Ca'fer es-sâdik

b- Kuzey Afrika. Tunus'ta Kayrevan'da Ukbe b. Nâfi' tarafından 670'te bir or­dugâh camii olarak yaptırılan Sîdî Ukbe Camii (Kayrevan Ulucamii). 693-697'de yeni baştan inşa edilmiş ve 724'te de bina kuzey istikametinde genişletilerek bugün hâlâ duran masif minare yapıl­mış, nihayet 836'da yeni ilâvelerle zen­ginleştirilmiştir. Daha birçok tamire rağ­men Sîdî Ukbe Camii orijinal planını kay­betmemiştir. Topografya gereği dış çev­resi düzensiz olan caminin avlu cümle kapısı üstünde, dört köşe ağır bir ka­le burcu görünümünde olan, üst kısmı modern bir minare yükselir. Etrafı iki sütun sırası ile çevrili olan revaklı avlu. Emeviyye Camii'nde olduğu gibi enine değil derinliğine uzanır. Çok derin olan harim de kıble duvarına dikey sıralanan kemerler ve sütunlarla ayrılan sahnlardan meydana gelmiştir. Esas eksen üs­tünde uzanan orta geniş sahnın gerek cümle kapısı önündeki gerekse mihrap önündeki uçları iki kubbe ile örtülmüş­tür. Dikey sahnları ile Mescid-i Aksâ'yı hatırlatan bu camide kıble duvarı bo­yunca enlemesine bir sahnın, bir tran-septin uzandığı da görülür. Üstünü düz bir damın kapattığı, dış görünüşü âde­ta bir kaleyi andıran camide at nalı ke­mer kullanılmış, ancak iki kubbesiyle orta sahnın örtüsü binanın diğer çatı seviyesini aşmıştır. Mihrabın çinilerle kaplı olması bu kısma artık özel önem verildiğini gösterir. İslâm sanatının oy­malarla süslenmiş en eski ahşap min­beri de bu camide bulunmaktadır. Aynı mimari özellikler, Tunus'ta Emevî Valisi İbnü'l-Habhâb tarafından 732'de yaptı­rılan ve Ağlebîler'den Ebû İbrahim Ah-med'in 863'e doğru tamir ettirdiği Zey-tûne Camii'nde de görülür. Buradaki maksurenin tromplu kubbesi 864'te yap­tırılmıştır.

c- Endülüs. Emevîler dönemi cami ti­pinin tesirlerini Endülüs'te de (ispanya) bulmak mümkündür. Bu hususta tek ve klasik örneği, en eski kısmının inşa­sına I. Abdurrahman zamanında 785-786'da başlanan Kurtuba Ulucamii teş­kil eder. Aslında avlulu ve harım kısmı sütunlu olan bu cami Emeviyye Camii örnek alınarak yapılmıştı. Yapı. revaklı bir avludan sonra kıble duvarına dikey uzanan on bir sahndan ibaret bir hari-me sahipti. II. Abdurrahman 833'te ca­minin kıble duvarını sekiz sütun sırası ilâve ederek ileriye doğru uzatmış. II. Hakem 961'de kıble duvarını bir miktar daha ileri alarak son mihrabı yaptırmış. bunun önü Bizans'tan getirtilen bir us­tanın eseri olan mozaiklerle süslü muh­teşem bir kubbe ite örtülmüştür. 987'de İbn Ebû Âmir el-Mansûr camiyi bu defa doğu tarafına, yine kıble duvarına dikey sekiz sahn halinde uzanan büyük bir kanat eklemek suretiyle genişletmiştir. Ancak mihrap eski yerinde bırakıldığın­dan cami simetrisini kaybetmiştir. Bu genişlemeler avlulu, pâyeli Emevî cami tipinin bütünlüğünden birşey kaybet­meden ve estetik değerini bozmadan etrafa açılmaya, yayılmaya ne derece uygun olduğunu göstermesi bakımın­dan çok önemlidir. Emeviyye Camii'nde olduğu gibi sahnların üstleri çifte me­yilli çatılarla örtülüdür. Avlu kapısına bi­tişik olarak I. Hişâm'ın yaptırdığı mina­renin yerinde [II. Abdurrahman'in inşa ettirdiği dış yüzleri tezyinatlı dört köşe muhteşem minare, cami kilise haline ge­tirildiğinde 1893'te yıktırılmış olmak­la beraber onun benzeri olan İşbîliye'-deki (Sevilla) Giralda adı verilen mina­re bu hususta bir fikir verebilir. Bir sü­tun ormanı halinde yayılan mekân, sa­yıları 500'ü bulan kemerleri ve bunların renkli tezyinatı ile göz alıcı bir tesire sa­hiptir.

Endülüs Emevîleri Pirene dağlarını aşa­rak Güney Fransa'ya girdikten sonra bu­rada kurdukları kısa hâkimiyetleri sıra­sında VIII. yüzyıl başlarından 759'a ka­dar bazı izler bırakmışlardır. Arbüne'de (Narbonne) müslümanlardan kalan izle­re rastlandığı gibi bu bölgede bir kazı sonunda büyük bir caminin temel kalın­tıları da meydana çıkarılmıştır.

2- Abbasîler Devri,

a- Mezopotamya ve Arabistan. Abbâsîler'in (750-1258) ilk yıl­larında başşehir olan Bağdat'ta Man-sûr'un 766'da yaptırdığı cami, 96 m. boyunda ve büyük ihtimalle EmevTler dönemi camileri biçiminde idi. Yalnız burada çatıyı tik ağacından ahşap di­rekler taşımaktaydı. Bu cami 807'de Hârûnürreşîd tarafından tuğladan yeni­den yapılmış, 875 ve 893'te genişletil­miş, fakat XIV. yüzyılda Moğol istilâsı sırasında yıkılmıştır. Abbasîler devrinin bu ilk camiinden kalan tek hâtıra, ora­daki Haseki Camii'nde zamanımıza ka­dar korunan yekpare Musul mermerin­den oyulmuş mihraptır. Burmalı iki sü­tunun taşıdığı istiridye kabuğu şeklin­deki bir yarım kubbecikten ibaret olan bu mihrap, artık bu unsura ayrı bir önem verildiğini açıkça gösterir. Abbâsîler'in hizmetindeki Türk askerleriyle halk ara­sında çıkan anlaşmazlıklar yüzünden baş­şehrin, Dicle kıyısında kurulan ve 883'-te terkedilen Sâmerrâ'ya nakli ile Mü-tevekkil-Alellah'ın orada yaptırdığı mu­azzam Sâmerrâ Ulucamii'nin harabesi henüz durmaktadır. 180 x 260 m. öl­çüsünde. 100.000'in üstünde bir cemaatin namaz kılmasını mümkün kılacak bir genişlikte olan bu caminin planı Eme-vîler dönemi cami tipine uygundur. Vâ-sıt Camii'nde olduğu gibi dış duvarlar burç şeklinde taşkın payelerle takviye edilmiş, etrafı revaklı bir avluyu takip eden iç kısımdaki sütunların yerini ise kitlevî görünüşlerinin yuvarlatılması su­retiyle hafifletilmiş kalın tuğla payeler almıştır. Eski Bâbil zikkuratlanndan il­ham alınarak yapıldığı tahmin edilen ga­rip minare ise caminin dışında ve yapı­dan ayrıdır. Melviye adı verilen koni bi­çimli minarenin merdiveni dıştan hele-zonî bir rampa halinde yükselir. Bu mi­narenin tek benzerine, Sâmerrâ'nın az ilerisindeki Ebû Dülef Camii'nde rast­lanır. Bu caminin Öncekinden farkı, des­teklerin üstünde çatıları tutan kemer dizilerinin oluşudur. VIII. yüzyıla ait Rak-ka Camii ise kalın payelerin ayırdığı kıb­le duvarına paralel üç sahnı ile bir yeni­lik göstermemektedir.

b- Mısır. Mısır'da Tolunoğullan Devleti'-ni kuran Türk asıllı İbn Tolun tarafından 877-879'da Kahire'de yapılan ve bani­sinin adıyla anılan cami, birtakım yeni­likler ihtiva etmesi bakımından önem­lidir. Planı. Emevîler dönemi geleneği­ne uygun olarak çift sütun dizili revak­lı bir avlu ile kıble duvarına paralel beş sahndan⁵¹² ibaret olmakla bera­ber köşeleri yuvarlatılmış payelerin üst­lerindeki kemerler kırık sivri kemerler­dir. Burada ayrıca caminin dış görünüşü­nün bir kaleyi andırmasından vazgeçilmiş ve duvarlarda dışarıya pencereler açıl­mıştır. Abbasîler döneminde Türkler'in nüfuz kazanması ile Sâmerrâ'ya gelen alçıdan duvar süslemesi motiflerinin ben­zerleri İbn Tolun Carnii'nde de görülür. Alt tarafı dört köşe. üstü yuvarlak, dış­tan rampalı minare İse bir dereceye ka­dar Sâmerrâ'nın Melviye'sini andırmak­tadır.

c- Horasan ve İran. Müslümanlığın do­ğu istikametinde Asya içlerinde yayıl­ması ile birlikte buralarda da camiler yapılmıştır. Ancak bu ilk eserlerden za­manımıza kadar gelen örnekler tanın­mamaktadır. Ebû Müslim'in 750'ye doğ­ru Merv'de, üç büyük camiden Yenicami adıyla meşhur olanını yaptırdığı söyle­nir. Bir rivayete göre yine Ebü Müslim, başka bir rivayete göre ise Saffârî Emîri Amr b. Leys (879-901) Nîşâbur'un ilk cu­ma mescidinin kurucusudur. Ebü'l-Kâsım es-Sehmînİn (ö. 1036) Târîhu Cürcân'm-da (s. 16 vd.), Cürcân'da Emevîler döne­mine ait en eski camilerin yirmi altısı­nın adları ile bir listesi bulunmaktadır. Ahşap direkli oldukları sanılan bu avlu­lu camilerin benzerleri Cürcân'da, Basra körfezinde Sîrâfta, Bağdat'ta bulun­muş ve yine aynı körfezde Bahreyn ada­sında Menâme yakınında harabesi gö­rülen 1340 tarihli, oymalı ahşap direkli ve kirişli cami, erken İslâmî dönemde Güney Mezopotamya ve İran'da çok yaygın olan eski bir cami tipinin devamına de­lil olarak gösterilmiştir. Ancak İran böl­gesinde bu dönemde yapılan camilerin hepsinin ahşap direkli olmadığı da mu­hakkaktır. Nitekim Makdisî'ye (X. yüz­yıl) göre Persepotis harabeleri yakının­da İstahr'daki cami mermer sütunlu idi. 1220de Moğollar tarafından yıkılan Belh Camii'nin de mermer sütunlu olduğunu İbn Battûta bildirmektedir. Afganistan'ın kuzeyinde Özbekistan sınırı yakınında Belh (Vezirâbâcl) şehrinde 1968'den son­ra ortaya çıkarılan Hacı Piyad Camii'nin VI!I-1X. yüzyıllara, Abbasîler dönemine ait olduğu tahmin edilmektedir. Klasik pâyeli camiler tipinde olmakla beraber bazı yenilikler de ihtiva eden bu yapının destekleri yuvarlak olup bunların bilezikler halinde başlıkları vardır. Üzerleri­ne atılmış kagir sivri kemerler, harimi örten düz çatıyı taşıyordu. Bu camide ilgi çekici başka bir husus da paye göv­delerinin, başlıkların, kemerlerin alt yüz-leriyle alınlarının sıva üzerine tamamen kabartma bezemelerle kaplanmış ol­masıdır. Belhteki bu cami basit, çok pâyeli, düz damlı ibadet yeri mimarisi­nin Asya'da gösterdiği gelişmeyi belli eden önemli bir eserdir.

Çok eski bir mimari geleneğe sahip olan İran'da, bilhassa Sâsânîler döne­minden kalan kubbeli âteşkedelerin bir mihrap ilâvesiyle cami haline getirildiği ileri sürülmüştür. Yerli yapı sanatında, kuvvetli bir tonoz ve kemer bilgisinin varlığına rağmen. İran'da pâyeli-avlulu cami tipinin başlangıçta hâkim olduğu açıkça görülür. Damgan'da 750-786 yıl­ları arasında yapılan Tarikhâne Camii, etrafı kemerli revaklarla çevrili dört köşe bir avlu ile üç sahnlı. tonozlu bir harim-den ibarettir. Yuvarlak, bodur ve satıh­ları çıplak tuğla payeler, kıble duvarına dikey uzanan sivri kemer dizilerini ta­şır. Kare planlı ilk minaresi (şimdiki yu­varlak minare yenidir) cami binasından ayrıdır. 875'te Amr b. Leys'in yaptırdığı Şîraz'daki Câmi-i Atık⁵¹³. halen duran harim kısmından anlaşıldı­ğına göre, o bölgede sütun bulunmadı­ğından taştan örme payelerden ve sivri kemerlerden ibaretti ve üstü ahşap bir çatı ile kapatılmıştı. Avlulu tipin yekne­saklığının yer yer ufak teferruat değişik­likleriyle giderildiğinin güzel bir örneği­ni, X. yüzyıla ait Nâîn Camii gösterir. Etrafı revaklı avluyu takip eden derinli­ğine üç sahnlı harimi, değişik kesitli pa­yelerle bölümlere ayrılmıştır. Ahşap üzengili başlıklı payeler, sivri kemerler, mih­rap, maksure zengin alçı kabartma tez­yinat ile kaplanarak iç görünüşün yekne­saklığı giderilmiştir. Bu caminin bir ben­zeri Hazar denizi kıyısında Demâvend-de bulunmuştur (XI. yüzyıl], İsfahan Cu­ma Camii de (Mescid-i Cum'a) Abbasî Ha­lifesi Mansûr zamanında 760-762'de yapıldığında diğer avlulu-pâyeli camiler­den farksızdı. Makdisî, sütunları sıvalı ve 70 arşın boyunda minaresi olan bu on dokuz sahnlı camiden bahseder. Bü­yük Selçuklu Sultanı Melikşah zamanın­da yapılan ilâveler, cami mimarisinde yeni bir cereyanın başladığını açıkça gös­terir. 1121'de Abbasîler dönemine ait pâyeli kısmın yanması ve birçok ek ve ta­mirler, İsfahan Cuma Camii'nin yeni ka­rakterine daha uygun düşmesini sağla­mıştır. A. Godard tarafından ortaya atı­lan ve yeter derecede inandırıcı olmayan bir faraziyeye göre mahallî İran mima­risinde çok yaygın bir unsur olan eyvan, cami mimarisinde çok erken dönemler­den başlayarak kullanılmıştır. 951 tari­hine ait Niriz Camü'nde (Mescid-i Cum'a), harim yerinde ortada 18 m. derinliğinde büyük bir eyvan görülür. Sonraları çok değişen bu caminin ortasında kalan, avlu yüzü açık bu eski eyvanın, aslında müslü-manlar için ibadet yeri haline getirilmiş eski bir Sâsânî eyvanı olması da müm­kündür.

C- Orta İslâmî Dönem. Türkler'in İslâm âleminde önemli bir mevki almaları ile Arap cami mimarisi geleneği yanında bir de Türk cami tipi geleneği ortaya çıkmıştır. Bazı ülkelerde ise, Memlûk mimarisinde olduğu gibi. bunların bir­birlerine veya Hindistan'da görüldüğü üzere yerli mimari üslûplara karışarak yeni tipler meydana getirdikleri de ol­muştur. Bunları karma üslûp gösteren camiler olarak incelemek mümkündür.

1- Arap Dünyası,

a- Fâtımîler Devri. Ubey-dullah el-Mehdî (909-934) tarafından X. yüzyıl başlarından itibaren Kuzey Afri­ka'da yayılan Şiîlik, Mehdiye'nin başşe­hir yapılması ile kuvvetlendi. Bu sırada inşa edilen Mehdiye Camii, halifelik iddiasında bulunan Mehdî'nin merkez ca­mii idi. Mehdiye Camii'nin planı bütünüyle Mağrib geleneğine uygundur. Kıbleye dikey dokuz sahndan ortadaki geniş ve iki ucu kubbeli olup kıble duvarı önünde ise enine geniş bir sahnı vardır. At nalı biçimindeki kemerleri taşıyan sütunları eski harabelerden toplanarak yeniden kullanılmıştır. Caminin avludan taşkın bir cümle kapısı vardır. 969’da Mısır'ı alan Fatımî kölelerinden Cevher es-Sıkıl-lî, bugünkü Kahire'yi kurarken yeni ida­renin ilk büyük camii olarak, eski Kopt kiliselerinin sütun ve başlıklarını kulla­nıp 972'de biten Ezher Camii'ni yaptır­mıştır. Sonraları aynı zamanda medre­se olarak kullanılan bu cami, etrafı re-vaklı büyük bir avlu (Azîz-Billâh zamanın­da |976-996| revaklar öğrencilerin barın­ması için avlunun daraltılması pahasına genişletilmiştir) ve kıble duvarına paralel beş sarından ibaret olup ana eksen üzerinde iki kubbeli geniş eksen sahnı mev­cuttur. İran'dan gelen bir tesirle kub­be intikali kırık sivri kemerli tromplar­la yapılmış, aynı şekil sahn kemerlerin­de de kullanılmıştır. Ayrıca kıble duva­rına bitişik iç köşelerde birer kubbe ol­duğu bilinmektedir ki bu da eski gele­neklere bağlı pâyeli cami tipinde uygu­lanmış bir yeniliktir. Aynı yenilik, 991'-de Azız - Billâh'ın Kahire'de yaptırmaya başladığı, ancak 1012'de Hâkim - Biem-rillâh zamanında biten Hâkim Camii'nde de görülür. O zamana kadar hiçbir ca­mide rastlanmayan son derece temiz ve itinalı bir taş işçiliği, bu malzemeyi es­kiden beri kullanmakta büyük ustalık gösteren Suriye veya Güneydoğu Anadolulu işçilerin burada çalıştıkları ihti­malini akla getirir. Cami. yapıda 1010'-da ve 108Tde Bedr el-Cemâlfnin, 1304'-te II. Baybars'ın yaptırdığı ekler dikka­te alınmazsa revaklı avlulu pâyeli cami­dir. Ancak avlunun giriş cephesi, taşkın cümle kapısı ve iki köşedeki minare ka-ideleriyle dış mimari fikrinin başlangıcı­na işaret eder. Harim, kıble duvarına pa­ralel sivri kemerli beş sahna ayrılmıştır. Ana eksen üzerinde ise kalın payeler­le sınırlanan yüksek çatılı eksen sahnı uzanmaktadır ki bunun da mihrap ucun­da sonraları yıkılan maksure kubbesi bu­lunuyordu. Ezher'de olduğu gibi kıble duvarı köşelerinde de birer kubbe mev­cuttu.

Her tarafı ağaç, alçı ve taş üzerine oyma ve kabartmalarla zengin şekilde süslenmiş olan Hâkim Camii yeni bir mimari üslûbun başladığına işaret eder. Arap cami mimarisinde bir dış cephe estetiğinin başladığı ilk önce burada gö­rülür. Asya'dan gelen tesir, kemerlerin at nalı biçiminde değil sivri oluşunda da kendisini belli eder. Emîrü'l-cüyûş (baş­kumandan) Bedr el-Cemâli tarafından Ka­hire'de Mukattam tepesinde 1085'te yaptırılan Cüyüşî Camii ise her bakım­dan yenilikler gösteren bir binadır. Bu küçük camide düz çatı terkedilmiş, ba­tı tarafında üç bölümlü geniş bir met­hal binası, solda ise kubbeli bir türbe yapıya bitiştiril mistir ki sonraları çok genel bir hal alan bu husus Mısır'da ilk örnektir. İki yanında tonozlu odalar olan ufak bir iç avludan çifte sütunlu üç göz­lü bir kemerle geçilen harim, ikisi ser­best, ikisi kıble duvarına bitişik dört pa­yeye binen tromplu bir kubbenin örttü­ğü maksure kısmı ile bunu üç tarafın­dan saran çapraz tonozlu beş bölümden ibarettir. Burada kullanılan sivri kemer­lerle Mısır'da ilk defa rastlanan tezyinî tuğla mukarnaslar (stalaktitler), Asya'dan gelen bir tesirin açık izleridir. Caminin evvelce zengin şekilde bezenmiş olduğu muhteşem alçı mihraptan anlaşılır. Ka­re bir kule halinde olan, şerefesi kub­beli ağır bir minare avlu girişinin üstün­de yükselir. 1125'te yapılan küçük Ak-mer Camii'nin en önemli tarafını, tama­men taştan yapılmış, içleri istiridye ka­buğu şeklinde işlenmiş sivri kemerli niş­ler, stalaktitler, küfî yazı frizleri, madal­yonlarla süslü ve evvelce üzerinde bir de minare bulunan methal cephesi teş­kil eder. Bu bina, cami mimarisinde kuv­vetli bir cephe mimarisi fikrinin yerleşmeye başladığını açıkça belirtir. Batı As­ya mimari özelliklerinin Fâtımîler dö­neminde Mısır'da tesirini gösterdiğinin bir delili, kubbeye geçişi kat kat tromp­larla yapılan Seyyide Rukıyye Camii'dir. Kahire suru dışında Vezir Salih Talay'ın 1153'te yaptırdığı küçük Salih Talayî Ca­mii de aynı zamanda Hz. Hüseyin'in başı burada muhafaza edildiğinden bir meş-hed durumundadır. Harim kıble duvarı­na paralel sahnlar halindedir. Çatı es­ki geleneğe uygun olarak düzdür. Kırık sivri kemerler İran'dan gelen bir tesiri açıkça gösterir. Burada çok zengin kûff yazı frizleriyle kemerlerde, ahşap ke­mer gergi kirişlerinde, minber ve mak­surede ince oyma işleri dikkati çeker. Halen müzede saklanan pencereleri ise en eski tezyinatlı İslâmî pencere örnek­leri olarak Özel bir değere sahiptirler.

b- Kuzey Afrika. Kuzey Afrika'da Fâtı-mîler'in tayin ettiği valiler kısa zaman sonra bağımsızlıklarını ilân etmekle be­raber yaptıkları büyük camilerde Ubey-dullah el-Mehdî'nin camiindeki gelene­ğe bağlı kalmışlardır. Halbuki Mısır'daki Fatımî sanatı, Selçuklulardan gelen te­sirlerle esas geleneğinden uzaklaşmış bulunuyordu. Muhafazakâr bir üslûp ta­kip eden Kuzey Afrika'da, esası 849a ait olmakla beraber yeni baştan 981'de yapılan ve sonraları tamir gören Sefa-kus (Sıfaks) Camii pâyeli bir yapı olup sü­tunların üstünde üzengi başlıklarına sahiptir. At nalı kemerlerle ayrılan sahnla-rın üstleri düz bir dam ile değil çapraz tonozlarla örtülmüştür. Gelenekteki ya­pı tipi üzerinde uygulanan bu çok önemli değişiklik Manastır Büyük Camii'nde de görülür. Sefâkus Camii'nin minaresi ise. Sîdî Ukbe Camii minaresi gibi. yukarı doğru hafifçe daralan kare gövde ile daha ufak bir orta kısımdan ve nihayet yuvarlak bir üst kısımdan ibarettir. Ham-mâdîler'in 1007de kurulan hükümet merkezi Kal'atü Benî Hammâd'da yapı­lan Benî Hammâd Camii, şehrin 1090'da terkedilmesiyle yıkılmışsa da kalıntıları mimarisi hakkında bir fikir vermektedir. Etrafı revaklı bir avlunun ekseni üzerin­de bulunan, yalnız avluya bakan cephesi nişler ve geometrik motiflerle süslü 25 m. boyundaki dört köşe minaresi henüz ayaktadır. Yedi sıra halindeki on iki sü­tunla sekiz sahna ayrılan harimde, ev­velce duvarla tecrit olunmuş bir maksu­re olduğu da tesbit edilmiştir. Bu bakım­dan eski Arap cami tipine tamamen uy­gundur.

c- Sicilya ve Malta. 827'de I. Ziyâdetul-lah tarafından fethine girişilerek 1089'a kadar İslâm idaresinde kalan Sicilya ada­sındaki camiler tamamen tahrip edildi­ğinden bunların mimarileri hakkında fi­kir verecek hiçbir iz kalmamıştır. Ancak Normanlar devrinde yapılan binalarda görülen tezyinat, bu camilerde kullanı­lan bezeme üslûbu hakkında tahminler yürütmeye yarayabilir. Bilhassa Capella Palatina'nın (saray kilisesi) iç süslemesi tamamen İslâmî üslûpta olduğundan buradaki İslâm tesirlerine ve ustalarına bağlanır. Herhalde camiler de aynı üs­lûpta tezyin edilmişti.

Kısa süre İslâm hâkimiyetinde kalan Maltada da (870-i 090) camiler yapılmış olmalıdır. Fakat bunlardan da bir iz kal­mamıştır. Yalnız kazılarda rastlanan ba­zı mezar taşları, burada vaktiyle yaşa­mış müslümanların son hâtıralarıdır.

d- Endülüs. Endülüs'te yapılan cami­lerden Kurtuba Ulucamii'nden başka ör­nek kalmamış gibidir. Bu camide II. Ha­kem zamanında yapılan maksure kıs­mı, kemerleri ve kubbeleri, İslâm mima­risinde yeni bir eğilime işaret ederler. Birçok eklerle genişletilen Kurtuba Ulu-camii çok sayıda sütun, bunlara oturan 500 kadar kemer ve bunların renkli süs-lemeleriyle göz alıcı bir tesire sahiptir. Planın bütün sadeliğine rağmen üst üs­te bindirilmiş kemerler ve sütunlarla âdeta oynayan cüretli bir mimari. 961'de yapılan maksure bölümünde doruk nok­tasına erişmiştir. Sivri kemerlerin iç ke­narları diş halinde çıkıntılarla süslenmiş, kubbeler ise zengin bir kaburga siste­miyle kurulmuştur. Tuleytula'da (Tole-do) X. yüzyıla ait Bib Mardom Camii'nde de⁵¹⁴ tama­men kaburgalarla kurulmuş çok sayıda kubbeler bulunduğu görülür. Hatta bel­ki de bu cami. yüksek bir ana kubbe etrafında tertip edilmiş daha ufak öl­çüdeki sekiz küçük kubbeden meydana gelmişti. Bu caminin diğer bir özelliği de nişler, tuğla kemerler ve yine tuğla bir yazı frizi ile süslü cephesidir ki cep­henin böyle oluşu, bu caminin etrafı ka­palı bir avlusu olmadığına delil sayıla­bilir.

İspanyadaki hemen hemen bütün ca­milerin tahrip edilmiş olması, buradaki gelişmelerin tam olarak Öğrenilmesine imkân bırakmamaktadır. Elhamra Sa­rayı sayesinde çok zengin bir mimariye sahip olduğu bilinen Gırnatada XII-XV. yüzyıllara ait camilerden bugüne hiçbir İz kalmamıştır. Bu yüzden gelişmenin cami mimarisindeki akisleri anlaşılma­maktadır. Sadece Elhamra Sarayı'ndaki iki mescid, süslemeye büyük önem ver­diği anlaşılan devrin mimarisi hakkında bir dereceye kadar fikir verir.

e- Kuzeybatı Afrika. Medeniyet bakı­mından tamamen Endülüs'ün tesiri al­tında kalan Murâbıtlar'ın Afrika'nın bu bölgesinde yaptıkları camiler, mimari bakımdan eski Arap geleneğine uygun­dur. Murâbıtlar'ın en önemli eseri. Ce­zayir'de 1096'da tamamlanan el-Câmiu'l-kebîr'dir. Planı eski geleneğe tamamen uygundur. Yalnız minare avlu duvarının bir köşesine sonradan eklenmiştir. Beş sahn derinliğinde olan harimde, kalın payelerin taşıdığı kemerlerden kıbleye dikey sıralananların kenarları sade, pa­ralel olanların ise diş halinde çıkıntılıdır. 1135'te tamamlanan Tilimsân Ulucamii de iç görünüşü bakımından tamamen el-Câmiu'l-kebîr'e uyar. Maksure bölümü yerinde kaburgalı bir kubbe yükselmek­tedir. Fas'ta her ikisi de 859'da yapıl­mış olmakla beraber 9S6'da yine bera­berce genişletilerek minare eklenen Ka-raviyyin ve Endülüsî camilerinin bugün­kü görünüşleri, Muhammed Nâsır-Li-dînillâh el-Muvahhidî zamanına aittir. Bu camilerde avlu oldukça ufalmış, yan revaklar hayli derinleşmiş, harim ise⁵¹⁵ çok derin bir şekil al­mıştır. Sahnların üstleri çifte meyilli ça­tılarla örtülmüş, ortada mihraba uzanan yüksek eksen sahnı, haçvari kesitli paye­lerle kare bölümlere ayrılmıştır. Endü­lüsî Camii'nde avluda bulunan minare­nin ekseninin camininkinden 28 derece farklı oluşu, ilk caminin kıble yönünün şimdikinden değişik olduğunu gösterir. Böyle kıble yönü değiştirilmiş camilerin en tanınmış örneği İse Muvahhidler sü­lâlesinden Abdülmü'min el-Kûmînin Me-râkeş'i 1147'de zaptettiğinde yaptırdığı muazzam camidir. Merâkeş Camii'nin inşası bitmeden kıble yönünün hatalı olduğu anlaşıldığından derhal yıktırıl­mış, yalnız kıble duvarı, onun önüne ya­pılan Kütübiye Camii'ne cephe duvarı olarak muhafaza edilmiştir. Sonraları tamamlanan kare minaresinin dış sa­tıhları ise parlak ışık altında kuvvetli gölge-ışık oyununa imkân veren zengin kemerler ve örgü motifleriyle süslen­miştir. Kütübiye Camii'nin avlusu da kü­çülmüş, yan revakların derinliği dört sahn genişliğini bulmuştur. Harimde sahnlar kıbleye dikey olup ortada geniş bir ek­sen sahnı ve kıble duvarı önünde de ge­niş enine sahn vardır. Bunun üstünde beş yerde mukarnaslı kubbeler yapıl­mıştır. Bundan, Mağrib'de kubbe gibi bir mimari elemanın cami mimarisinde kullanılmaya çalışıldığı, fakat gelenek­teki cami planının hâkimiyetinden bir türlü kurtulunamadığı anlaşılmaktadır. Abdülmü'min, Atlaslar'da Tinmâl köyünde de yine gayet büyük bir cami yaptır­mış olup Kütübiye'ye çok benzeyen bu caminin başlıca farkı minaresinin mih­rabın üzerinde yükselmesidir. Hep aynı şemanın ufak detay farkları veya tezyi­nat özellikleriyle tekrarlandığı bu cami­lerin içinde yine Muvahhidler'den Ebü Yûsuf el-Mansûr (1184-1199) tarafından Rabat'ta yapılmasına başlanan, fakat tamamlanmayan 183 x 140 m. ölçüsün-deki Hassan Camii özel bir önem taşır. Bu dev ölçülerdeki caminin harabesin­den anlaşıldığına göre, oldukça ufak olan normal bir iç avludan başka mer­mer sütunlardan meydana gelen hari-min iki yanında derinliğine uzanan sağlı sollu iki uzun avlu daha vardır ki böyle­ce cami üç avlulu olmaktadır. Eksen sah-nı diğerlerinden biraz geniş olduğuna göre bir maksure kubbesi bulunduğuna ihtimal verilebilir. Caminin bir Özelliği de sütunların yekpare olmayıp üst üste konmuş kasnaklardan meydana gelme­sidir. Aslında 60 m. yüksekliğinde olma­sı düşünülen kare minarenin ancak 44 metrelik kısmı yapılmıştır. Avlu cümle kapısı cephesi ortasında yükselen bu mi­narenin iç rampası ortadaki katların et­rafında dolanır. Minarenin dış satıhları, kuvvetli Afrika güneşi altında cazip bir gölge-ışık tesiri bırakan kemer ve ka­bartma örgülerle süslenmiştir ki böyle­ce Kütübiye, Sevilla Giraldası ve Kasba Camii minarelerinin teşkil ettiği gruba girer. Yine Ebû Yûsuf el-Mansûr'un Me-râkeş'te yaptırdığı Kasba Camiinde de minare tezyinatı artık son haddini bul­muş ve bu husus Mağribin sonraki ca­milerine ve dolayısıyla minare mimarisi­ne geniş ölçüde tesir etmiştir.

1393'te yapılan Fas Camii Muvahhid-ler geleneğinin devamına işaret eder. Fasın küçük camileri de geleneğe bağlı tipin küçük ölçüde benzerleri olarak kıb­le duvarına paralel bir iki sahndan iba­ret binalardır. Eski Arap cami tipinin avlulu, pâyeli. geniş eksen sahnlı ve kub­beli maksûreli planına sadık kalınması­na rağmen bu camilerde zengin alçı süs­leme gitgide arttırılmıştır. Merînîler'den Ebû Ya"küb Yûsuf un 1294te tamamla­dığı ve Ebû İnân'ın 1353'te ilâveler yap­tırdığı Tâzâ Camii'nde, eski planın yanı sıra yeni zengin tezyinat merakı (bilhas­sa maksure kubbesinde) kendisini göste­rir. Aynı özellik daha ileri derecede, Ti-limsân'da 1296'da yapılan Sîdî Belha-san ve 1310'a ait Evlâdü'l-imâm adla­rındaki oldukça küçük camilerde bulu­nur. Merinîler'in en dikkat çekici eser­leri, Tilimsân'ın muhasarası esnasında Mansüre denen ordugâhta yaptıkları 60-85 m. ölçüsündeki etrafı su hendeğiyle çevrili Mansûre Camii'dir. 1303'te başlanan, ancak 1336'da tamamlanan bu büyük caminin, kalıntılarının azlığına rağmen birtakım yenilikler gösterdiği anlaşılmaktadır. Büyük kare minare, cephenin ortasında dışarı taşkın bir çı­kıntı halindedir. Kare olan avluda yan revaklar derin, harimin on üç sahnı kıb­leye dikeydir. Ancak kıble duvarına pa­ralel üç sahn bunları kesmekte, mihrap önünde ise kubbeli, her bir kenarı 14 m. olan büyük bir kare maksure kısmı bulunmaktadır. 38 m. boyundaki mina­re. Mağrib minarelerinin kabartma ve renkli görünüm bakımından en güzelle­rinden sayılır.