Ca'fer es-sâdik

CÂMEŞÛYÂN

Osmanlı saraylarında çamaşırları yıkamakla görevli olan kimselere verilen ad.

Farsça câme (elbise) ve şûy (yıkayan) kelimelerinden yapılmış olan câmeşûyun çoğul şeklidir. Türkçe'de kullanılan ça­maşır kelimesinin de buradan geldiği kabul edilmektedir. Harem'e ait çama­şırları yıkayanlara câmesûyân-ı hâssa, bunların âmirine "câmeşûy usta" veya "çamaşırcıbaşı", bunun maiyetindeki kal­faların en kıdemlisine "ikinci" denirdi. Çamaşırcı başının emrinde çamaşırcılar­la "müteferrika" denilen çamaşırcı müstahdemler vardı. XVIII. yüzyılın ortala­rında çamaşırcıbaşının yevmiyesi 12 ak­çe idi. Has Oda kadrolarında boşalma­lar olursa güğümcübaşı ve peşkir ağası ile birlikte çamaşırcıbaşı da oraya nak­ledilirdi. Çamaşırcı usta uzun etekli en­tari giyerdi. Belirli maaşından başka yı­lın belli zamanlarında yapılan bazı bağış­lardan ve giyecek yardımlarından da fay­dalanırdı. III. Ahmed zamanında (1703-1730) câmeşûy ustaya 100 kuruş yardım yapılmış, 1786 yılında ise "hatab-bahâ" adıyla 85 kuruş odun parası ihsan edil­mişti. Öteki ustalar gibi bunun da emek­lilik hakkı vardı. Çamaşırcılar arasında boş yer olursa çamaşırcı şâkirdlerinin kı­demlileri çamaşırcı olurdu. Onlardan bo­şalan kadrolara da acemilerden nefer alınırdı³⁹⁸. Topkapı Sarayı1 ndan başka Edirne Sa­rayı, Eski Saray, Galata Sarayı ve İbra­him Paşa Sarayı'nda da acemilerden ça­maşırcı olarak hizmet eden görevliler vardı³⁹⁹. Bu­ralarda belirli süre çalışan çamaşırcılar kapıkulu ocaklarına verilirdi.

Topkapı Sarayı'nın çamaşırhanesi şim-şirlik tarafında bodrumda idi. Çama­şırcı ustanın dairesi de bu civardaydı. Klasik dönemde Harem halkının çama­şırları taş tekneler içinde yıkanırdı. XIX. yüzyılda sarayın Dolmabahçe'den Yıldız'a taşınmasından sonra çamaşır yıkama usulünde de bazı değişiklikler olmuştur. II. Abdülhamid zamanında padişahın ça­maşırları beyaz elbiseli çamaşırcı kalfa­lar tarafından gümüş leğenler içinde yı­kanır, yıkanan çamaşırlar bahçede sa­dece padişaha ait çamaşır iplerinde ku­rutulur, daha sonra da yine çamaşır kal­faları tarafından ütülenir ve hünkâr da­iresinde görevli dördüncü hazinedara teslim edilirdi⁴⁰⁰. Ende­run halkının çamaşırlarını ise Seferli Koğuşunun iç oğlanları yıkardı.

Bibliyografya:

BA, MD, nr. 6, s. 135; nr. 9, s. 14; nr. 64, s. 42, 44, 139; TSMA, D 2233, 7992, 8075, 9385, 9917, 10.052; Uzunçarşılı, Kapukuiu Ocakları, I, 58, 118, 138, 401; a.mlf., Saray Teşkilâtı, s. 14, 303, 401, 460-461; J. B. Tavemier. Topka-pt Sarayı'nda Yaşam⁴⁰¹, İstanbul 1984. s. 29, 76; M. Çağatay Uluçay, Harem, Ankara 1985, s. 34, 133-134, 140-141; Ayşe Osmanoğiu, Babam Sultan Abdülhamid, İstanbul 1986, s. 87; R. Ekrem Koçu. Topkapı Sarayı, İstanbul, ts., s. 129-130; a.mlf., "Ça­maşırcı Başı", İst.A, VII, 3698; Pakalın, I, 252, 324.

CAMİ

1- Dini Ve Sosyokültürel Tarihi

2- Mimari Tarihi

3- Dini Hükümler

1- Dini Ve Sosyokültürel Tarihi:

A- Cami ve Mescid Kavramları. Arapça cem" kökünden türeyen, "toplayan, bir araya getiren" anlamındaki cami' keli­mesi, başlangıçta sadece cuma namazı kılınan büyük mescidler için kullanılan el-mescidü'1-câmi" (cemaati toplayan mes­cid) tamlamasının kısaltılmış şeklidir, "el-Mescidü'l-câmi'" tabiri, Taberânfnin bir rivayetine göre bizzat Hz. Peygamber ta­rafından kullanılmıştır⁴⁰². Ancak hadisin râvilerinden birinin tenkit edilmiş olmasını⁴⁰³ göz önüne alarak bu rivayeti ihtiyatla karşılamak gerekir. Bu­nunla beraber bazı hadis senedlerinde geçen ifadelerden, bu tabirin tabiîn dö­neminde kesin olarak kullanıldığını söy­lemek mümkündür. Ebü Ömer el-Kindî'-nin el-Vûîât ve'I-kudât'mda kadıların mescidlerdeki kazâî faaliyetlerinden bahsedilirken "el-mescidü'1-câmi'" tabi­rine yer verildiği halde zeylinde zaman zaman sadece "el-câmi"1 ifadesinin geç­mesi, hicrî IV. (X.) yüzyılın başlarında "ca­mi" kelimesinin tek başına kullanılmaya başlandığını göstermektedir. Daha son­ra, içinde cuma namazı kılınan ve hati­bin hutbe okuması için minber bulunan mescidler cami, minberi bulunmayan ya­ni cuma namazı kılınmayan küçük mâ-bedler ise sadece mescid olarak anılır olmuştur. V. (XI.) yüzyıl hukukçularından Mâverdîve Ebû Ya'lâ da bu ayırımı açık­ça belirtirler. Ancak Mescid-i Haram, Mescid-i Nebevi, Mescid-i Aksa ve ge­nellikle mezhep imamlarıyla ileri gelen­lerinin kabirlerinin bulunduğu camilere de mescid denilmektedir.

Mescid, Arapça'da "eğilmek, tevazu ile alnı yere koymak" mânasına gelen sücûd kökünden "secde edilen yer" anlamında bir mekân ismidir. Secde namazın rü­künleri içinde en Önemlisi, Kur'ân'a gö­re insanın daha ilk yaratılışında şahit ol­duğu bir hürmet İfadesidir⁴⁰⁴. Hz. Peygamber'in bildirdiğine gö­re kulun Allah'a en yakın olduğu an sec­de anıdır.⁴⁰⁵

Kur'ân-ı Kerim, hadisler ve ilk İslâm kaynaklarında cami karşılığında mescid kelimesi geçmektedir. Bu kelimenin Sâmî kökenli dillerde telaffuz ve anlam bakı­mından benzerleri vardır. Meselâ milât­tan önce V. yüzyıla ait olduğu tesbit edi­len yahudi Elephantine papirüslerinde kelime "ibadet yeri" anlamında geçmek­tedir. Milâttan önce I. yüzyılda yaşayan ve "Ölüdeniz yazmaları" kendilerine izafe edilen Essenîler de ibadet yerlerine mes­cid diyorlardı.

Zeccâc, Hz. Peygamber'in, "Yeryüzü bana -teyemmüm için- temiz ve mescid kılındı" hadisini delil göstererek ibadet edilen her yerin mescid olduğunu söyler. "İçlerinde Allah'ın adının anıldığı mescid-lere girmeyi yasaklayan ve onları tahribe çalışandan daha zalim kim olabilir?"⁴⁰⁶ âyetini de, "Allah'ın dinine muhalefet edenden daha zalim kim ola­bilir?" şeklinde açıklar⁴⁰⁷. Kur'an'da, "içinde Allah'a ibadet edilen yer" şeklindeki genel anlamıy­la mescid Eh!-i kitab'ın mâbedleriyle be­raber zikredilmektedir: "Allah İnsanların bir kısmını bir kısmıyla defetmeseydi her halde manastırlar, kiliseler, havra­lar ve mescidler yıkılıp giderdi ki bura­larda Allah'ın adı çok anılır"⁴⁰⁸. İbn Haldun da kelimeyi, hangi dine ait olursa olsun, genel olarak ibadet yer­leri için kullanmıştır⁴⁰⁹. Herhalde bundan dolayı ashaptan bazı­ları Ehl-i kitab'ın mâbedlerinde namaz kılmakta bir mahzur görmemişlerdir. Çekindikleri nokta ise Tevrat'ın da bu­ralarda bulunmasını yasakladığı resim ve heykellerdi.⁴¹⁰

Mesçid kelimesi Kur'an'da tekil ve ço­ğul olarak, ayrıca sıfat tamlaması şeklin­de birçok yerde geçer. Kabe ve çevresini ifade eden Mescid-i Haram on beş yer­de, Mescid-i Nebevî veya Mescid-i Ku-bâ'nın kastedildiği "takva temeli üzerine kurulu mescid"⁴¹¹, Kudüs hareminin kastedildiği Mescid-i Aksa⁴¹² ve münafıkların Hz. Peygamber'e suikast tertiplemek üzere bi­na ettikleri Mescid-i Dırâr⁴¹³ birer âyette zikredilmektedir. Mescid kelimesinin çoğulu olan mesâcid Kur'an'­da altı yerde geçer. Buralarda genel ola­rak mescidler kastedilmekle beraber ke­limenin aynı zamanda mimli masdar ve alet isminin de çoğulu olması sebebiy­le, "Secdeler Allah içindir"⁴¹⁴ âyeti, "Secde organları veya secde yer­leri (mescidler) Allah'ındır" şeklinde de anlaşılabilir.

Kehf sûresinde geçen ve Ashâb-ı Kehf-in üzerine yapılan binanın mescid olarak zikredilmesi (18/21), Ehl-i kitab'ın pey­gamber ve azizlerinin kabirleri üzerine yaptıkları binaları bu şekilde adlandır­dıklarını ve bunların içinde ibadet ettik­lerini gösterir. Nitekim Ümmü Habîbe ve Ümmü Seleme Habeşistan'a hicret ettiklerinde resimlerle süslenmiş böyle mescidler görmüşlerdir. Bu durumu Hz. Peygamber'e haber verince Resûlullah, hıristiyanların, içlerinden sâlih bir kişi öldüğünde onun kabri üstüne mescid inşa ettiklerini ve içine resimler yaptık­larını, bu kişilerin kıyamet gününde mah-lûkatın en kötüleri olacağını belirtmiş, bu hareketlerinden dolayı yahudi ve hi-ristiyanları lânetlemiştir.⁴¹⁵

Osmanlılar döneminde padişahlar ta­rafından inşa ettirilen büyük camilere "selâtin camileri", vezirler ve diğer dev­let ricali tarafından yaptırılan orta büyüklükteki camilere banisinin adına iza­feten sadece cami. küçük olanlara da mescid denilmiştir⁴¹⁶. Mes-cidlerin cuma namazı kılınan camiye tah­vili ise berat ve izinle olmaktaydı.⁴¹⁷

Batı dillerinde cami karşılığı olarak kullanılan mosque, mosquee vb. keli­melerin mescidin farklı telaffuzundan doğduğu söylenmektedir.

"Namaz kılınan yer" demek olan mu­salla, Hz. Peygamber döneminde bay­ram ve cenaze namazı kılınan yerler için kullanılmıştır. Yol boylanndaki üstü açık mescidlere ise Farsça'da namazgah de­nilmiştir.

Kur'an'da biri çoğul (mehârîb) olmak üzere beş yerde geçen mihrâb kelime­si de dilcilerin çoğuna göre mescid an­lamındadır. Makrîzî, Mısır'da bazı mih­raplardan söz eder ki⁴¹⁸ bununla mihraplan olan musallaları kastetmektedir.

B- İlk Camiler.

1- İslâm Öncesi. Hz. Âdem'in yeryüzüne i!k ayak bastığı yer kabu! edilen Serendib'de (Seylan)⁴¹⁹ Âdem tepesinde bu­lunan dev bir ayak izi burada yaşayan Budistler'ce Buda'ya, Hindûlar'ca Şiva'ya, müslümanlarca da Hz. Âdem'e izafe edi­lir. İbn Haldun, Serendib'de Hz. Âdem'e nisbet edilen bir mescidden söz edildi­ğini, ancak bunun güvenilir bir rivayet olmadığını söyler. Burada Hz. Âdem'e mahsus bir mescidin bulunması müm­künse de Kur'an'ın bildirdiğine göre "in­sanlar için inşa edilen ilk beyt (mâbed)" Kabe'dir⁴²⁰. Rivayete göre onun da ilk banisi Hz. Âdem'dir. Ebû Zerr'in sorduğu sorular üzerine Hz. Pey­gamber yeryüzünde ilk mescidin Mes­cid-i Haram, ikincisinin ise Mescid-i Ak­sa olduğunu açıklamıştır⁴²¹. Ayni hadiste aralarının zaman olarak kırk yıl olduğunun belirtilmesi, Hz. İbrahim ve Süleyman'ın eski temelleri üzerine bun­ları yenilediklerini göstermektedir. Bu mescidlere "beyt" denilmiş, Kabe için "el-Beyt"⁴²², "Beytülharâm"⁴²³, "Beytülatîk"⁴²⁴ ifa­deleri kullanılmıştır. Mezmurlar'daki, "Ne mübarektir senin beytinin sakinleri ki daima sana hamdederler. Ne müba­rektir o insan ki kuvveti sendendir. Bey­tine giden yollara gönül veren adam Beka vadisinden geçerken orayı pınara dön­dürür⁴²⁵ cümleleri, Hz. Davud'un Kabe'ye duyduğu özlemin bir ifadesi olmalıdır. Batlamyus'a izafe edi­len Asya'nın "altıncı haritası"nda Mako-raba (mâbed) adıyla kaydedilen Mekke. Eskiçağlardan beri mescidin yeri ola­rak bilinmekteydi.

2- İslâm'ın Ortaya Çıkışından Sonra,

a- Hicretten Önce. Hz. Peygamber İslâmi­yet'i tebliğe başladığı zaman Mekke müş­riklerinin büyük bir tepki gösterdiği bi­linmektedir. Kendisine yapılan baskı ve hakaretlere rağmen zaman zaman Mes­cid-i Harâm'da Hacerülesved ile Rüknül-yemânî arasında namaz kılardı. İlk müs-lümanlar Dârülerkam'ı bir mescid haline getirmişlerdi. Ayrıca evlerinde, vadilerde gizlice ibadet ediyorlardı. Hz. Peygam-ber'in, "mirbed" denilen ağılların, har­manların temiz bölümlerinde namaz kıl­dığı rivayet edilir.⁴²⁶

Hz. Ebü Bekir'in Mekke'deki evinin bah­çesinde kendisi için yaptığı küçük mes­cid, Özel olmakla beraber bir müslüman tarafından inşa edilen ilk mesciddir. Ya­nık sesiyle Kur'an okuyan Hz. Ebû Bekir, müşrik çocuk ve kadınlarının İslâm'a sempati duymasına vesile oluyor, bu da müşriklerin tepkisini çekiyordu. Hz. Ömer İslâmiyet'i kabul ettikten sonra müslü-manlar Mescid-i Harâm'da açıkça namaz kılmaya başladılar.⁴²⁷

Bazı rivayetler, Hz. Peygamber'in hic­retinden önce Medine'de mescidler ya­pıldığını göstermektedir. Akabe biatla-rından sonra müslümanların sayısı ar­tınca Medine'de mescide ihtiyaç duyul­muştu. Akabe'de ResûM Ekrem'e ilk bi­at eden Ebû Ümâme Es'ad b. Zürâre, Mescid-i Nebevfnin yapıldığı arazideki bir hurma kurutma yerinin etrafını du­varla çevirerek mescid haline getirmiş­ti. Kıblesi Kudüs'e doğru olan bu mes-cidde Ebû Ümâme arkadaşları ile birlik­te namaz kılardı. Hicretten önce bura­da cuma namazı da kılınmıştır.⁴²⁸

İlk muhacirler Küba'ya geldiklerinde burada bir mescid yapmış ve Ebû Hu-zeyfe'nin azatlısı Sâlim'in arkasında na­maz kılmışlardı. Hz. Peygamber'in Me­dine'de ilk cuma namazını Benî Sâlim'in mescidinde (Mescid-i Âtike) kıldığına dair rivayet de⁴²⁹ onların hic­retten önce mescidlerinin olduğunu gös­termektedir.

b- Hicretten Sonra. Medine ve Civarında Yapılan Mescidler. Hz. Peygamber hicret sırasında Medine'ye 2 mil kadar uzak­lıkta olan Küba'da Benî Amr b. Avf yur­dunda Külsûm b. Hidm'in evinde bir müd­det misafir oldu ve bir mescid inşa et­tirdi. Temeli bir nevi merasimle atılan mescid, 66 x 66 zira ebadında dört du­vardan ibaret bir yapı idi. Süheylînin kaydettiğine göre bu mescidin inşasını Hz. Peygamber'e tavsiye etmesi, mes­cid için taş toplaması ve yapılırken büyük gayret göstermesi sebebiyle Ammâr b. Yâsir'in İslâm'da ilk mescidin banisi ol­duğu söylenmiştir.⁴³⁰

Hz. Peygamber Küba'dan Medine'ye doğru giderken yanlarından geçtiği ki­şiler kendisini davet ettiler. Ancak Re-sûl-i Ekrem devesinin serbest bırakıl­masını istedi ve mescidin yapılacağı ye­rin tesbitini kastederek onun görevli ol­duğunu söyledi. Deve Mâlik b. Neccâr"-ların evlerinin önünde bir düzlükte çök­tü. Hz. Peygamber bu yeri Seni ve Süheyl adlarındaki iki yetimden satın alarak Mescid-i NebevTyi yaptırdı⁴³¹. Bu mescidin temeli de Küba'da olduğu gibi bir nevi mera­simle atılmış ve Hz. Peygamber inşaat­ta bizzat çalışmıştır. Mescid-İ Nebevinin İlk ölçüleri 100 x 100 zira idi. İlk yapının 60 x 70 zira ebadında olduğu ve sonra­dan genişletildiği de rivayet edilir. Daha Hz, Peygamber'in hayatında 200 x 200 zirâa (yaklaşık 90 x 90 m.) ulaştığı riva­yeti ise doğru değildir⁴³². Mescidin arka kısmında fakir sahâbîle-rin barınması için Suffe adıyla bir yer ayrılmış, doğu duvarı boyunca Hz. Pey­gamber ve ailesine ait zamanla sayıları dokuza çıkan odalar inşa edilmiştir. Ye­di ay kadar süren inşaat sırasında Hz. Peygamber Ebû Eyyûb el-EnsârTnin evin­de misafir kalmıştır.

Hz. Peygamber mahallelerde ve kabi­lelerin içinde müslümanların sayısı ar­tınca buralarda mescidler inşa edilmesini emretti. Kısa bir müddet sonra Me­dine ve çevresinde birçok mescidin ya­pıldığı kaydedilmektedir. İbn Şebbe, ba­zılarında Hz. Peygamber'in de namaz kıldığı bu mescidlerin bir kısmını zikre­der⁴³³. Belâzürfnin naklettiğine göre ise Mescid-i Nebevi ile Mescid-i Kubâ dı­şında Medine'de dokuz mescid vardı. Buralarda vakit namazları kılınmakla beraber cuma namazı sadece Mescid-i NebevTde kılınmaktaydı⁴³⁴. Ebû Davud'un rivayetine göre bu mes­cidler şunlardı: Mescid-i Benî Amr b. Mebzul, Mescid-i Sâide, Mescid-i Ubeyd, Mescid-i Seleme. Mescid-i Râbih, Mes­cid-i Züreyk, Mescid-i Gıfâr, Mescid-i Eşlem, Mescid-i Cüheyne. Bunlardan bir kısmının yeri ve kıblesi bizzat Hz. Pey­gamber tarafından tesbit edilmiştir.⁴³⁵

Civar Kabiielerdeki Mescidler. Çeşitli ka­bileler İslâmiyet'i kabul ettikçe bulun­dukları yerlerde kendi adlarıyla anılan mescidler yapılmıştır. Buhârî, Hz. Pey­gamber zamanında mescidlerin kabile­lere nisbet edildiğini ve bunun caiz ol­duğunu göstermek için eserinde, "Fa­lan oğullan mescidi denir mi?" adıyla bir başlık açmış­tır⁴³⁶. Hz. Peygamber'in yeni mescidler inşa edilmesiyle ilgili emrin­den kısa bir müddet sonra mescid inşa etmeyen kabile kalmamıştı. Ancak Asr-ı saâdet'te mescidler sadece Medine ve çevresi gibi dar bir alana sıkışmış değil­di. Buhârfnin bir rivayetinden, Medine'ye oldukça uzak kabilelerde dahi camilerin yapıldığı anlaşılmaktadır. Mescid-i Ne-bevfden sonra içerisinde ilk cuma na­mazı kılınan mescid, Benî Abdülkays yurdundaki Cüvâsâ Mescidi'dir⁴³⁷. Cüvâsâ, Arap yarımadası­nın doğusunda bugünkü Riyad ve Zeh-rân arasındadır. Benî Abdülkays'ın er­ken dönemde müslüman olduğu dikka­te alınırsa mescidlerin daha o zamanlar çok geniş bir alana yayıldığı söylenebilir. Arkeolojik kazılar sonucunda bu mesci­din yeri tesbit edilmiş ve temelleri açığa çıkarılmıştır. Mescidin abdest almak için yapılmış bir çeşmesinin olduğu anlaşıl­maktadır.

Hz. Peygamber gönderdiği askerî bir­liklere, gittikleri yerlerde mescidi bulu­nan bölgelerin halkına dokunmamaları­nı emrederdi. Nitekim Yelemlem'de otu­ran Cezîmeoğulları, üzerlerine gelen Hâ-lid b. Velîd'e müslüman olduklarını is­pat etmek için mescidlerini göstermiş­lerdi⁴³⁸. Aynı şekilde Kızıldeniz sahilinde Kadîd yakınında ve Müreysî su kaynağı civarında oturan Benî Mustalik topraklarında da mescid­ler yapılmıştı.

İslâmiyet'i kabul eden kabilelerin bir kısmı eski mâbedlerinin yerine cami yap­mıştı. Tâifte Sakif kabilesi, camilerini daha önce Lâtin bulunduğu yere inşa etmişti; bir rivayete göre ise bunu biz­zat Hz. Peygamber istemiştir (İbn Mâce, "Mesâcid", 3). Bazı eski mâbedlerin taş­ları da putlarla birlikte mescidlerin ya-pımmda kullanılmıştır. İbnü'l-Kelbî'nin

naklettiğine göre Mekke ile Yemen ara­sındaki Tebâle'de bulunan ve Has'am, Becîle. Ezd ve Hevâzin kabilelerinden bir kısmının tapındığı Zülhalesa putu. Tebâle Camii'nin kapı eşiğine konulmuş­tu. Yemâmeliler de eski kiliselerinin ye­rinde onun enkazı ile cami inşa etmiş­lerdi.

C- Hulefâ-yi Râşidîn Döneminde Mes­cidler.

1- Fethedilen Yerlerde Mescidler. İslâmiyet Hulefâ-yi Râşidîn döneminde doğudan batıya, kuzeyden güneye çok geniş bir alana yayıldı. "Allah'ın mescid­lerini ancak Allah'a ve âhiret gününe inanan, namazı dosdoğru kılan, zekâtı veren ve Allah'tan başkasından kork­mayan kimseler imar eder"⁴³⁹ mealindeki âyetle Hz. Peygam­ber'in, "Kim Allah rızâsı için bir mescid yaptırırsa Allah da bunun karşılığında ona cennette bir köşk ihsan eder"⁴⁴⁰ hadisinden ilham alan Hulefâ-yi Râ­şidîn, ilk merhalede Mescid-i Haram ve Mescid-i Nebevfde bazı yenileme ve ge­nişletme çalışmaları yaptılar. Kudüs'ü fetheden Hz. Ömer, Mescid-i Aksâ'nın bir çöplük haline getirilmiş olan yerini tesbit ettirerek burada büyük bir mes­cid yaptırmıştır. Basit bir yapısı olması­na rağmen bu mescidde 3000 kişi na­maz kılabiliyordu. Hz. Osman Mescid-i NebevTyi daha da genişletip kaliteli in­şaat malzemesi kullanmak suretiyle ye­niden inşa ettirmiştir.

Müslümanların eline geçen yerlerde -fethediliş şekline göre- ya eski mâbed-ler kısmen veya tamamen camiye çevri­liyor veya mâbedler oldukları gibi bıra­kılarak sadece yeni mescidler bina edil­mek üzere bir arazi ayrılıyordu. Rivaye­te göre Dımaşk hicretin 14. yılında kıs­men banş yoluyla fethedilmiş, iki taraf­tan şehre giren ordu tam ortada loan-nes (Yuhannâ) Kilisesi'nin bulunduğu yer­de buluştuğu için mabedin yarısı hırîsti-yanlara bırakılmış, diğer yarısı camiye tahvil edilmiştir [İA, XI, 299). Humus'ta bulunan loannes Kilisesi de kısmen camiye çevrilmiştir. Ebû Ubeyde şehir hal­kıyla, canlarına ve mallarına dokunma­mak, ayrıca şehir surları, kilise ve de­ğirmenleri korunmak üzere anlaşma yapmış, adı geçen kilisenin dörtte birini bu anlaşmanın dışında tutmuştur⁴⁴¹. Barış yo­luyla fethedildiği için mabedlerine do­kunulmayan yerlerin sayısı pek çoktur. Bunlardan biri de Taberiye idi. Şürah-bîl b. Hasene günlerce süren muhasaradan sonra şehri barış yolu ile fethetti. Yapılan anlaşmaya göre halkın canları, mallan, çocukları, kilise ve evleri koru­nacak, ancak şehri terkedenlerin boş bıraktıkları evler alınacak ve cami için bir arazi ayrılacaktı.⁴⁴²

Hulefâ-yi Râşidîn'in uygulamaları da­ha sonraki dönemlerde örnek teşkil et­miştir. İslâm idaresine bağlanan şehir­lerin halkıyla yapılan anlaşma şartlarına uygun olarak mâbedler muhafaza edil­miş ve halkın ibadetlerini serbestçe yap­masına İzin verilmiştir. Hârûnürreşîd, zamanın kadısı Ebû Yûsuf'a zimmîlere ait kilise ve havraların durumunu sor­duğunda Ebû Yûsuf kilise ve havraları olduğu gibi bırakmaları gerektiğini, dört halife ve kumandanlarının uygulamala­rından örneklerle açıklamıştır.⁴⁴³

2- Yeni Kurulan Şehirlerde Mescidler. İslâm toprakları genişleyince yeni yerle­rin fethedilebilmesi ve fethedilen yerle­rin muhafazası için özellikle askeri amaç­lı yeni yerleşim merkezleri, ordugâh şe­hirleri kurulmuştur. Bunların ilk örnekleri Küfe, Basra ve Fustaftır. Küfe, Hz. Ömer'­in emriyle yer seçimi için uzun bir araş­tırmadan sonra Sa'd b. Ebû Vakkâs tara­fından kurulmuştur. Şehir planında önce cami yeri tesbit edilmiş, güçlü bir okçu­ya dört yönde oklar attırılarak bunların düştüğü yerin ötesine evlerin yapılma­sına İzin verilmiştir. Ana yollar 40, yan yollar 20 ve ara sokaklar da en az 7 zi­ra olarak planlanmıştı. Mugire b. Şu'be tarafından genişletilen Küfe Camii'ni da­ha sonra Ziyâd b. Ebîh büyük masraf­larla tamir ettirmiştir. Cami 40.000 ki­şiyi alabilecek büyüklükte yapılmıştır. Her bir sütunu için 500 dirhem harca­yan Ziyâd zemine mozaik döşetmiştir.

Basra'nın yeri Utbe b. Gazvân tara­fından tesbit edilmiş ve burada 14 (635-36) yılında sazdan bir cami yapılmıştır. Savaşa gidileceği zaman saz evler ve ca­mi toplanıp bir yere yığılır ve dönüşte tekrar kurulurdu. Ebü Mûsâ el-Eş'arî valiliği sırasında camiyi ve vali konağını kerpiçten yaptırmış, tavanını ise otlarla kapattırmıştir. Basra Camii de Ziyâd ta­rafından genişletilerek yenilenmiştir.

Fustat bugün Kahire'nin bulunduğu yerde harabeler üzerine kurulmuştu ve adını muhtemelen başlangıçta mesken­leri oluşturan çadırlardan (fustat) almak­taydı⁴⁴⁴. Hicretin 21. yı­lında (641-42) kurulmuş olan şehirde Amr b. As kendi adıyla anılan bir cami inşa ettirdi. Amr'ın sancağını diktiği bir bah-

çede kurulan bu cami 30 x 50 zira eba­dında idi. Seksen kadar sahâbînin tes­bit ettiği kıblesi doğuya doğru meyilli ol­muş ve sonradan düzeltilmiştir.

Hz. Ömer, yeni kurulan yerleşim mer­kezlerinde bir merkez camiinin bulun­masını ve kabileler için ayrı mescidler inşa edilmesini istemiştir. Vakit namaz­larının kabile veya mahalle mescidlerin-de kılınabileceğini belirtmiş, cuma günü ise herkesin büyük camide toplanması­nı emretmiştir. Ebû Mûsâ, Sa'd ve Amr'a da buna dair mektuplar göndermiştir. Yeni kurulan yerlerde inşa edilen mes­cidler genellikle İbâd (Basra), Cezîme, Behdele , Anz ve Abs oğulları mescidleri gibi kabile adlarıyla anılıyordu. Âsim ve Simâk gibi şahıslara nisbet edilen mes­cidler de vardı.

D- Hulefâ-yi Râşidîn'den Sonra Mescid­ler. Emevîler ve Abbasîler zamanında mescidler sayıca arttı ve mimari açıdan büyük gelişme gösterdi. Bu dönemde binlerce cami ve mescid inşa edilmiştir. Eskiden basit inşaat malzemesiyle ya­pılmış olanlar daha kaliteli malzemeler­le yenilendi. Muâviye Küfe, Basra ve Fus­tat örneğinde olduğu gibi ortasında cami ve dârülimâre bulunan ordugâh şehri Kayrevan'ı tesis etti. Hz. Peygamber'in Medine'deki mescidi örnek alınarak bir­çok şehre yeni camiler yapıldı. Zaman zaman fethedilen yerlerdeki eski mâ­bedler cami olarak yeniden imar edildi. Hz. Ömer şehirlerde sadece bir cuma camii olmasını emrettiği halde Emevî ve Abbasîler döneminde büyüyen şehirler­de birkaç cuma camiine ihtiyaç duyul­muştur.

İmara büyük önem veren halifeler­den biri de Emevî Halifesi Velîd idi. Dünyanın sayılı mimari eserleri arasın­da kabul edilen ve onun eseri olan Sam (Dımaşk) Emeviyye Camii halen ayakta­dır. Gerçi bu caminin asıl binasının yu­karıda sözü edilen loannes Kilisesi olup olmadığı henüz tam açıklığa kavuşmuş değildir. Velîd, kilisenin hıristiyanlara bırakılan kısmının kendilerine satılma­sını istemiş ve büyük bir servet teklif etmiş, ancak hıristiyanlar bunu kabul etmeyince aradaki duvarı yıktırarak ki­lisenin tamamını mescide katmıştır. Ömer b. Abdülazîz halife olunca hıristiyanların şikâyeti üzerine ilâve kısmın geri veril­mesini emretmiş, fakat bu defa da müs-lümanlar buna razı olmamışlardır. Zama­nın fakihlerinden Süleyman b. Habîb el-Muhâribî, Dımaşk'ın savaşla fethedilen Gota adlı mahallinde önceden camiye çevrilen kiliselerin tekrar eski statüleri­ne kavuşturulması şartıyla hıristiyanları razı etmiş ve cami olduğu gibi kalmıştır.⁴⁴⁵

İslâm dünyasının her tarafında zaman­la birçok cami inşa edilmiştir. İbn Hav-kal'in verdiği bilgiye göre Palermo'nun merkezinde 300, yukarı kısımlardaki köy­lerinde 200 cami vardı (İA, Vlll, 13). Müs­lümanların yaşadığı her köyde mutla­ka bir cami bulunuyor, daha İlk asırlar­dan itibaren köy camilerinde cuma na­mazı kılınıyordu. Mısır'da hicretin 132. (750.) yılında köy camilerine minber ko­nulmuştur.

Daha sonraki asırlarda devlet adam­ları güçlerinin simgesi olarak muhteşem camiler inşa ettirdikleri gibi bazı kişiler de cami yaptırmaya özel bir gayret gös­termişlerdir. Böylece şehirlerdeki cami sayısı hızla artmıştır. Hicri V. (XI.) yüzyı­lın başlarında Hâkim-Bİemrillâh zama­nında Mısır'da 800 cami, aynı yüzyılın ortalarında Bağdat'taki yüzlerce küçük mescidin yanında altı cuma camii vardı. Nuaymî, X. (XVI.) yüzyılda Dımaşk'taki 600'e yakın cami ve mescid hakkında bilgi verir.⁴⁴⁶

Fustat'ta kuruluş yıllarında cuma na­mazı sadece iki camide kılınıyordu. Bun­lar Amr b. Âs ve el-Asker camileriydi. 259'da (873) el-Asker Camii yerini Ah-med b. Tolun Camü'ne bıraktı. 36O'ta (971) bunlara Ezher Camii eklendi ve cuma camii sayısı üçe çıktı. 380'de (990) Hâkim - Biemrillâh, Maks ve Râşide ca­milerini inşa ettirdi. Türkler'in hâkimi­yeti döneminde cami sayısı 130'a ulaş­tı. Makrîzî bunların büyük bir kısmı hak­kında bilgi vermektedir.

Osmanlılar döneminde de başta Bur­sa, Edirne ve İstanbul olmak üzere geli­şen mimari üsluplarıyla birçok cami ve mescid yapılmıştır. Ayvansarâyînin 1195'-te (1781) yazdığı, Ali Sâti1 Efendi'nin ila­veleriyle 1281'de (1865) yayımlanan Ha-dîkatü'l-cevâmi'e göre XIX. yüzyılın or­talarında İstanbul'da 900'e yakın cami ve mescid bulunuyordu.

E- Caminin Fonksiyonları.

1- Mâbed Ola­rak Cami ve Caminin Kutsiyeti. Mescid baş­langıçta idare, eğitim ve öğretim mer­kezi gibi değişik amaçlar için kullanıl­mışsa da onun asıl fonksiyonu bir mâbed oluşudur. Âyetlerde geçen, "Allah'ın adı anılan, sabah akşam teşbih edilip na­maz kılınan evler"⁴⁴⁷; "İlk günden takva temeli üzerine kurulan mescid, içinde namaz kılmana daha uy­gundur⁴⁴⁸ "Eğer Allah insanların bir kısmını bir kısmıyla de-fetmeseydi içlerinde Allah'ın adının çok­ça anıldığı mescidler... yıkılıp giderdi"⁴⁴⁹ vb. ifadeler buna delâlet eder. Hz. Peygamber, bir kişinin mesci­de girip kayıp devesini sormasını hoş görmeyerek mescidlerin ibadet yeri ol­duğunu ima etmiş ve yapılış maksatla­rına uygun olarak kullanılmalarını iste­miştir.⁴⁵⁰

İslâmiyet'te bütün yeryüzü mescid ka­bul edilmekle beraber namazların ce­maatle camide kılınması, gerek sevap bakımından gerekse sosyal yönden bü­yük bir önem taşır. Ashaptan bazıları, farz namazları evlerde kılıp camiye git­memeyi Hz. Peygamber'İn sünnetini ter-ketme olarak yorumlamışlardır⁴⁵¹. Cuma ve bayram namazları ise mutlaka cemaatle kılınır. İslâmiyet yılda bir de­fa her renkten ve sınıftan müslüman cemaatin ilk mescidde (Mescid-i Harami dünya çapında, her cuma da merkezî camilerde bölge çapında bir araya gelip topluca ibadet etmesini emretmiştir.

İbadet için belli bir yere çekilmeyi ifa­de eden i'tikâfa en elverişli mekânlar Kur'an'a göre camilerdir⁴⁵². Hz. Peygamber her ramazan ayında Mes­cid-i Nebevfde kurulan özel bir çadırda i'tikâfa girerdi.

Hz. Peygamber'İn bir hadisine göre. adının anıldığı ve kendisine kulluk gö­revinin yerine getirildiği yerler olarak mescidler Allah'a en sevimli mekânlar­dır⁴⁵³. Allah Teâ-lâ mescidleri nurunun aydınlattığı yer­ler olarak zikreder⁴⁵⁴. Bu bakımdan orada edeple hareket edilme­si emredilir.

Cenâb-ı Hak ilk mescidi "evim"⁴⁵⁵ ve "bu beytin rabbi"⁴⁵⁶ ifadeleriyle yücelt-miştir. Bundan dolayı Kabe'ye "Beytul-lah" denilmiştir. Mâbed veya mâbedle-rin bulunduğu yerler için "beytullah" ve benzeri ifadelere Ahd-i Atîk'te de rast­lanır. Hz. Peygamber bu ifadeyi diğer mescidler için de kullanmıştır⁴⁵⁷. Ancak Resül-i Ekrem Mescİd-i Haram, Mescid-i Nebevî ve Mescid-i Ak-sâ'ya özel bir değer atfetmiş, buralarda yapılan ibadetin diğer mescidlerde ya­pılandan daha faziletli olduğunu söylemistir⁴⁵⁸. Bunların dışında Hz. Peygamberin içinde ibadet etmeyi en çok sevdiği mescid, İslâm'da ilk mescid olan Mescid-i Küba'dır. Kendi­si her cumartesi burayı ziyaret ederdi.

Resûl-i Ekrem, şeytandan Allah'a sı­ğınarak ve rahmet kapılarının açılması­nı dileyerek mescidlere sağ ayağı ile gi­rer ve Allah'ın lutfunu temenni ederek çıkardı.⁴⁵⁹ Mesci­de girdiğinde iki rek'at "tahiyyetü'l-mes-cid" namazı kılardı.⁴⁶⁰

2- Eğitim-Öğretim ve Kültür Merkezi Ola­rak Mescid. Hz. Peygamber'İn, bir gün mescide girdiğinde cemaatin bir kısmı­nı dua ve zikirle, diğer bir kısmını ilimle meşgul halde görüp, "Ben muallim ola­rak gönderildim" diyerek ilimle meşgul olanların yanına oturması⁴⁶¹, Asr-ı saadette mescidin eğitim ve Öğretim alanındaki fonksiyo­nunu göstermeye yeterlidir. Hatîb el-Bağdâdî, ilim meclisinin zikir meclisine üstünlüğü hakkında bir konu açarak bu­na dair rivayetleri sıralar⁴⁶². Mescidin bu fonk­siyonunun İslâm'dan önceye giden bir geçmişi vardır. İmrân'ın karısının, doğa­cak çocuğunu mescidde yetiştirilmek üzere adaması⁴⁶³, Mes­cid-i Aksâ'nın buna uygun bir planı ol­duğunu gösterir.

İslâm'da ilk eğitim ve öğretim faali­yetleri Mekke döneminde Dârülerkam'-da başlamış, Medine'de Mescid-i Nebevfnin inşasından sonra buna hız veril mistir. Mesciddeki öğretim faaliyetleri "meclis" kelimesiyle ifade edilir. Hz. Pey­gamber'İn Mescid-i Nebevrdeki dersle­rine "meclisü'1-ilm" denilmiştir ki bu ilk asırda hadis derslerini ifade ediyordu. Bu meclislerde Hz. Peygamber'İn etra­fında iç içe daire şeklinde oturan dinle­yici grubuna "halka" denilmiştir⁴⁶⁴. Halkalara ders vermede bazı sahâbîler de kendisine yardımcı olmuş­tur. Ubâde b. Sâmit bunlardan biriydi ve mescidde Kur'an ve okuma yazma öğretiyordu.

Mescidde barınan ve sayıları zaman zaman 400'e kadar çıkan⁴⁶⁵ ashâb-ı Suffe. vakitlerinin büyük bir kısmını öğrenimle geçiriyordu. İçlerin­den bir kısmı sırf bunun için ticaret, ze-naat ve tarım gibi işlerden çekilmiştir.

Mescidde eğitim ve öğretim sadece erkeklere münhasır değildi; kadınlar için de Mescid-i NebevTde ayrı bir gün tahsis edilmişti. Kadınların dinî konulardaki geniş kültürleri, kendilerine Hz. Ömer gibi sertliğiyle tanınan bir halife­ye çekinmeden itiraz edebilme cesareti vermiştir. Nitekim Hz. Ömer, mehirlere sınırlama getiren kararından bir hanı­mın İtirazı üzerine vazgeçmiştir.

Mezhep imamları camide yetişmişler ve buralarda ders okutmuşlardır. İmam Safir küçük yaşlarda mescidlerdeki ders halkalarına katılmış, daha sonra bura­larda ders vermiştir. Ebû Hanîfe kendi mescidinde ders okutur, talebelerinin mescidde yüksek sesle müzakere yap­malarına müsaade ederdi. İmam Mâlik Mescid-i Nebevfde, Hasan-ı Basrî Basra Camii'nde öğretimle meşgul olmuşlardır. Tefsir, hadis, tarih, mantık, matematik, cebir, tıp alanlarında oldukça bilgi sahibi olan Taberî gününün bir kısmını eser yazmaya, bir kısmını mescidde ders vermeye ayırırdı.

Bağdat camilerinde çeşitli konularda dersler verilirdi. Buralara hoca tayini "nakîbü'n-nükabâ" veya "naklbü'l-Hâşi-miyyîn" denilen resmî bir görevli tara­fından yapılırdı. Bu görevli aynı zaman­da derslerin sükûnet içinde geçmesini sağlardı. Bağdat'taki camilerden farklı olarak Dımaşk ve Kahire camilerinde za­viyeler bulunurdu. Nitekim Emeviyye Ca­mii'nde ve Kahire'deki Câmiu'l-atîk'te se­kizer zaviye vardı ki bu sayı Osmanlılar döneminde Süleymaniye Medresesi'ne örnek teşkil etmiştir.

Mescidler sadece dinî eğitim ve öğre­timin yapıldığı yerler değildi. Kur'an ve hadisi anlamadaki öneminden dolayı da­ha ilk asırlardan itibaren edebiyat, bil­hassa eski Arap şiiri de bu derslerin ko­nuları arasına girmiştir. Tabiînden Saîd b. Müseyyeb, Mescid-i Nebevîdeki mec­lisinde sık sık Arap şiiri üzerinde durur­du. Daha sonra camilerde nazarî tıp ders­leri dahi verilmiştir. Meselâ V. (XI.) yüz­yılda Hâkim-Biemrillâh devrinde İbnü'l-Heysem Ezher Camii'nde tıp dersleri ve­riyordu.

Camiler ilmî eserlerin muhafazası ve âlimlerin istifadesine sunulması bakı­mından da görev yapmıştır. Kûfeli dil âlimi Ebû Amr eş-Şeybânî'ye göre müel­lifler bağlı oldukları şehir veya mahalle camilerine, isteyenlerin okuması için eser­lerinin birer nüshasını bağışlamayı âdet edinmişlerdi (İA, VI, 1126). Bunlar "hi-zâne" denilen dolaplarda muhafaza edi­lir, bazan da caminin bir köşesinde kü­tüphane şeklinde düzenlenirdi. Yâküt el-Hamevî'nin rivayetine göre Horasanin en büyük şehri olan Merv'deki on kü­tüphanenin ikisi camide bulunuyordu. Vakıf eserlerden oluşan, Azîziye ve Kema­liye denilen bu iki kütüphaneden sade­ce birincide 12.000 civarında kitap vardı.⁴⁶⁶

Mısır camilerinin bazılarında oldukça büyük kütüphaneler mevcuttu. Kal'a-tülcebel'deki muhtelif ilimlere dair pek çok kitap. Müeyyediyye Camii'ndekİ kü­tüphaneye nakledilmişti. Ayrıca Muham-med el-Bârizî 1000 dinar tutarındaki 500 cilt kitabını buraya bağışlamıştı. Sultan da mükâfat olarak Bârizfyi cami hatipliği ve kütüphane müdürlüğüne ge­tirmiş, bu görevin kendisinden sonra ev­lâdına kalmasını emretmiştir⁴⁶⁷. İsfahan Cuma Camii'nde Tâ-cülmülk'e ait bir kütüphane vardı.

Camilerin eğitim ve öğretim mahalli olarak kullanılması geleneği Osmanlılar'-da da başlangıçtan beri benimsenen ve devam ettirilen bir uygulama olmuştur. Osmanlı medreselerinde mevcut odalar­da (hücreler) öğrenci ikamet etmekte. medrese dershanesinde belirli dersleri görmekte, bunun dışında genel dersleri camilerde takip etmekteydi. Takrir şek­linde halka açık olarak verilen bu ders­ler için XVII. yüzyıldan itibaren dersiam­ların tayin edildiği bilinmektedir. Osman­lı Devleti'nin yıkılmasına kadar aralıksız süren bu usule Cumhuriyet döneminde de devam edilmiştir.

Bunun yanında hat meşki. Kur'an tâ­limi ve hıfzı gibi uygulamalı derslerin ca­milerde verildiği de bilinmektedir. Hat­ta o dönemde İstanbul'da bazı camiler geleneksel olarak yerleşmiş dersleriyle meşhur olmuştur. Meselâ Nuruosmani-ye ve Amasya Beyazıt gibi bazı camiler­de hat meşkedilirdi. Nitekim Arif Efen­di Nuruosmaniye'de verdiği hat dersle­riyle tanınmıştı (11/A III, 364). Bu dersler bazan camiye bir kapı ile açılan bitişik odalarda yapılırdı.

Osmanlı camilerindeki eğitim ve kül­tür faaliyetlerini tamamlayan önemli bir unsur da çok yaygın olarak görülen ca­milerde kütüphane tesisi geleneğiydi. Cami derslerini takip eden talebe ve na­maz vakitleri arasında boş vakti olan ce­maat için bu kütüphaneler çok faydalı olmuştur. Osmanlı cami kütüphaneleri. ya Mekke ve Medine Harem-i şeriflerin-deki Mahmudiye kütüphanelerinde, Aya-sofya ve Süleymaniye örneklerinde oldu­ğu gibi cami içerisinde demir şebeke ile ayrılan bir kısma yerleştirilmiş veya Be­yazıt Veliyyüddin Efendi, Kayseri Râşid Efendi, Konya Yûsuf Ağa kütüphanele­rinde olduğu gibi camiye bitişik olan ve bir iç kapı ile girilip çıkılan ek binalarda tesis edilmiştir.⁴⁶⁸

Osmanlılar'da özellikle XVI-XV11. yüz­yıllarda medreselere tayin edilecek mü­derrisler arasında yapılan yarışma imti­hanları ile ilgili olarak müderrislerin uy­gulamalı dersleri genellikle Fâtih, Süley­maniye ve Beyazıt gibi büyük camilerde halka açık olarak yapılmaktaydı. Bura­da aday, ilim heyetinin ve hazır bulunan cemaatin önünde önceden belirlenen ko­nudaki dersini verir, daha sonra değer­lendirmesi yapılırdı.

Osmanlı döneminde şehir, kasaba ve köylerde sıbyan mektebi olmayan yer­lerde camilerin çocukların eğitimi için okul olarak kullanılması çok yaygındı. Bu gelenek, Özellikle 1950'lerden itiba­ren yaz aylarında ilkokul öğrencilerine camilerde Kur"an öğretilmesi ve bazı sû­relerin ezberletitmesi şeklinde devam etmektedir.

3- Caminin Devlet Müessesesi Olarak Hizmetleri,

a- Siyasetin Merkezi Olarak Cami. İslâm dininin tebliğcisi olduğu gi­bi İslâm devletinin de başkanı olan Hz. Peygamberin evi mescide bitişik bulu­nuyordu ve cami ile evini dinî ve idarî münasebetler yönünden âdeta bütünleştirmişti. İslâm açısından din ve devlet işlerinin birbirinden ayrılmazlığının bir ifadesi olan Hz. Peygamber'in bu uygu­laması, daha sonraki dönemlerde de uzun bir süre devam etti. "Dârülimâre" denilen hükümet konakları cami yanın­da inşa ediliyordu. Yeni kurulan Küfe, Basra ve Fustat'ta böyle yapıldı. Dımaşk'-ta olduğu gibi fethedilen şehirlerde de cami ve dârülimâre çoğunlukla yanyana bulunuyordu. Bu uygulama EmevîveAb-bâsîler'de de devam etti. Nitekim Emevî Halifesi Süleyman b. Abdülmelik Remle şehrini kurarken vali konağı ile camiyi karşı karşıya planladı.

Hz. Peygamber'in devlet yönetimiyle ilgili meseleleri mescidde görüşüp ka­rarlar alması ve orada bu kararları hal­ka duyurması sünneti kendisinden son­ra devam etmiş, devlete ait idare bina­ları yapıldığında da bu âdet sürmüştür. Halifeler başşehrin merkez camiinde imamet görevini yerine getiriyor ve ida­rede minberden büyük ölçüde faydala­nıyorlardı. Minber başlangıçta merkezî idarenin bir sembolü idi ve sadece Mes-cid-i Nebevfde bulunmasına izin veril­mişti. Hz. Ömer. valiliği sırasında Mı­sır'da minber yaptırmak isteyen Amr b. Âs'a müsaade etmedi. Hz. Ebû Bekir'­den itibaren halifeye biat minberde ya­pılıyordu. Halife de biattan sonra idare­de takip edeceği genel prensipleri min­berde okuduğu ilk hutbe ile ilân ederdi. Minber bu fonksiyonuyla anayasaya sa­hip toplumlarda üzerinde devlet siyase­tinin açıklandığı kürsülere benzetilmiş­tir⁴⁶⁹. Hz. Osman muhaliflerine karşı kendi icraatını min­berde savunmuş ve bu âdet ondan son­ra da devam etmiştir. Halifeler hacca gittikleri zaman Mekke ve Medine'deki camilerin minberlerinden, İslâm dünya­sının her tarafından gelen müslümanla-ra hitap etme imkânı buluyorlardı.

Halifenin vilâyetlerdeki temsilcileri olan valiler merkezî camide imamlık yapar, bazan kadılık, kumandanlık gibi görev­leri de üstlenirlerdi. Zira valilerin halkla bütünleşmesi istenmiş, halkın kendile­rine ulaşabilmesi için cami en uygun yer kabul edilmiştir. Hz. Ömer, ahşaptan iş­lenmiş süslü kapısından muhtemelen halkın girmekten çekineceğini düşüne­rek Küfe Dârülimâresi'ni yaktırmış ve Vali Sa"d b. Ebû Vakkâs bir süre Küfe camilerinden birinde ikamet etmişti.⁴⁷⁰

Hz. Peygamber diplomatik görüşme­leri de mescidde yapar, yabancı elçileri en güzel elbiselerini giyerek burada ka­bul ederdi. Onun elçileri kabul ettiği yer halen "Üstüvânetü'l-vüfûd" (sefirler sütu­nu) olarak bilinmektedir.

Camiler daha sonra bu fonksiyonları­nı kaybettiler. Artık minberlerde sadece Allah'a dua ediliyor, Hz. Peygambere salâtü selâm getiriliyor, sahabeye rah­met okunuyor ve halifeye hayır duada bulunuluyordu. Halifenin camilerde, oto­ritesinin kabul edildiğini itirafa benzer bir şekilde isminin anılmasından başka siyasî bir fonksiyonu kalmamıştı.

b- Kamu Yönetimi Açısından Cami. Ca­miler ilk dönemden itibaren idarecilerin halkla bir araya geldiği yerlerdi. Asr-ı saâdet'te her türlü istek ve meseleler burada dile getiriliyordu. Müslümanlar Hz. Peygamber'e, ilk halifelere ve diğer idarecilere namaz öncesinde ve sonra­sında talep ve şikâyetlerini kolayca inti­kal ettirebiliyorlardı. Bir vali hakkında merkeze şikâyet ulaştığında müfettiş­ler camileri gezerek tahkikat yaparlardı.⁴⁷¹

Hz. Peygamber'in iktisadî hayata dair söz ve uygulamaları hadis kitaplarında büyük bir yer tutar. Mukaddes kitaplar içinde devlet bütçesi ve harcamaları ile ilgili hükümler ihtiva eden tek kitap olan Kur'an'ın bu iktisadî hükümleri Asr-ı saadette camide yürütülürdü. Vergile­rin tahsili ve tevziine bizzat nezaret eden Hz. Peygamber, mescidde toplanan mal­ları gerekli yerlere ve ihtiyaç sahiplerine dağıtırdı. Bu gelenek Hulefâ-yi Râşidîn döneminde de bir süre devam etti. Hz. Peygamber devrinde Mescid-i Nebevfye bitişik "meşrebe", "gurfe" veya "hizâne" adlarıyla anılan bir oda beytülmâl ola­rak kullanılıyordu⁴⁷². İdarenin cami ile olan ilgisinden dolayı başlan­gıçta beytülmâl genellikle camiye biti­şikti, hatta bazan caminin içinde yer alır­dı. Hz. Ali döneminde Basra beytüimâli aynı zamanda şehrin büyük camii duru­mundaydı. Muâviye Basra'daki adamla­rı vasıtasıyla Hz. Ali'ye karşı harekete geçtiği zaman Vali Ziyâd b. Ebîh beytüi­mâli Huddân kabilesi camiine naklet-miştir⁴⁷³. Fustat'ta ma­liyeden sorumlu Üsâme b. Zeyd, 97 (716) veya 99 (718) yılında Amr b. Âs Camü'nde minberin karşısında sütunlu ve kubbeli bir beytülmâl yaptırdı. Küfe gibi bazı yerlerde ise beytülmâl dârütimâre için­de yer alıyordu⁴⁷⁴.

c- Caminin Adalet Hizmetlerindeki Yeri.

İslâmiyet'in kendine has hukuk sistemi mescidlerdeki ders halkalarında tâlim edilmiştir. Ashâb-ı kiram hukukî konu­ları mescidlerde müzakere ederdi⁴⁷⁵. Hatîb el-Bağ-dâdfnin el-Fakih ve'î-mütefakkih'in-de konu başlıklarından biri de "Mescid­lerde Fıkıh Tedrisinin Fazileti" adını ta­şır (II, 129-130).

Hz. Peygamber'in minberi ahkâmın öğretildiği, yanlış hukukî uygulamaların düzeltildiği bir yerdi. Meselâ kendisi "ve-lâ hakkfyla ilgili yanlış bir uygulamayı minberde dite getirip düzeltmiştir⁴⁷⁶. Asr-ı saadette mescid kazâî faaliyetlerin yürütüldüğü bir me­kân olarak da hukuka hizmet etmiştir. Bazı âlimler, "Sana o davacıların haberi geldi mi? Hani onlar duvardan mescide tırmanmışlardı"⁴⁷⁷ mealindeki âyeti, mescidlerde kazâî faaliyette bu-lunulabileceğine delil göstermişlerdir. Hz. Peygamber'in, "Benim şu minberi­min dibinde kim yalan yere yemin eder­se cehennemdeki yerine hazırlansın"⁴⁷⁸ mealindeki hadisi, da­valara Mescid-i Nebevfnin minberi ya­nında bakıldığını göstermektedir. Nite­kim Buhârfnin naklettiğine göre Hz. Ömer ve Mervân'ın davalara baktıkları yer minberin yanındaydı. Aynı rivayette Buhâri, Şüreyh, Sa'bî, Yahya b. Ya'mer gibi ünlü kadıların mescidde kazâî faa­liyette bulunduklarını nakleder⁴⁷⁹. Ayrıca çeşitli kaynaklarda dört halifenin mescidlerde davalara bak­tıkları kaydedilmektedir. Merkezî yer­lerde olması, kuvvetli-zayıf, büyük-küçük her sınıftan insanın çekinmeden oraya ulaşabilmesi yönünden İmam Mâlik mes-cidleri kaza için daha uygun görmüştür⁴⁸⁰. Haneffler de buna ya­kın bir görüşe sahiptirler. Şafiî, davalı­ların dinî hüviyeti ve dava sırasında ha­sımların söyleyebilecekleri kötü sözler sebebiyle bunu tenzîhen mekruh say-mışsa da⁴⁸¹ cami­lerde kazâî faaliyetler eksik olmamıştır. Ömer b. Abdülazîz gibi bazı halifelerin mescidde kazaya karşı olmaları da dinî kimlikle ilgilidir. Müşrikler necis kabul edildiği için dava maksadıyla da olsa mescide girmeleri istenmemiştir. Mısır kadılanyla ilgili rivayetlerden, onların da çoğunlukla camide faaliyet göster­dikleri anlaşılmaktadır.⁴⁸²

Osmanlılar'da ilk zamanlar birine ka­dılık görevi verildiğinde görev yapacağı yerin camiine götürülür, tayiniyle ilgili berat orada okunur ve merasim yapılır­dı. Kadılar davaları görmek için camide otururlardı. Bu uygulama daha Önceden intikal etmiş bir âdet olmalıdır. Çünkü benzer uygulamalar Fâtımîler'de de gö­rülmektedir. Milâdî 976'da Halife Azîz-Billâh zamanında Ali b. Nu'mân'ın kadı­lığa tayin kararnamesi, Amr b. Âs Camii minberinden okunarak duyurulmuştur. İstanbul kadıları ise davalara genellikle evlerinde bakmışlardır. Ancak mahke­me için özel binalar yapıldıktan sonra da zaman zaman camilerin bu iş için kul­lanıldığı anlaşılmaktadır.

Osmanlılar'da uzun süre devam eden bazı teftiş ve tahkikatlar halka açık ola­rak camilerde yapılmıştır. Nitekim Kanu­nî Sultan Süleyman devrinde (1520-1566) Rumeli Kazaskeri Bostan Çelebi, Anado­lu Kazaskeri Sinan Efendi ve İstanbul Kadısı Saçlı Emîr Efendi hakkında ka­dı ve müderrislerden şikâyetler gelmiş, bunun üzerine Kanunî Sultan Süleyman tahkikat açılmasını emretmiştir. Fâtih Camü'nde devrin tanınmış âlimlerinden oluşan bir heyet huzurunda günlerce devam eden tahkikattan sonra her üç âlim de temize çıkmıştır Üpşirli.⁴⁸³

Mescidlerde hüküm verilmekle birlik­te had cezalan buralarda nadiren uy­gulanmıştır. Zira Hz. Peygamber mescidlerde had tatbikini ve kısas uygula­masını yasaklamıştır⁴⁸⁴. Bununla beraber camide had cezası uygulayanlar olmuştur. Nitekim otuz yıl­dan fazla Küfe kadılığı yapmış olan İbn Ebû Leylâ, mescidde had uyguladığı için Ebû Hanîfe tarafından tenkit edilmiştir.⁴⁸⁵

d- Mescidin Askerî Amaçlar İçin Kulla­nılması. Kur'an'da cihadla ilgili âyetlerin sayısı oldukça fazladır. Bunların devam­lı olarak namazlarda okunması, müslü-manları düşmanla mücadeleye hazır tu­tardı. Kendisinden önceki birçok pey­gamber gibi Hz. Peygamber'in bir vasfı da ordu kumandanı olmasıdır. Bu ba­kımdan Asr-ı saadette mescid askeri bir karargâh, bir nevi askeri şûra mecli­si ve askerî hastahane olarak da görev yapmıştır. Hz. Peygamber savaştan önce ashabıyla istişare eder ve aksine bir va­hiy gelmedikçe onların fikirlerine uyar­dı. Uhud Gazvesi öncesinde Mescid-i Ne-bevfde böyle bir toplantı yapılmış, ço­ğunluğun fikri düşmanla şehir dışında karşılaşmak yönünde olduğu için buna uyulmuştur. Resûl-i Ekrem cuma na­mazını kıldırdıktan sonra onları cihada teşvik etmiş ve sabrettikleri takdirde zafer kazanacaklarını bildirmiştir.

Hz. Peygamber savaş kararlarını ge­nellikle mescidde verir ve bunu minber­den ilân ederdi; açılan deftere gönül­lülerin adlarını yazdırmalarını isterdi. Se­fer halinde orduyu donatmak üzere halkı yardıma çağırırdı. Bir seriyye göndere­ceği zaman kumandanına mescidde ta­limat verirdi. Nitekim Abdullah b. Cahş'ı Nahle'ye gönderdiğinde onu gizli bir ya­zılı talimatla Mescid-i Nebevfden uğur-lamıştır. Orduya bizzat kumanda ede­ceği zaman mescidde İki rek'at namaz kılar, zırhını giyerek dışarı çıkar ve ka­pıya getirilen atına binip seferi başlatır­dı. Kumandanlar sefer dönüşünde mes­cidde rapor verirlerdi.

Mescid-i Nebevfde barınan, Kur'an'ın kendilerini cihada adamış kimseler ola­rak tanıttığı⁴⁸⁶ ashâb-ı Suffe, âni askerî görevler için hazır bir­lik özelliği taşıyordu. Devlet başkanının oturduğu yerin hemen bitişiğinde bulu­nan ve umumiyetle ticaret ve toprakla uğraşmayan, en zâhid, en heyecanlı ki­şilerden oluşan ashâb-ı Suffe, sevkedil-dikleri hedeflere hemen gider ve görev­lerini lâyıkıyla ifa ederlerdi.

Mescidler sefer esnasında ordunun maneviyatının zinde tutulduğu, gere­ken talimatın ve taktiğin verildiği mekânlar olmuştur. Hz. Peygamber askerî seferler sırasında geçtiği bölgelerde ve savaş alanlarının uygun yerlerinde mes­cidler edinmiştir. Bedir'de, Hendek'te ve Tebük Gazvesi'nde bunların örnekle­ri görülmektedir. Tebük Gazvesi sıra­sında ordunun konakladığı on beş ka­dar yerde mescid yapılmıştır. Bu mes­cidler mimari açıdan mütevazi olmakla beraber fonksiyonları bakımından önem­li yapılardı.

Mescidler hastahane olarak da kulla­nılmıştır. Hendek Gazvesi'nde yarala­nan Sa'd b. Muâz için Mescid-i Nebevi -de bir çadır kurulmuştu⁴⁸⁷. Bazan da sa­vaş esirleri geçici olarak mescidlerde mu­hafaza edilmiştir. Ancak bununla esirin İslâmiyet'i kabul etmesi amaçlanmış ve bunda da genellikle başarıya ulaşılmış­tır⁴⁸⁸. Osmanlılar'da da Balkan Savaşı'nın bütün şiddetiyle devam ettiği 1912 yı­lında, askerin koleradan kırıldığı bir sı­rada, bunların bakımı İçin elverişli yer bulunamaması üzerine Şeyhülislâm Ce-mâleddin Efendi'nin yardım ve deste­ğiyle İstanbul'da bazı camiler hasta ve yararlılara tahsis edilmiştir.

Mescidlerin askerî fonksiyonları Hz. Peygamber'den sonra da devam etmiş­tir. Ordugâh şehirlerinde ve diğer yerle­şim birimlerinde valiler ordu kumandan­lığı yanında merkezî camilerde imamlık görevini de yüklenmişlerdir. Türk İstik­lâl Harbİ'nde de camiler millî birliğin sağ­landığı ve düşmana karşı ilk toplu ha­reketin başladığı yerler olmuştur. Bu sı­rada Mehmed Âkifin Kastamonu Nas-rullah Camii'nde verdiği vaazlar çok et­kili olmuştur.

Mescidin bunların dışında daha bir­çok içtimaî fonksiyonu vardı. Meselâ mes­cid misafirhane olarak kullanılmış, bu­rada savaş gösterileri yapılmış, şiir söy­lenmiştir. Hz. Peygamber nikâhların mes­cidlerde ilân edilmesini istemiştir.⁴⁸⁹ Fakat bünyesinde top­ladığı hizmetler zamanla mescide sığ­maz oldu ve sonuçta külliyeler doğdu. Böylece mescid birçok müessesenin ken­disinden kaynaklandığı bir ana müesse­se olmuştur.

Ayrıca Osmanlılar'da birçok merasi­min icrası için camiler seçilmiştir. Bun­ların içerisinde en önemli ve ihtişamlı

olanı kılıç alayı merasimidir. Genel­likle Eyüp Camii avlusunda Eyüp Türbe-si'nde yapılan bu merasim, İstanbul'un fethinden önce ve daha sonra bazan Edirne'deki Eskicami'de de yapılmıştır.

F- Camilerin idaresi ve Görevlileri.

1- İdaresi,

a- Camilerde Merkezî İdare ve Özel Camilerin İdaresi. "İmam" olarak da ad­landırılan İslâm devletinin başkanı, müs-lümanlann imamı sıfatı ile camilere ne­zâret hakkına sahipti. Eyaletlerde bu yetki, halifenin temsilcisi olan valilere ve görevlendirdikleri kadılara ait bulu­nuyordu. Camilerin iç siyasetteki rolü bilindiğinden halifeler özellikle büyük camilere itina gösteriyorlardı. Hutbe ha­life adına okunur ve hutbede halifenin adının anılması bölgenin idareye olan itaatinin işareti sayılırdı. Camilerin inşa­sı ve tamiri çok defa şahıslar ya da va­kıflar eliyle olmuştur. Yalnız Mescid-i Haram ve Mescid-i Nebevî ile benzeri büyük camiler ayrı bir önem taşıdıkla­rından tamir ve genişletme işleriyle ha­lifeler özel olarak ilgilenmişlerdir. İmam başta olmak üzere cami görevlilerinin tayin ve kontrolleri kadılar tarafından yapılmaktaydı.

Ancak özel camilerde durum biraz farklıydı. Genellikle camiyi yaptıran kişi­nin bizzat kendisi cami ile ilgileniyor ve bu kimselere "nazır" deniyordu. Öldük­ten sonra veya bazan sağlığında cami­nin vakfiyesinde yazılı şartlara göre ne­zâret işi bir mütevelliye intikal ediyor­du. Nazır veya mütevelli caminin gelir­lerini toplar ve ihtiyaç yerlerine sarfe-derdi. Bunlar görevlilerin tayininde de yetki sahibiydiler. Ancak bazı durumlar­da kadılar özel camilerdeki imam. ha­tip, müderris gibi görevlilerin denetimi­ne müdahale etmişler ve cami idaresin­de nazırlardan daha etkin bir rol oyna­mışlardır.

b- Malî Durum. Camilerin yapımı için gerekli olan malî harcamaları umumi­yetle hükümdar, vezir, emîr, eşraf gibi nüfuzlu kişiler üstlenmiş; bakımı, mal­zeme temini, görevlilere ödeme yapıl­ması gibi masrafları ise camiye vakfe­dilen gayri menkul gelirleriyle karşılan­mıştır. Başka alanlarda da hizmet ve­ren vakıflar İslâm âleminde o kadar yay­gınlaşmıştı ki hemen hemen her cami­nin en az bir gayri menkul vakfı vardı. Bazı camilerin, bulundukları yerden çok uzaktaki ülkelerde vakıf mülkleri bulu­nabiliyordu. Meselâ Mescid-i Nebevfnin Suriye'de. Mısır'da, Irak'ta vakıfları vardi. Vakıf gelirleri vakfiyede yazılı şartla­ra göre harcanırdı. Bazan vakfın gelirle­ri caminin ihtiyaçlarını karşılayamaya­cak kadar azalıyor veya vakıflar orta­dan kalkıyordu. Bu durumda ya yeni va­kıflar kuruluyor veya hayır severler yar­dımda bulunuyordu. Devlet bütçesinden tahsisat ayrıldığı da olmuştur. Nitekim Fatımî Halifesi Hâkim-Biemrillâh, 403 (1012) yılında yaptırdığı bir tahkikat so­nunda 800'den fazla caminin gelirden mahrum olduğunu öğrenmiş, bu cami­ler için beytülmâlden her ay 9220 dir­hem ayırmış, 40S (1014) yılında da ca­mi hizmetlileri İçin yeni arazi vakıfları kurmuştur.

c- Türkiye'deki Camilerin İdaresi. Os-manlı döneminde camiler banilerinin kur­duğu vakıfların mütevellileri tarafından yönetiliyordu. Bu vakıfların hukukî sta­tüsü vakfiyelerle belirlenmekteydi. Ca­miye ait vakıfların yönetiminden sorum­lu olan mütevellilerin her yıl muhasebe sonuçlarını mahallî kadı aracılığıyla mer­keze gönderip tasdik ettirmeleri gere­kiyordu. Camide bir görev boşaldığında mütevellinin doğrudan tayin yapma yetkisi olmadığından kadıya münasip birini teklif eder, kadı da bir i'lâmla durumu İstanbul'da Dîvân-ı Hümâyuna arzeder, teklif edilen şahsın durumu incelendik­ten sonra uygun görülürse kendisine görev verilirdi. Vakıf sahibinin vakfiye­de tesbit ettiği imam, müezzin, hatip, kayyim, cüzhan, devirhan, sûrehan, der­siam gibi cami görevlilerinin ücretleri müteveililerce ödenirdi. Artan gelirler de (zevâid-i evkaf) caminin bakım, ona­rım vb. ihtiyaçları için kullanılırdı.

II. Mahmud döneminde Evkâf-ı Hümâ­yun Nezâreti kurularak (1826) impara­torluk içindeki bütün vakıfların gelirleri bu nezâretin denetimine verilince bü­yük bir yeküne ulaşan fazla gelirin va­kıf gayeleri dışında devlet hazinesine aktarılması, diğer vakıflarla birlikte ca­mi vakıflarını da zayıflatmış, birçok ca­mi vakfı personel ve tamir giderlerini karşılayamaz hale gelmiştir.

Camilerin yönetimi 1920'de, Türkiye Büyük Millet Meclisi hükümeti kararıyla kurulan $er'iyye ve Evkaf Vekâleti'ne devredilmiştir. Daha sonra 3 Mart 1924 tarih ve 429 sayılı kanunla bu vekâlet ilga edilerek yerine başvekâlete bağlı Diyanet İşleri Reisliği makamı tesis edil­miştir. Bu kanunla Türkiye Cumhuriyeti sınırlan İçindeki bütün cami, mescid, tekke ve zaviyelerin yönetimiyle imam, hatip, vaiz, şeyh, müezzin, kayyım ve diğer görevlilerin tayin ve azillerine Diya­net İşleri Reisliği görevli kılınmıştır (md. 5). Cami vakıfları dahil bütün vakıfların yönetimi önce başbakanlığa, daha son­ra da yeni kurulan Vakıflar Umum Mü-dürlüğü'ne bağlanmıştır. 30 Kasım 1925'-te türbe, tekke ve zaviyelerin kapatıl­ması. Diyanet İşleri Reisliği'nin yetki ala­nını daraltmıştır. Bu dönemde cami gö­revlilerinin ücretleri çok düşük düzeyde tutulmuş, "cihât-ı fer'iyyen denilen cüz-hanlık, devirhanlık, sürehanlık gibi ikinci derecedeki görevlerin boşalması halinde buralara yeni tayin yapılmamış, imam, hatip, müezzin ve kayyim kadroları bü­yük çapta daraltılmıştır.

15 Aralık 1927 tarihli Şûrâ-yı Devlet kararıyla cami görevlilerinin aylıkları dev­let bütçesinden karşılanmakla birlikte bunların memur veya müstahdem sa­yılmamaları kararlaştırılmıştır. 8 Hazi­ran 1931 tarih ve 1827 sayılı kanunla camilerin yönetimiyle cami görevlilerini tayin ve azletme yetkisi Diyanet İşleri'n-den alınarak Vakıflar Umum Müdürlü-ğü'ne verilmiştir. Bu kanunla çelişen 429 sayılı kanunun 5. maddesinin yürürlük­ten kalkmış olduğu, Türkiye Büyük Mil­let Meclisi'nin 4 Ocak 1932 tarihli kara­rıyla kesinlik kazanmıştır. 25 Aralık 1932'-de yürürlüğe giren "Cami ve Mescidlerin Tasnifi Hakkındaki Nizamname" hüküm­leri gereğince il ve ilçelerde vakıflar mü­dür ve memurlarının, bunların bulun­madığı yerlerde vali ve kaymakamların uygun gördüğü bir kişinin başkanlığı altında yapılan sübjektif değerlendir­meler sonucunda, 15 Kasım 1935 tarih ve 284S sayılı kanunla ihtiyaç dışı gö­rülen birçok cami başka maksatlarla kul­lanılmak üzere kapatılmış, kapanan ca­milerin çoğu ordu tarafından depo ola­rak kullanılmış, bazıları Cumhuriyet Halk Partisi'ne ve özel kişilere satılmıştır. Açık kalan camilere de çok sınırlı görevli ta­yini yapılmıştır.

25 Aralık 1932 tarihli nizâmnâme ile camilerdeki cüzhanlık, devirhanlık, sû-rehanlık gibi hizmetler imam, hatip ve müezzinlik görevleriyle birleştirilmiş ve bu görevlerin yürütülmesi işinin Vakıflar Umum Müdürlüğü'nün yetki alanı içinde olduğu belirtilmiştir. 11 Kasım 1937 ta­rihli "Cami Hademesi Nizamnâmesfnde cami görevlilerinin her türlü denetimi­nin Vakıflar Umum Müdürlüğü'ne ait ol­duğu vurgulanarak Diyanet İşleri Reisliği'nin görevi sadece vaizlerle hatiplerin vaaz ve hutbelerini kontrol etmekle sı­nırlandırılmış, devlet memurlarının cami ve mescidlerde görev yapmaları yasak­lanmıştır. Bu dönemde ilgisizlik ve ba­kımsızlıktan birçok cami harap olmuştur.

Camilerin yönetimi, 29 Nisan 1950'de yürürlüğe giren 5634 sayılı kanunla. Di­yanet İşleri Reisliği yeniden teşkilâtlan­dırılarak daha önce Vakıflar Umum Mü­dürlüğü'ne intikal etmiş olan cami gö­revlileri kadrolarıyla birlikte yeniden bu kuruma bağlanmıştır. Cami görevlilerinin kanunî statüleri ve özlük hakları, 22 Ha­ziran 1965 tarihli ve 633 sayılı "Diyanet İşleri Başkanlığı Kuruluş ve Görevleri Hakkında Kanunla belirlenmiştir.

Türkiye'de bugün cami yapma, mev­cutları tamir ve yaşatma şahıslar, der­nekler ve özel vakıflar eliyle yapılmaktadır. Vakıflar Genel Müdürlüğü, mülki­yetindeki camilerin bakım ve onarımın­dan sorumludur. Ayrıca derneklere ve özel vakıflara da projelerini Vakıflar Ge­nel Müdürlüğü'ne onaylatmak şartıyla ve bu kurumun denetimi altında, yıkıl­mış camilerin yerine aslına uygun ola­rak inşa ve onarım izni verilmektedir.

Diyanet İşleri Başkanlığfnın yurt için­de ve yurt dışında yürüttüğü hizmetle­re yardımcı olmak amacıyla 1975 yılın­da kurulan Türkiye Diyanet Vakfı, 735 şubesiyle diğer hizmetlerinin yanı sıra cami yapım, bakım ve onarımı konu­sunda önemli hizmetlerde bulunmakta­dır. Cumhuriyet devrinde yapılan en bü­yük cami olan Ankara Kocatepe Carnii'nin inşası da büyük ölçüde bu vakfın deste­ğiyle gerçekleştirilmiştir.

Ocak 1992 tarihi itibariyle Türkiye ge­nelinde 66.674 cami mevcut olup bu ca­milerde 56.135 imam-hatip, 9560 müez-zin-kayyim ve 739 vaiz kadrolu olarak görev yapmaktaydı. Camilerin çoğu kad­rolu olduğu halde bunlardan bir kısmı­nın görevlisi bulunmamakta, kadro tah­sis edilmemiş camilerdeki görevlilerin ücreti ise vatandaşlar ve çeşitli dernek­ler tarafından sağlanmaktadır. Cami gö­revlilerinin hizmet içi eğitimiyle bilgile­rinin arttırılması da Diyanet İşleri Baş-kanlığı'nca yürütülmekte olup bu mak­satla Bolu (I973), İstan bu I-Ha seki H976), Elazığ-Harput 0982), Antalya (1982], An­kara (1983), Kastamonu (1984) ve Mani­sa'da (1986) eğitim merkezleri açılmış­tır. Diyanet İşleri Başkanlığı bütçesinde camiler için ayrılmış bir tahsisat olma­dığından camilerin yapımı, bakım, ona­rım ve her türlü malzeme temini gibi masrafları şahıslar veya dernek, vakıf gibi kuruluşlar tarafından karşılanmak­tadır. Bundan dolayı bazı camilerin mül­kiyetleri çeşitli şahıs veya kuruluşlar üze­rinde görünmektedir. 1 Ocak 1992 tari­hi itibariyle Türkiye'de cami bulunma­yan bucak ve kasaba sayısı 47, köy sa­yısı ise212S'tir.

2- Cami Görevlileri. Camide görevli olan kişiler imam, hatip, müezzin, vaiz, kus-sâs, kâri, cüzhan, bevvâb ve hademeler (kayyim) şeklinde sıralanabilir. İmam ce­maate namaz kıldıran kişidir. Bazı böl­gelerde halifeden ayırmak için imama "sâhibü's-salât" denilmekteydi. İlk dö­nemlerde merkezde devlet başkanı, eya­letlerde valiler şehirdeki en büyük ca­minin imamlığını yapmışlardır. Valinin bulunmadığı zamanlarda sâhibü'ş-şurta (emniyet âmiri) ona vekâlet ederdi. An­cak Emevîler'den itibaren halifeler ve valiler istisnaî durumlar dışında imam­lık yapmamışlar, bu iş için görevliler ta­yin etmişlerdir. Bu görevlilerin maaşı beytülmâlden veya vakıf gelirlerinden ödeniyordu.

Cuma ve bayram namazlarında hutbe okuyan hatip umumiyetle imamlık gö­revini de yürüten şahıstı. Yalnız bazı bü­yük camilerde imamdan ayrı bir, bazan da birkaç hatip görev yapardı. Hutbe si­yasî bir önem taşıdığından hatip de önem kazanmış, bu sebeple çok defa kadılar hatiplik görevini bizzat üstlenmişlerdir.

İslâm tarihinde ilk müezzin, hicri 1. yılda Hz. Peygamber tarafından görev­lendirilen Bilâl-i Habeşî'dir. Âmâ sahâbî Abdullah b. Ümmü Mektûm da Hz. Pey-gamber'e müezzinlik yapmıştır. Bunlar­dan başka zaman zaman Resûlullah'a müezzinlik yapan başka sahâbîler de vardı⁴⁹⁰. Müezzin, na­maz vaktinin geldiğini bildiren ezanı yük­sek sesle okuyarak cemaati toplar, ima­mı namaza çağırır, onun gelmesi üzeri­ne de namazın başladığını belirtmek için kamet getirir. Minareler yapılmadan önce ezan genellikle camiye yakın yük­sek bir yerden okunurdu. Bilâl-i Habeşî, Mescid-i Nebevfye yakın en yüksek evin damına çıkarak ezan okurdu. Mekke'nin fethinde de Hz. Peygamber'in emri üze­rine Kabe'nin damına çıkarak ezan oku­muştur. Müezzinlere ilk defa maaş bağ­layan kişinin Hz. Osman olduğu nakle­dilir. Zamanla müezzinlere yüklenen gö­revler çoğaldı. Camide teşbih, zikir, mev-lid ve tilâvet gibi âdetler gelişti. Buna bağlı olarak da camilerde müezzin sayısı arttı. İbn Battûta Emeviyye Camii'n-de yetmiş müezzin bulunduğunu kayde­der.⁴⁹¹

Hz. Peygamber, ashabın istekli anla­rını gözeterek belli zamanlarda camide vaaz veriyordu; Abdullah b. Mes'üd da bunu örnek alarak etrafında toplanan­lara haftada bir gün vaaz etmeyi uygun bulmuştu. Hz. Ömer döneminde Temîm ed-Dârî, halife cuma namazı için camiye gelmeden önce vaaza başlardı; Hz. Os­man döneminde de kendisine haftada iki defa vaaz etme izni verilmişti ki bu zat ilk kas (kıssaci vaiz, çoğulu kussâs) ola­rak kabul edilir. Vaiz ve kas tabirleri çok defa birbirinin yerine kullanılırsa da kus­sâs. daha çok dinleyici toplamak mak­sadıyla anlatımlarına asılsız hikâye, ef­sane ve masallar karıştırdıkları için vaiz­lerden ayrı değerlendirilmiş ve kendile­rine iltifat edilmemesi istenmiştir. Hz. Ali'nin Basra Camii'nden kussâsı kovdu­ğu rivayet edilir. Ancak kussâs, hemen her dönemde camilerde vaiz olarak ko­nuşmalar yapmıştır. Nitekim Abbasiler döneminde kussâs camilerde resmen görev yapıyordu. Fâtımîler'de de aynı du­rum devam etmiştir.

Camilerde kâri (çoğulu kurrâ) tarafın­dan Kur'an tilâvet edilmesi âdetine Eme-vîler döneminden itibaren rastlanmak­tadır. İbn Cübeyr'e göre Emeviyye Ca-mii'nde kurrâ sabah ve ikindi namazla­rından sonra düzenli bir şekilde Kur'an okurdu⁴⁹². Özellikle cu­ma vb. günlerde Kur'an tilâvetine önem verilirdi. Osmanlılarda selâtin camile­rinde cüzhan adı verilen kâriler namaz­lardan önce Kur'an'dan birer cüz okur­lardı. Selâtin camilerinde cüzhanlar için müstakil kürsüler yapılmıştı. Bunlar vaiz kürsülerinden daha küçük olup genel­likle iki duvar arasına yerleştirilmişti. Bazı cami ve türbelerde ise ücretleri bir vakıf tarafından karşılanan ve gece gün­düz aralıksız bir şekilde nöbetleşe Kur'an okuyan kâriler bulunurdu.

Hz. Peygamberin mescidini süpüren zenci bir kadın veya erkeğin bulunduğu nakledilir⁴⁹³. Daha sonra bu iş için hademeler çalıştırılmış­tır. Bunların sayısı caminin büyüklüğü­ne göre değişiyordu. Meselâ 300 (912) yıllarına doğru Kudüs Camii'nde 140 ve­ya 230 hademenin bulunduğu kaydedil­mektedir. Hademe sayısının çok olduğu durumlarda iş bölümü yapılıyordu. Kay-yim tabiri ise aslında temizlik, lambala­rın yakılması, suların taşınması gibi işlere nezaret eden, mum, lamba yağı. temizlik malzemesi vb. cami ihtiyaçları­nı tesbit ve temin eden kişiye delâlet ediyor olmalıdır. Bazan imam, hatip, hat­ta kadı caminin kayyimliğini de yapıyor­du. Buna karşılık kayyimler doğrudan doğruya hademelerin yaptığı temizlik işleriyle de uğraşmışlar ve sonraları kay­yım tabiri bu mânada kullanılmıştır.

Osmanlı döneminde cami personelin­de gerek tür gerekse sayı bakımından önemli bir artışın olduğu gözlenmekte­dir. Köy ve mahalle camilerinde ücretini cami vakfından alan bir imam ve müez­zin bulunmakta, küçük ve geliri sınırlı olan camilerde ise sadece imam görevi ifa etmekteydi. Bunun yanında vezirle­rin, ağa ve paşaların, bazı varlıklı kimse­lerin inşa ettirdiği camilerde cami vak­fından ücret alarak görev yapan perso­nel sayısının arttığı görülmektedir. İs­tanbul Vakıfları Tahrir Defteri'nde bu­nun binlerce değişik örneğine rastlamak mümkündür.

Diğer taraftan çok geniş vakıflara sa­hip selâtin camilerinde görevli sayısı ol­dukça fazla idi. Meselâ III. Murad'ın Ma­nisa'da inşa ettirdiği Muradiye Camii'nde iki imam, bir hatip, bir vaiz, dokuz mü­ezzin, doksan dört cüzhan, otuz iki ha­deme olmak üzere toplam 139 kişi cami vakfından çok farklı seviyelerde ücret almaktaydı. Süleymaniye Camii'ndeki gö­revli sayısı ise daha fazla idi. Süleymani­ye Külliyesi'nden ücret alan toplam 936 kişiden 303'ü doğrudan Süleymaniye Ca-mii'ne bağlıydı. Bunların İçerisinde imam, müezzin, hatip, vaiz, kayyim, ferrâş gibi cami hizmeti ifa edenlerin sayısı ancak yirmi otuz kadardı. Bunun dışında sayıla­rı yüzleri bulan cüzhan, devirhan, en'âm-han, musallihan gibi hizmetliler ise ilim tahsil edenlere, bazı tarikat erbabına tahsis edilen cüzi burs niteliğinde daha az bir ücret alıyorlardı. XVll-XVIII. yüz­yıllarda camilerde kürsü şeyhliği, dersi-âmlık gibi görevlere de rastlanmakta­dır. Osmanlılar'da bütün cami personeli askerî* zümre kapsamına alınmış, böy­lece kendilerine vergilerden muafiyet ve başka imtiyazlar tanınmıştır. Diğer ta­raftan teşrifat defterlerinde, özellikle selâtin camilerinin vaiz, hatip ve imam­larına devlet protokolünde yer verildiği­ne dair bilgilere rastlanmaktadır.