsə
lər də, bu canlılar daha çox reptililərə məxsus cəhətlərə malik
idilər: fəqərələrin forması, bədəni yerdən qaldıran ətraf və qur
şaqların skeleti, kəllədə ənsə çıxıntısı və s.
Beləliklə, quru mühit şəraitinə uyğunlaşma və onu mənim
səmək üçün vacib olan bütün cəhətlər reptililərdə əmələ gəldi.
Reptililər təkamül yolunu sürətlə keçdi. Rəqibləri olmadığına
görə onlar müxtəlif yaşama yerlərini uğurla mənimsədilər.
SİSTEMflTİKflSI
Sinif - Sürünənlər və ya Reptililər - Reptilia
I Yarımsinif Anapsidlər - Anapsida
+ D əstə Seym urom orflar -
S e y m o u r i m o r p h a
+ D əstə K otilozavrlar -
C o t y l o z a u r i a
Dəstə Tısbağalar - Chelonia, seu Testudines
+
II
Y arım sinif Proqonozavrlar -
P r o g a n o s a u r i a
+
D əstə M ezozavrlar -
M e s o s a u r i a
+ III
Y arım sinif İxtiopteriqilər -
İ c h t y o p t e r y g i a
+ D əstə İxtiozavrlar -
İ c h t h y o s a u r i a
+ IV
Y arım sinif Sinaptozavrlar -
S y n a p t o s a u r i a
+ D əstə Protorozavrlar -
P r o t o r o s a u r i a
+ D əstə Zauropteriqilər -
S a u r o p t e r y g i a
Diapsidlər
+
V
Y arım sinif Lepidozavrlar -
L e p i d o s a u r i a
7
downloaded from KitabYurdu.org
Dostları ilə paylaş: |
