D ə d ə qorqudara ş d ı rmalar ı • Folklor, Mifologiya və Etnoqrafiya • Onomastika, Dialektologiya və Etimologiya

283
qeyri-kafi hərəkətlərin aradan qaldırılması məsələlərini aktuallaşdı-
rır. «Kitabi-Dədə Qorqud» bu baxımdan etika normalarının və dav-
ranış təfəkkürünün maraqlı konsepsiyalarını təbliğ edir.
Digər bir boyda Bamsı Beyrəyin dünyaya gəlməsi də bəylərin 
arzu və duası ilə həyata keçir. Lakin onun da başına gələn bir sıra 
çətinliklər, onun tənhalığı və darda qalması kimi faktlar ictimai ma-
hiyyət daşıyır. Möcüzəli doğuluş heç də ilahi dayaq əldə etməyə əsas 
vermir  və  bu  ideya  dastan  boyu  dəfələrlə  təkrarlanır.  Cəmiyyətdə 
hökm  sürən  qanunlar  və  etik  davranış  normaları  dara  düşmüş  hər 
hansı Oğuz igidinin nə qədər cəsarətli və dəliqanlı olmasından ası-
lı  olmayaraq  ya  qardaşı,  ya  da  dostu  tərəfindən  qurtarılması  kimi 
mənəvi ideyaya inamı yaşadırdı. Buna görə də Beyrəyin qardaşı ol-
madığına görə də, onun sirdaşı və dostu Qazan xan axtarışları aparır, 
Beyrəyin ölüm xəbəri gələnədək bu axtarış davam etmişdir. Oğuz 
elinin davranış qaydaları onun daxildən tənzimlənmə prinsiplərini 
müəyyən edirdi.
Digər bir boyda Təpəgözün mistik yolla dünyaya gəlməsinin şa-
hidi  oluruq.  Lakin  bu  alqış  və  dua  vasitəsilə  olmur,  səhv  və  yan-
lış davranış nəticəsində baş verir və nəticədə Oğuz elinə fəlakət üz 
verir. Nağıl motivi və obrazları əsasında təşəkkül tapan bu əhvalat 
Oğuz elinin nümayəndəsi olan Qonur Qoca Sarı çobanın etikadan 
kənar hərəkətləri böyük el dərdinə gətirib çıxarır. İlahi doğuluş bu 
zaman günahla müşayiət edildiyindən Oğuz cəmiyyətinin davranış 
qaydalarından uzaq idi. Lakin Təpəgözün Aruzun tərəfindən götü-
rülüb oğul kimi böyüdülməsini təsvir edən dastançı belə bir halın 
mərhəmət hissinə güc gəlmədiyini ifadə edirdi.
Oğuz təfəkküründə davranış mədəniyyəti ümummilli mahiyyət 
daşıyır,  onun  bu  və  ya  digər  əlaməti  bütün  Oğuz  elində  eyni  sə-
viyyədə dərk olunub, qəbul edilir. «Kitabi-Dədə Qorqud»un təhlili 
göstərir ki, orada təsvir edilən əsas etnik biliklər özünü gözəl dərk 
edən və qiymətləndirən vahid bir xalqa məxsusdur. Burada qan qo-
humluğu mənəvi yaxınlığı mənəvi-etnik dəyərlərə üstün gələn əsas 
Pedaqogika, Fəlsəfə, Psixologiya

---

284
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
cəhətlərdən sayılmır. Məsələn, Salur Qazan dostu Beyrəyin qisasını 
dayısından alır.
Oğuzlarda rəiyyət və ağa münasibətləri də səmimi və milli xüsu-
siyyətlərlə zənginliyə malikdir. Belə ki, rəiyyətin parlaq nümayən-
dəsi olan Qaraca çoban və Qazan xan münasibətlərində dövlətçiliyin 
dərki və sabit qanunauyğunluğu diqqəti cəlb etsə də, çobanın öz ağa-
sına sədaqəti, etimadı onların bir-birinə hörmətini təmin edir. Davra-
nışlarında hər biri özünü, öz statusunu ifadə etmədən böyük əzəmətli 
Oğuz xarakterinə sadiqliyi təmsil edirlər. Hər ikisi igid, qorxmaz və 
müstəqildirlər. Qaraca çoban və Qazan xan titul və mənsəblə bir-bi-
rindən uzaq məsafələrdə yerləşmirlər. Çünki onların mənəviyyatında 
vahid Oğuz davranış qaydaları hökm sürür. Çoban Qazana söyləyir:
Qonur atın mənə ver!
Altmış tutamlıq nizəni mənə ver!
At  o böyük qalxanını, mənə ver!
Böyük, iti, polad qılıncını mənə ver!
Oxqabından səksən oxunu mənə ver!
Ağ tozluca tutacaqlı bərk yayını mənə ver!
Gedim kafirin qolundakı şahinini öldürüm.
Paltarının qolu ilə alnımın qanını silim.
Ölərsəm, qoy sənin uğrunda mən ölüm!
Allah qoyarsa, evini mən xilas edim (1, 194).
«Kitabi-Dədə Qorqud» abidəsi davranış və rəftar qaydaları eti-
barilə dərin pedaqoci, tərbiyəvi mahiyyət daşıyır. Milli-mənəvi xa-
rakterin əksində və formalaşdırılmasında əvəzsiz rola malikdir. Tə-
sadüfi deyil ki, qədim «Oğuznamə» motivləri və süjetləri əsasında 
boy-boy təşkil edilən, bəzi əhvalatların yeni-yeni versiyalar halın-
da yenidən işlənilən, məsələn, «Basatın Təpəgözü öldürdüyü boy», 
«Bamsı Beyrək boyu» kimi boylar, «Oğuznamə» obrazlarının geniş 

---

285
və əhatəli açıqlandığı, diqqət önünə gətirildiyi bu abidə «kitab» ad-
lanır. Məzmununda folklorun müxtəlif janrlarını müşahidə etsək də, 
«Kitabi-Dədə Qorqud» məhz Oğuz cəmiyyətinin formalaşdırılması-
na yönəlmiş estetik və etik davranışlar məcmuəsidir. Burada həyat 
hadisələri  fonunda  təkrarlanan  bu  və  ya  digər  davranış  normaları 
xalqa təkrar-təkrar aşılanır, cəmiyyətin məqsədyönlü tərbiyə işlərin-
də aparıcı mövqe tutması ilə təbliğ olunur.
Pedaqogika elminin tədqiqatları üçün geniş meydan açan «Dədə 
Qorqud» kitabi nəinki yarandığı və qələmə alındığı ilkin orta əsrlər 
və təkrarən tərcümə edildiyi intibah dövrü abidəsidir, eyni zaman-
da  müasir Azərbaycan  cəmiyyətinin  özünüdərk  və  psixoloji  milli 
özünütərbiyə işində mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Gənc nəslin sosial 
mühitdə milli dəyərləri qorumaqla uyğunlaşması və şəxsiyyətin for-
malaşması kimi pedaqoji məqsədlərin həyata keçirilməsi üçün tarixi 
ədəbi-bədii abidələrin rolu həlledicidir. Buna görə də, «Kitabi-Dədə 
Qorqud»  abidəsində  rast  gəlinən  tərbiyəvi  məqamları  ümumiləş-
dirərək aşağıdakıları göstərmək mümkündür:
1) Dastanda ictimai münasibətlərin yaranması istiqamətində bir 
neçə  əlamətdar  xüsusiyyətlər  gözə  dəyir.  Burada  dövlət  daxilin-
də bəylərin, xanların bir-birinə münasibətləri, onların sülh yolu ilə 
problemləri həll etmə tədbirləri ictimai-siyasi davranış qaydalarını 
üzə  çıxarmış  olur.  Buraya  «Dirsə  xan  oğlu  Buğac  boyu»nu,  «Bə-
kil oğlu İmran boyu»nu, «İç Oğuza Daş Oğuzun dönük çıxması və 
Beyrəyin  öldürüldüyü  boy»u  misal  gətirmək  olar.  Adları  çəkilən 
boylarda bir sıra dövlət əhəmiyyətli ixtilaflar üzə çıxmışdır. Lakin 
xanlar düzgün siyasi davranış qaydaları ilə silahlandıqlarından döv-
lət daxilində qiyama, mənfi halların yaranmasına səbəb olmadan bu 
ixtilafları aradan qaldıra bilirlər.
2) Dastanda ailə münasibətləri, ailədaxili münaqişələr və davra-
nış normaları geniş və əhatəli əks olunmuşdur.
3) Dastanda düşmənlə davranma etnik psixologiyanın möhkəm 
Pedaqogika, Fəlsəfə, Psixologiya

---