Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 30. 06. 2010-cu il tarixli

1
.2
3
4
5
6
7
8
9
Böcəklər
25
25000
19
2975
11,9 22,4
25,3
+0,1
lkiqanadhlar
38
38000
9
1409
3,7 345,0 12,0
-0,4
Pərdəqanadllar
20
20000
26
4072
20,3 18,0
34,7
+0,3
Pulcuqqanadlılar
(imaqo+sürfə)
3
3000
2
213
10,4
3,0
2,7
-0,1
Digər növlər
2
2000
2
213
15,6 2,0
2,7
+0,1
Cəmi
110
110000
75
11745
10.6 100,0 100,0
-
Cədvəl  13
Cəld kərtənkələnin şırımlı yovşan çöllüyündə qənimətinə təsiri
Yeyilən növlər 
qrupu
Onurğasızların mütləq sayı
T
əsi
r 
səviy
yəs
i,
 %
-l
ə
Nisbət, %-lə
Hə
r 
növ
 ü
çü
n
 
qida
nın
 seçi
cil
iyi
3
 nü
m
u
nə
də
 
təyin
 eilmişdir
1 
ha 
əraz
idə
 
hes
ab
lanıb
1 
ha 
ərazidə 
1 
a
y
 
mü
ddətində yeyi
lm
iş
dir
11
 kə
rtə
nkələnin 
c 
mə
dəsind
ə
Ç
ö
ld
ə
qidada
Xərçənngkimilər
-
-
240
1
-
-
2,9
-
Hörümçək
1
3300
720
3
21,8
2,9
8,6
+0,5
Düzqanadlılar
3
10000
2880
12
28,8
8,6
34,2
+0,6
Y arımsərtqanadlılar
4
13300
720
3
5,4
11,4
8,6
-0,1
Böcəklər
6
20000
2400
10
12,0 17,1
28,5
-0,2
lkiqanadhlar
1
3300
-
-
-
2,9
-
-
Pərdəqanadllar
16
53300
480
2
0,9
45,6
5,7
-0,7
Pulcuqqanadlılar
(imaqo+sürfə)
3
1000
720
3
7,2
8,6
8,6
+ 1,0
Digər növlər
1
3300
240
1
7,2
2,9
2,9
+ 
1 , 0
Cəmi
35
116500 8400
35
7,2 100,0 100,0
-
Beləliklə,  Stavropol  yüksəkliklərində  cəld  kərtənkələnin 
aktivlik  dövründə  ən  güclü  təsiri  böcəklərə (0,7-12,0%),  pərdə- 
qanadlılara  (0,09-28,8%),  hörümçəklərə  (0,7-12,0%)  və  düzqa- 
nadlılara (0,07-28,8)  olur.  Əgər  onun  qidalanma  xüsusiyyətini 
nəzərə alsaq,  konsument  kimi cəld kərtənkələ onun  kütləvi  qi­
dasını təşkil edən növlər üçün əhəmiyyətli ola bilər.
130
downloaded from KitabYurdu.org

---

Cəld kərtənkələnin meşə zolağında qənimətinə təsiri
Cədvəl  14
Yeyilən növlər 
qrupu
Onurğasızların mütləq sayı
Təsir 
səv
iy
y
əsi
, 
%
-l
ə
Nisbət, %-lə
| 
Hə
r 
nö
v 
ü
çü
n
 
| 
qid
an
ın
 seçi
cil
iyi
3 
nü
mu
nə
də
 
təyi
n 
eiln
ji
şd
ir
1 
h
a
 ə
raz
id
ə 
he
sa
b
la
n
ıb
7
 kə
rtənk
ələnin
 
m
əd
əs
in
d
ə
1 
ha
 əraz
idə
 1
 ay
mü
ddətində
yeyil
mi
şd
ir
M
e
şə
 z
o
la
ğ
ın
d
a
qid
ad
a
Hörümçəklər
2
6700
1
118
1,7
5,0
2,0
-0,7
Çoxayaqlılar
4
13300
7
823
6.2
10,0
14,0
+0,1
Düzqanadlılar
4
13300
1
118
0,8
10,0
2,0
-0,6
Yarımsərtqanadlılar
5
16700
7
823
4,9
12,5
14,0 +0,05
Böcəklər
5
16700
4
470
2,9
12,5
8,0
-o,ı
lkiqanadlılar
5
16700
6
706
4,2
12,5
12,0 -0,02
Pərdəqanadllar
Pulcuqqanadlılar
(imaqo+sürfə)
5
16700
20
2352
14,1 12,5
40,0
+0,5
Cəmi
40
133000
50
5880
4,4 100,0 100,0
-
Bəzi  reptili  növləri  ölü  cəsədlə  həvəslə  qidalanır,  məsələn, 
su  qalxansifəti  (Gloydiııs  piscivorus)  balıqçıların  atdığı  balıq 
başı və içalata  tamah  salır.  Florida yaxınlığında Sider  Ki  ada­
larında  bu  ilanlar  qarabatdaq  və  kürəkayaqlı  quşların  kolo­
niyasında məskunlaşmaqla, quşların ağzından  düşən və ya on­
lardan  hürkən  balıqlarla  qidalanır.  Timsahlar  tez-tez  cəsədlə 
qidalanır.  Qanq  qavialı  cəsədləri,  həmçinin  qədim  adətlərə 
uyğun müqəddəs Qanq sularında dəfn edilən insanları yeyir.
Respublikamızda  yaşayan  bataqlıq  tısbağası  su  və  quru 
heyvanları  ilə  qidalanır.  Əvvəllər,  onların  balıq  təsərrüfatına 
zərər yetirdiyi  güman edilirdi.  Lakin,  bu  tısbağalar o  qədər də 
çevik  deyildir  ki,  balıq  tuta bilsin,  o, əsasən  yaralı və xəstə ba­
lıqla yemlənir.
Reptililərin  qazıcı  fəaliyyəti  də  müəyyən  əhəmiyyət  kəsb 
edir.  Səhra  növlərində  bu  cəhət  xüsusilə  də  inkişaf  etmişdir.
131
downloaded from KitabYurdu.org

---

Bir  çox  quru  və yeraltı  həyat tərzi  keçirən  reptililər,  torpaqda 
yuva qazır,  müxtəlif istiqamətlərə çoxsaylı yollar açır.  Missisi­
pi  alliqatorlarının  fəaliyyəti  bu  mənada  xüsusilə  maraqlıdır. 
Bu  timsah  tutduğu  bataqlıq  ərazisində  nohurlar  qazır  və  onu 
qoruyur;  o yumşaldaraq  su  hövzəsindən  palçıq  və su  bitkiləri­
ni  çıxarıb  ataraq  yeni  hövzə  əmələ  gətirir.  Tədricən  yeni  ya­
ranmış hövzənin  öz  spesifik  birliyi  (canlı  aləmi)  yaranır  ki,  bu  
varlıqlar da quşların yeminə çevrilir.
Cədvəl  15
Sıçrayan kərtənkələnin əkin sahələrində qənimətinə təsiri
Onurğasızlann  mütləq sayı
Nisbət, %-lə
Yeyilən növlər 
qrupu
3
 nü
m
u
nə
də
 
təy
in
 e
ilmişd
ir
1 
ha
 ə
ra
zi
d
ə 
hesa
blan
ıb
4 
kə
rtə
nk
əl
ən
in
 
mədəsində
1 
ha
 ərazidə 
1 
a
y
 
müddətində 
y
eyilm
işdir
Təsi
r səv
iy
y
əsi
, 
%
-l
ə
ək
in 
ye
rl
əri
nd
ə
qidada
Hə
r 
növ
 ü
çü
n
 
qidan
ın 
seçi
cil
iyi
Molyusklar
1
3300
2
15,0
0,4
2,5
7,1
+0,4
Hörümçəklər
1
3300
3
22,5
0,7
2,5
10,8
+0,5
Yanmsərtqanadhlar
4
13200
1
7,5
0,1
10,0
3,6
-0,4
Sərtqanadlılar
12
40000
15
112,5 0,2
30,0
53,6
+0,2
Ikiqanadlılar
17
56600
2
15,0 0,02 42,5
7,1
-0,7
Pərdəqanadllar
1
3300
2
15,0
0,4
2,5
7,1
+0,4
Pulcuqqanadlılar
(imaqo+sürfə)
1
3300
2
15,0
0,4
2,5
7,1
+0,4
Digər növlər
3
10000
1
7,5
0,1
7,5
3,6
-0,3
Cəmi
40
133000
28
210
0,15 100,0 100,0
-
Bu və ya digər reptili növünün üstünlük  təşkil etdiyi biose­
nozlarda,  konsument  kimi  quş  və  məməlilərin  analoji  əhə­
miyyətini üstələyə  bilər.  Gəmiricilərin sayı azalan illərdə repti­
lilər  bir  çox  yırtıcı  quş  və  məməlilərin  yeminə  çevrilir  və  bu 
halda produsent kimi onların rolu əhəmiyyətli ola bilər.
132
downloaded from KitabYurdu.org

---

ƏDƏBİYYAT
1. 
İ s k ə n d ə r o v   T .M .,  T a ğ ıy e v   Ə .N .
 
tlanlann həyatı// Bakı, Sabah, 2009
2
. 
Anexnepoe A. M.
 
3
eMHOBOHHbie 
h
  n p e c M b iK a ıo ııiH e c a   A
3
e p
6
aÜA>KaHa 
// H3
a
-
bo
 «Ə
jim
», 
BaKy,  1978
3.
 
Ajıuee 
r.A . 
TpeBOJKHbM 
CHraajı // 
A3ep6.  Tocyn. 
H3
a
-
bo
, 
1983
4. 
ÄHanbeea  H.E.,  Opjıoe  H.A.,  Xcuımoe  ll.F.u  dp.
  Amac  npecMbi- 
KaıomHxcfl CeBepHOİı  EBpa3nn // C-fIeTep6ypr, 2004
5.
 
EaHHUKoe AT., JJapeecxuü H.C.,  Hufenxo BT.  u dp.
  OnpefleJiHTejib 
3CMHOBonHbix 
h
  npecMbiKatouiHxca  ({layHbi  CCCP//  M.:  ripocBeuıe- 
h h c
, 
1977
6.
 
JJapeecxuü  M.C.
 
C x a ^ b H b ie  
amepmibi  KaBxa3a 
/ /  
H3
a
-
bo
  «HayKa». 
JleHHHrpaa,  1967
7.
 
JJapeecxuü  H.C.,  Opnoe  H.JT.
 
PeıiKHe 
h
 
HCHe3aıoııiHe  xaiBOTHbie. 
3eMHOBOflHbie 
h
 
npecMbiKaıoıunecH. 
M.:  «Bb[cuıaa  ınKojıa»,  1979
8. 
/JuHecMüH  JIT,  Kajıeifxm  M.JI.
  MeTOUbi  KOJiHMecTBeHHoro  yneTa
h
 
penTHjiHH 
// 
B  c6.  MeToflbi  yneTa  reorparJiHweKoro  pac- 
npeaejıeHHH  HaaeMHOiı LayHbi.  M.,  1952
9.
  TKapxoea B.K.  riepeMeuıeHHe 
h
  Mnrpaıınn  / 
B 
MOHorpacJjHH  «npbiT- 
xaa 5imepnııa».  M. «HayKa»,  1976
10.  ^Kn3Hb  >KHBOTHbix.  3eMHOBOHHbie 
h
  npecMbiKaıomnecfl// 
T.4, 
m
.2, 
noa pea. A.r.BaHHHKOBa. 
M.:  «Hayxa», 
1976
W.KappA.
 
PenTHjiHH.  M.:  1975
12.  KpacHan  KHHra  A3ep6aiiÄ>KaHa.  IlpecMbiKaıoııtHecfl.  Baıcy:  «Mııibir», 
1989
13
.  HayMoe  H.fl.,  Kapmamee  H.H.
  3oojıorna 
mwBOHOMHbix// 
m
.2,  M.: 
«Bbicmafl ııiKo.na», 
1979
14
.OdyM K).
  ƏKOJiorHH // T.  1-2,  M.: «Mnp»,  1986
15.ripbiTKaıı  flmepmıa  -   MoHorpatfmHecKoe  orwcaHHe 
Bwıa 
// 
M.: 
«HayKa»,  1976
16
.IUepöax H.H.
 
fluıypxH rianeapKTHKH. 
KneB,  1974
17
.  flöjıoxoe 
A.B. 
rionyjwLiHOHHaa ÖHonoraa. M.: «B bic ruan  uiKOJia»,  1987
18
.  Klaus-Dieter  Schulz,  Andre  Erıtzeroth.
  A  Monograph  of the Co- 
lubrid  Snakes  of  the  genus  Elaphe  Fitzinger.  Tannenweg  25, 
52146 Würselen, Germany,  1996.
19
.  Peters 
G. 
Sekundäre  Geschlechtsmerkale.  Wachstum  and  Fortplan- 
zung  bet einigen  transkaukasischen  Eremias-Formen  (Reptilia,  Lacer- 
tidae). -In:  Robert Mertens Festchrift, Frankfurt a Main,  1964,445
133
downloaded from KitabYurdu.org

---

Svetlana Qulu qızı Cəfərova, 
Sevinc Eldar qızı Hümbətova, 
Şəbinə Əli-İsa qızı Əsgərova
REPTİLtLƏRİN
EKOLOGİYASI
Çapa  imzalanmışdır:  02.08.2010 
K ağız  formatı:  60x84  1/16 
Həcmi:  8,5  ç.v.;  Sifariş: 191;  Sayı:  100
«ADİLOĞLU» nəşriyyatında 
nəşrə hazırlanmış və çap edilmişdir.
Ü n v a n :   B a k ı   ş ə h .,  Ş ə r i f z a d ə   k ü ç ə s i ,  2 0 2  
T e l.:   4 9 8 - 6 8 - 2 5 ;   4 1 8 - 6 8 - 2 5 ;   4 3 3 - 0 0 - 4 3  
W e b :   w w w . a d i l o g l u . a z ;  E - m a i l :   a d i l o g l u 2 0 0 0 @ g m a i l . c o m
downloaded from KitabYurdu.org