Damğalar, rəmzlər mənimsəmələr Araz Qurbanov

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 307 -
40
Göytürk əlifbasında cingiltili «z» 
samitini bildirir. Qədim solyar 
rəmzdir. Damğa işarələrində 
 
 
 variantları «öz/
oz damğası», «qaz təpiyi», 
«sarman», «çərxi-fələk», «şəms-
gərdan» və s. adlanır.
89
Damğa adı: «qılınc». «Şəcəreyi-
Tərakimə» əsərində oğuzların 
yıva boyunun damğası kimi 
göstərilmişdir. Bəzi hallarda 
«ilan damğa» da adlanır. Uyğur 
əlifbasında 
 qrafemi «a» səsini 
bildirir.
41
Mahmud Kaşğarinin təsnifatına 
görə, oğuzların eymür, Əbülqazi 
Bahadur xanın «Şəcəreyi-
Tərakimə» əsərinə əsasən isə  
bəgdili boylarının damğası. Uyğur 
əlifbasında («Kutadqu-bilik») 
sözün əvvəlində gələn «d», «t» 
səslərini bildirir.
90
E.Triyarskinin təsnifatına əsasən, 
ən qədim türk damğalarından 
sayılır. Müxtəlif semantik yozumlara 
malikdir. Əsasən, Günəşin və Ayın 
vəhdətini simvolizə edir. Hazırda 
«Ay-ulduz» kimi tanınır. Eramızın 
VI-VII əsrlərinə aid Göytürk sikkəsi 
üzərində də həkk olunmuşdur. 
42
Qədim türk damğalarından biri 
sayılır. Qazaxların nayman, 
qarakirey tayfalarına aid 
tanınma-fərqləndirmə işarəsidir. 
Tipik hun damğalarından biri 
sayılır. Altaylarda «kulya» (qoç 
buynuzu) da adlanır. Qərbi 
Azərbaycan qayaüstü rəsmlərində 
təsvirləri vardır.
91
E.Triyarskiyə görə, 
 Altay 
kökənli türk damğasıdır. Baza 
siqmentləri Mərkəzi Asiyada 
«quyruqlu ay» adlanır. Türk 
xalqlarında onun 
 variantı da 
vardır. 
43
«Şəcəreyi-Tərakimə» əsərindəki 
təsnifatda 
 işarəsi oğuzların  
çuvuldur boyunun damğası kimi 
göstərilmişdir. «Ay» və ya «yay» 
damğasının bir variantı olsa 
da, bəzən «təknə», «qayıq» da 
adlandırılır. Yenisey işarələrində 
qalın saitli sözlərdə «b» səsini 
bildirən qrafemlərdən 
 
biridir.
92
Mərkəzi Asiyada «yürekli 
toskur» (ürəkli təknə) adlanan bu 
işarə Azərbaycanın milli xalça 
ornamentləri sırasında «dəvə» kimi 
də tanınır. Çünki xarici görünüşünə 
görə bu işarə yüklü dəvəni xatırladır. 
Damğanın şaquli variantı   
Türkiyənin Karacabey ilçəsindəki 
Yumrucaqlu kəndində aşkar 
olunmuşdur. Oğuzların bayandur 
boyunun damğası kimi göstərilmişdir.
44
Uyğur əlifbasında («Kutadqu-
bilik») sözün sonunda işlədilən 
«o» və «ö» səslərini bildirir.
93
Göytürk əlifbasında 
  işarəsinin 
bənzəridir. Cingiltili «b» səsi kimi 
oxunur. «Ev» anlamını verən damğa 
işarəsidir. 
45
İşarənin   variantı türk 
damğaları təsnifatında Krım 
tatarlarının qıpçaq tayfasına 
məxsus tanınma-fərqləndirmə 
nişanıdır. Hun, xəzər, Azərbaycan, 
qaraçay, noqay rəmzləri 
içərisində onun     variantları 
da vardır.
94
Mərkəzi Asiyada «kol/qol damğa» 
adı ilə tanınır. Tanınma-fərqləndirmə 
nişanı kimi qazaxların Böyük Juzuna 
(tayfa birliyinə) daxil olan şanışkılı 
tayfasının damğasıdır. 

---

Damğalar, rəmzlər… mənimsəmələr
- 308 -
46
İudaizmin Xəzər dövlətinə 
nüfuz etdiyi dönəmlərdə Qafqaz 
və Cənubi Qafqazda rəmz və 
damğa kimi geniş yayılmışdır. 
İslam simvolizmində sakral 
rəmzdir və «möhrü-Süleyman» 
adlanır. Bu rəmz türk admiralı 
Xeyrəddin Barbarossanın döyüş 
bayrağında, Azərbaycan və 
Türkiyənin bir sıra məscidlərinin 
divarlarında da əks edilmişdir. 
O.Akçokraklının təsnifatına 
görə, Krım tatarlarının damğa 
nişanlarından biri sayılır.
95
Qərb mənbələrində «iki sütunlu 
ipsilon» (yunan əlifbasında hərf) 
adlanır. İşarəyə təkcə Dərbənd 
və Xumara şəhərlərində deyil, 
Azərbaycanın, o cümlədən Qərbi 
Azərbaycanın, Türkiyənin, maddi-
mədəniyyət nümunələrində də 
rast gəlinir. Mahmud Kaşğarinin 
«Divani lüğət-it Türk» əsərinə 
əsasən, oğuzların qayı boyunun 
 
damğasıdır. 
47
İşarənin   qrafik forması uyğur 
əlifbasında («Kutadqu-bilik») 
sözün sonunda işlədilən «n» 
səsini ifadə edir.
96
«Cami ət-Təvarix» əsərində 
oğuzların bəydili tayfasının rəmzi 
kimi göstərilmişdir.
 «
48
 
Uyğur əlifbasında («Kutadqu-
bilik»)  sözün əvvəlində işlədilən 
 işarəsi  «l» səsini bildirir.
97
Damğa adı «quşqun» (atın 
quyruğunun altından bağlanan 
yəhər qayışı. Onun   variantı «sınıq 
sənək» (ikidişli nizə) adlanır.
49
Uyğur əlifbasında («Kutadqu-
bilik»)  sözün əvvəlində işlədilən 
işarəsi  «g» və «k» səslərini 
ifadə edir.
98
Qədim türklərin «and» damğasının 
variantlarından biri. Tyan-Şan 
dağlarının Koçkor vadisindəki saka-
skif qayaüstü işarələri içərisində 
(e.ə. I minillik) yer almışdır.
Cədvəlin tərtibində aşağıdakı mənbələrdən istifadə olunmuşdur.
188
«Dərbənd» və «Dəmirqapı» toponimlərinə gəldikdə isə onların hansının 
əvvəl, hansının isə sonra yaranması hələ də mübahisə obyektidir. Polemikaya 
fəal  qoşulmasaq  da,  bəzi  məntiqsizliklərə  müəyyən  aydınlıq  gətirilməsinə 
zərurət göz qabağındadır. Xatırladaq ki, eramızdan əvvəl VI əsrdə yaşamış 
antik  müəlliflər  Midiya  dövlətinin  sərhədlərini  təsvir  edərkən  onun 
şimalında «Kaspi qapısı» adlı keçidin olduğunu bildirmişlər. Sonralar ayrı-
188  М.  Гаджиев.  «К  выделению  и  интерпретации  зороастрийских  символов  в  знаковой  системе  Дербента 
  М.  Гаджиев.  «К  выделению  и  интерпретации  зороастрийских  символов  в  знаковой  системе  Дербента 
середины  VI  века».  Международная  научная  конференция  «Археология,  этнология,  фольклористика  Кавказа» 
Сборник кратких содержаний докладов Тбилиси, 25-27 июня 2009;  К.Алиев. «Тамга-знаки Дагестана», http://
kumukia.ru/article-8986; В.Флерова.  «Граффити  Хазарии»,  изд. Эдиториал УРСС, 1997; Л.Лавров. «Историко-
этнографические  очерки  Кавказа»,  Наука,  1978;  M.Əxмəтжанов.  «Нугай  Урдасы:  татар  халкынын  тарихи 
мирасы»,  Казан,  «Мягариф»,  2002.  А.Родожинский,  «Мы,  ниженижеприлажившие  истинные  тамги…» 
(опыт  иденфикации  родоплеменных  знаков  казахов  Старшего  жуза)//  «роль  номадов  в  формировании 
культурного  наследия  Казахыстана,  Алматы,  2010.  Ж.Войников.  «Алано-древнеболгарское  письмо/некоторьіе 
протоболгарские  символы»,  http://iriston.com/books/ALANO-DR-BOLG-PISMO/AL-PBG-P-SADRZANIE.htm; 
Г.Ф. Турчанинов. «Памятники письменности и языка народов Северного Кавказа и Восточной Европы», 1971; С. 
Байчоров. «Древнетюркские рунические памятники Европы». Ставрополь, 1989

---