D ə d ə qorqudara ş d ı rmalar ı • Folklor, Mifologiya və Etnoqrafiya • Onomastika, Dialektologiya və Etimologiya

276
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
«İgid bəy, öyünərsə, ər öyünsün, - aslandır!
Lovğalanmaq arvad üçün nöqsandır.
Öyünməklə avraddan kişi olmaz…
Bir Allah bilir ki, mən sənə sirdaşam, 
yaram, qıyma mənə» (1; 258).
Dəli Domrulun xatununun sədaqəti isə dastanın ən mühüm dəyə-
ri kimi qiymətləndirilə bilər. Çıxılmaz vəziyyətdə həyatını qurban 
verən bu qadın bir vəfa, sadiq könül rəmzinə çevrilir və hətta boyun 
süjetində Allahın yüksək dəyərləndirdiyi varlıq kimi üzə çıxarılır. O 
deyir:
Can nədir ki, sənə qıya bilməmişlər?
Yerlər şahid olsun, göy şahid olsun,
Qüdrətli Allah şahid olsun, qurbanam sənə,
Mənim canım qurban olsun sənin canına! (1; 247).
«Kitabi-Dədə  Qorqud»da  ailə  tərbiyəsinin  mərkəzində  duran 
əsas  obraz  kimi  qadın  davranışı  böyük  pedaqoji  və  didaktik  əhə-
miyyət daşıyır. Məhz bu igid, ədalətli qadınların övladları – Buğac, 
Uruz, İmran, Əyrək və Səyrək, Qanturalı obrazları ana, ata hakim 
dairələrə məxsus insanlara münasibətdə seçilən surətlər kimi müsbət 
qəhrəman obrazları olaraq dəyərlənirlər.
«Kitabi-Dədə  Qorqud»da  ailədaxili  davranışdan  danışdıqda 
ata-oğul, ana-oğul, valideynlərə münasibət, ən və arvad, qohumlarla 
münasibətləri unutmaq olmaz. Salur Qazan və Uruz, Dirsə xan və 
Buğac, Bəkil və İmran, Qazılıq qoca və Yeynək, Duxa qoca və Dəli 
Domrul, Baybörə və Bamsı Beyrək, Aruz və Basat, Aruz və Təpə-
göz, Uşun Qoca və Səyrək münasibətlərində ata və oğul, Səyrək və 
Əyrək, Beyrək və bacısı, Basat və Təpəgöz münasibətlərində qar-
daşlar, Qazan və anası, Uruz və Burla xatun, Buğac və anası, Aruz və 

---

277
Qazan, Qazan və Qaragünə, Qazan və Bayandur xan münasibətlərin-
də gənc nəsil və yaşlı nəsil arasındakı milli-mənəvi bağlılıq dastanda 
çox ehtiyatla və qayğı ilə dəyərləndirilmişdir. Oxucunun və dinləyi-
cinin mənəvi və milli tərbiyəsində rol oynayan bu mühüm davranış 
qaydaları qəhrəmanlıq dastanlarımızda nəinki yad edilir, hətta qaba-
rıq şəkildə diqqət önünə gətirilir.
Dastanın bədii mətni ailədaxili münaqişələrin yaranmasının sə-
bəbi kimi əsasən insanlar arasında rəftar probleminin qabardılma-
sı əsasında baş verməsini əsaslandırır. Belə ki, davranışlarda doğru 
olmayan rəftar qaydalarının üzə çıxmasının labüdlüyü nəticəsində 
ailələrdə bu və ya digər ailədaxili problemlərin peyda olmasına zə-
min yaradır. Məsələn, Dirsə xan ailəsinə qarşı həssas olsa da, kənar 
şəxslərin onun ailə üzvlərinə qarşı çıxışlarını dəstəkləyir və bunun 
nəticəsi olaraq oğlu Buğacdan şübhələnir və onun ölümünə razılıq 
verir. Dastan müəllifi ailəyə kənar şəxslərin müdaxiləsini tamamilə 
inkar edərək ailədaxili münasibətlərdə məhz valideynlərin və övlad-
ların birliyinə əsaslanan davranış qaydalarına riayət edilməsini doğ-
ru yol kimi təsdiqləyir. Nəticədə Dirsə xan oğlu Buğac anasının səyi 
və müqəddəs Xızır peyğəmbərin müdaxiləsilə həyata qaytarılır və 
bununla da ailənin dayaqlarının ailə üzvləri olduğu təsdiqlənir. Bun-
dan əlavə biz ailədaxili davranışın digər bir misalda Basat-Təpəgöz 
süjetində  izləyə  bilirik. Aruz  qocanın  doğma  oğlu  Basat  oğulluğa 
götürülmüş Təpəgözü öldürür. Burada göstərilir ki, Oğuzun qolu qü-
vvətli, igid oğulları Təpəgözün əlində məğlub oldu. Dözən oğlu Alp 
Rüstəm həlak oldu. Uşun Qoca oğlu kimi pəhləvan onun əlində öldü; 
onun  iki  qardaşı  da  Təpəgözün  əlində  pak  canını  tapşırdı.  Dəmir 
donlu Mamaq onun əlində məhv oldu. Bığı qanlı Bükdüz Əmən də 
Təpəgöz tərəfindən məğlub edildi. Təpəgöz ağ saqqallı Aruz qocaya 
qan qusdurdu. Qıyan Səlcikin ödü yarıldı. İgidlərin başçısı Qazana 
elə zərbə vurdu, dünya başına daraldı» (1; 267). Lakin bununla belə 
Təpəgözü Basat məğlub edə bilir, hiylə və tədbirlə ona qalib gəlir. 
Dastanda ailə problemi məhz ailə üzvlərinin məqsədyönlü müdrik 
Pedaqogika, Fəlsəfə, Psixologiya

---

278
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
qərarı ilə həll olunması prinsipinə əsaslanır, bu isə böyük psixoloji 
və tərbiyəvi əhəmiyyət daşıyır.
Ailədaxili davranış qaydaları Oğuz elində sədaqətli, vəfalı, igid 
Oğuz  qadınlarının  timsalında  xüsusi  məqamları  ilə  seçilir.  Qadın 
ailənin mərkəzində dayanır, onunla hesablaşırlar, onunla məsləhət-
ləşirlər,  Oğuz  igidləri  özlərinə  xanım  seçdikdə  xüsusi  müdriklik 
göstərirlər və ailə davranışlarında onlara hörmətlə yanaşırlar. Etnik 
psixologiya  və  şəxsiyyət  məsələsinin  dastanda  qadın  davranışı  ilə 
təmsil  olunduğu  məqamlarda  aşağıdakı  misallarla  rastlaşa  bilərik. 
Banuçiçək Bamsı Beyrəyə sədaqətini onun ölüm xəbəri gələnə qə-
dər on altı il ərzində qorudu, qardaşı Əyrəyin ardınca uzaq yola çıx-
maq istəyən Səyrəyin nişanlısı onun bu çətin yola çıxmasını dəhşətlə 
qəbul edərək öz sədaqətini qayınana və qayınata qarşısına cəsarətlə 
çıxaraq onları məsələdən hali etməyi ilə sübut edir: «Az öz-özünə 
deyir:  «mənə  qədəmi  uğursuz  gəlin  deyincə,  utanmaz-arsız  gəlin 
desinlər. Qayınatama, qayınanama xəbər verim gərək», - söyləmiş 
(1; 287). Dəli Domrulun xatunu öz canını tərəddüd etmədən öz hə-
yat  yoldaşına  qurban  etməsilə  Oğuz  elində  ailə  institutunun  möh-
kəm təmələ malik olduğunu nümayiş etdirir. Davranış qaydalarının 
ailələrdə sabit və möhkəm zəmin üzərində qorunduğunu müşahidə 
edirik.
Əxlaq «Kitabi-Dədə Qorqud» qəhrəmanlarının bütövlükdə das-
tanda əksini tapan Oğuz xalqının davranış və rəftarlarında, bir-biri 
və digərləri ilə münasibətlərində əsaslandıqları prinsiplər məcmusu 
şəklində üzə çıxır. Oğuz əxlaqı dedikdə onun məzmununda aşağıda-
kılar dayanır:
1. Müqəddəslərə münasibətdə əxlaqi dəyərlərin xüsusi qiymət-
ləndirilməsinin şahidi oluruq. Burada Dədə Qorquda xalqın xüsusi 
rəğbəti mərkəzi mövqedə dayanır: «O kişi oğuzların kamil bilicisi 
idi: nə deyirdisə, olurdu. Gələcəkdən qəribə xəbərlər söyləyirdi. Al-
lah onun könlünə ilham verirdi». (1; 172) Ona qarşı edilən hər han-
sı hörmətsizlik Allah tərəfindən qəbuledilməz günah hesab edilirdi 

---