Ca'fer es-sâdik

CAMEDAR

Bazı İslâm devletlerinde hükümdarın elbiselerine nezaret eden saray görevlisi.

Farsça câme (elbise) ve dâr (tutan, sa­hip olan] kelimelerinden oluşan bu tâ­bire Karahanlılar, Gaznelüer, Selçuklu­lar gibi İslâm devletlerinin saray teşki­lâtlarında rastlanmaktadır. Ortaçağ'da hil'at vermek saraylardaki en yaygın ve en eski âdetlerden biriydi. Bu maksat­la yapılan ve içinde kumaşların ve ha­zır elbiselerin bulunduğu câmehâne adı verilen odalar vardı. Hil'at verilmek is­tenen kişi iki hâcib tarafından bu elbi­selerin bulunduğu odaya götürülür ve kendisine uygun bir elbise (hil'at) giydi-rilirdi.

Câmedarlık saraydaki önemli görev­lerden biriydi. Hükümdarın elbiseleri­ne bakmakla yükümlü olan câmedarlar onun elbiselerini giyip çıkarmasına da yardımcı olurlardı. Bunlar arasında terfi ederek önemli mevkilere yükselenler de vardır. Meselâ Gazneli Mesud zamanın­da câmedar olan hâcib Yarık Toğmuş daha sonra ordu kumandanlığına kadar yükselmişti.

Câmedar kelimesi Memlûk devlet teş­kilâtında cemdâr (cemdâriyye) şeklinde kullanılmıştır. Sultanın muhafız birliğine mensup köleler arasından seçilen cem-dârlar hükümdarın elbiselerine nezaret eder ve alaylarda sultanın arkasında bir bohça taşırlardı. Ayrıca hükümdarın baş­ka hizmetlerini de görür ve hükümdar uyuyuncaya kadar yanından ayrılmaz­lardı. Uyuduktan sonra da kapısında sı­ra ile nöbet tutarlardı (Kalkaşendî, IV, 49) Cemdârların emîr veya reisine "re'sü nevbetn-cemdâriyye" denilirdi.

Bibliyografya:

Nizâmülmülk, Siyâsetnâme (Köymen), s. 133-134, 270; Eflâkî, Ariflerin Menkıbeleri, II, 321; Sübkf. Mu'îdü'n-ni'am ue mübîdü'n-nikam, Beyrut 1407/1986, s. 34-35; Kalkaşendî. Şub-hu'l-a'şâ, IV, 44, 49, 60-61; Hasan Enverî, iş-tılâhât-ı Dîuânî-yi Deure-yi ûazneuî ue Selcû-kî, Tahran 1355 hs./1936, s. 26; Uzunçarşılı, Medhal, s. 35, 228-229; Reşat Genç, Karahan-iı Devlet Teşkilatı, İstanbul 1981, s. 228-229; M. Altay Köymen, Alparslan ue Zamanı, Anka­ra 1983, II, 32, 34; İsmail Yiğit, İslâm Tarihi, İstanbul 1991, VII, 192, 210; "Cemdâr", İA, III, 88; TA, IX, 252; D. Ayalon, "Djamdâr", El2 (İng.),ll,421.

CAMEGAH

Doğu hamam mimarisinde hamama girerken elbiselerin çıkarılıp bırakıldığı, câmekân da denilen soyunma yeri.³⁹⁶

CAMEKİYYE

Vakıflardan veya devlet bütçesinden verilen aylık anlamında kullanılan bir İslâm hukuku terimi.

Farsça'da "elbise parası; hizmetçilere verilen ücret maaş" anlamlarına gelen câmegî kelimesinin Arapçafaştırılmış şek­lidir. Maaşlı kişilere de câmegî-hâr de­nilmektedir. Câmekiyye İslâm hukukun­da ve özellikle Osmanlı uygulamasında bir hukuk terimi olarak devlet hazine­sinden veya bir vakfın gelirinden genellikle aylık şeklinde verilen maaş ve tah­sisat mânasında kullanılmıştır.

Vakfın gelirinden vakıf görevlilerine veya vakıftan faydalananlara (mevkufun aleyh) verilen maaş ve tahsisatlara vazi­fe adı verilmektedir. Müretteb de denen bu vazifeler aylık olarak veriliyorsa câmekiyye veya rızık, altı aylık veya yıl­lık olarak veriliyorsa atâ adını alır. Bü­tün vazifelerde olduğu gibi câmekiyye adıyla ödenenler de verilen şahsın du­rumuna, ayrıca veriliş sebebine göre hu­kukî açıdan ayrı ayrı nitelendirilmekte­dir. Câmekiyye bir hizmet karşılığı veri­liyorsa hukukî bakımdan bir ücret mahi­yetindedir. Hizmet karşılığı değilse ya fakirlere verilen sadakadır, yahut söz ko­nusu tahsisatı vakfedenin şartı gereği bir hizmet karşılığı olmadan zengine ve­rilir ki buna da sıla adı verilir. Osmanlı uygulamasında daha çok bir hizmet kar­şılığı olmadan verilen aylık maaş ve tah­sisatlara câmekiyye denilmiştir. Ancak fıkıh kitaplarında böyle bir ayırım yapıl­mamaktadır.

İslâm hukukundaki bütçe esaslarına göre devlet başkanı, kaynağı cizye, ha­raç ve benzeri şeyler olan gelirler fas­lından (beytülmâl-i harâcî) uygun gördü­ğü kimselerle ihtiyaç sahibi kişilere (as­kerler, âlimler, fakirler) aylık, altı aylık ve­ya yıllık olarak belli bir tahsisatta bulu­nabilir. Bu tür tahsisatın aylık olanları­na da vakıflardan yapılan ödemelerde olduğu gibi câmekiyye veya rızık, diğer­lerine ise atâ denilmiştir. Osmanlı uygu­lamasında Hz. Peygamber'in neslinden gelen seyyid ve şeriflere, son zamanlar­da ise Osmanlı sülâlesinden gelenlere bu çeşit tahsisatlar ayrılmıştır.

Câmekiyye İslâm hukukundaki mücer-red haklar grubuna girer. Bu tür hakla­rın başkalanna bedelli veya bedelsiz ola­rak devredilip edilemeyeceği hukukçu­lar arasında tartışılmıştır. Hanefîler'in bir grubu ile diğer İslâm hukukçuları bu çeşit hakların, dolayısıyla câmekiyyele-rin başkasına devredilemeyeceğini, me­selâ satım akdine konu teşkil edemeye­ceğini belirtmişlerdir. Bazı Hanefî âlim­leri ve özellikle Osmanlı hukukçuları ise câmekiyyenin de içinde bulunduğu bu tür hakların bedelli veya bedelsiz olarak başkasına devredilebileceğini (nüzul ani'l-vezâif, ferağ) kabul etmişlerdir. Bilhassa sadaka ve sıla mahiyetindeki câmekiyye-lerin buna dahil edilmemesi gerektiğini savunan görüşlere rağmen, 129S (1878) tarihinde söz konusu hakların devredilebileceğini destekleyen resmî bir karar da çıkarılınca, câmekiyyeler birer çek gi­bi tedavül etmeye başlamış ve vakıfların bozulmasında bu uygulamanın da büyük tesiri olmuştur.

Bibliyografya:

Burhân-ı Kâtı' Tercümesi, I, Tekmüe, s. 82; ŞİikOn, Farsça-Türkçe Lügat, I, 639, 640; Os­manlı Temyiz Mahkemesi Karan (i. HD). Cerî-de-i Adliyye, nr. 2355-2369; Nüveyrî, Nihâyetü'l-ereb.Vlü, 205, 218, 219; Zerkeşî. İ'lâmü's-sâ-cid, Kahire 1403/1982, s. 397; Kalkaşendî. Şub-hul-â'şâ, 111,453, 455, 460, 519; IV, 41; V, 140; XI, 42, 322; XIII, 100; XIV, 398; İbn Niiceym. el-Bahr, V, 247-248; a.mlf., el-Eşbâh üe'n-ne-zâ'ir³⁹⁷, Ka­hire 1387/1968, s. 201 ; Hamevî. Ğamzü'uyû-ni't-beşâ'ir, İstanbul 1290, s. 313-314; İbn Âbi-dîn, Reddü'i-muhtar, IV, 434, 517-520; Dede b. Bahsi b. İbrahim. Risale fî emvali beytiimâl ue aksâmihâ ue ahkSnıihâ ue mesârifihâ, Sü-leymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 3560, vr. 10b-îla; Ali Haydar, Tertîbü's-sunûf fi ahkâmi'i-vuküf, İstanbul 1340, md. 115; Bilmen. Kamus2, IV, 291; Hilmi Ergüne. Türk Hukukunda Lügat ue Istılahlar, İstanbul 1973, s. 75; Ahmet Ak-gündüz, İslâm Hukukunda ue Osmanlı Tatbi­katında Vakıf Müessesesi, Ankara 1988, s. 268-269, 272-273, 433; Pakalm. I, 256; Hussain MonĞs. "Djâmakiyya", El2 (İng.), II, 413-414; Dihhudâ, Luğatnâme, X, 97-98; el-Kâmûsü't-İslâmt I, 564.