Ca'fer es-sâdik

3- Moğol İstilâları Dönemi. XIII. yüzyıl­da ortaya çıkan Moğol istilâsı İslâm âle­minde geniş akisler yapmış ve korkunç tahribat birçok caminin yıkılmasına se­bep olmuştur. Saman, Hıristiyan veya Budist olan Moğollar'dan Gazan Han'ın (1295-1304) İslâmiyet'i kabul etmesiyle bu defa İslâm mimarisinde yeniden bir canlanma görüldüyse de sonraki siyasî durum, müslüman Moğollar'ın ortaya koyduğu eserlerden pek azının yaşama­sına imkân vermiştir. Urmiye civarında Rizaya'da yapılan Mescid-i Cum'a (XIII yüzyıl), benzerlerine Anadolu'da rastla­nan, uzunluğuna gelişen payelerle ayrıl­mış üç sahnlı bir camidir. Mihrap kıs­mında yine kubbeli bir bölüm vardır. Gazan Han'ın Tebriz'in varoşu Şam'daki camii ile, veziri ve tarih yazarı Reşîdüddin Fazlullah'ın kurduğu Rab'-ı Reşîdî mahal­lesi ve buradaki camiden bir iz kalmamış­tır. Diğer veziri Tâceddin Ali'nin 1312-1322'de Tebriz önünde yaptırdığı, son­raları "el-Arg" (kale) adı verilen Mescid-i Ali Şah dev ölçüde çok büyük bir yapı idi. Kalıntısı 1809'da kale haline getiri­len bu cami hakkında ancak kaynaklar­dan bilgi edinmek mümkündür. Duvar­ları 6-10 m. kalınlığında olan, yalnız av­lusu 285 x 225 m. ölçüsünü bulan bu cami, İsfahan Cuma Camii gibi dört ey-vanlı idi ve orta eyvanın açıklığı 30 met­reyi buluyordu. Avlu revakları ise mermer pâyeli idi. Kâşân vilâyetinde Natanz'da 1304-1309'da yapılan Mescid-i Cuma. 14 m. ölçüsünde olan kare avlusu, de­ğişik derinlikte dört eyvanı ile aynı tipin çok küçük ölçüde başka bir örneğidir. Ancak burada pâyeli kanatlar bulunma­makta ve ana eksenin dışında olan bü­yük kubbe sekiz köşeli bir mekânı ört­mektedir. Olcaytu Han'ın kurduğu Sul-tâniye'de (1309-1319) kubbeli bina. inşa­sının gelişme derecesini göstermesi ba­kımından önemlidir. Tahran yakınında Veramin'de Ebû Said Bahadır Han tara­fından 132S-1326'da yaptırılan ve 1412'-de Sâhruh'un tamir ettirdiği Mescid-i Cuma, bir avluya açılan dört eyvanla kubbeli mihrap bölümünden ibaret ge­nel şemaya uygun olmakla beraber, bü­yük eyvanı ve kubbeli kısmını kaplayan zarif kompozisyonlu çini tezyinatı ile bu devrin muhteşem mimarisinin güzel bir örneğidir. Aynı şemayı Yezd civarında, mihrabı 1338 tarihini taşıyan Eberküh Mescid-i Câmii'nde bulmak mümkün­dür. Ancak Kirman'daki Mescid-i Cuma (i349) âbidevî eyvana sahip ise de mih­rap Önündeki kubbeli mekân olmadığın­dan normal tipten ayrılmaktadır. Yezd'-de 1325'te Atabeg Seyyid Rükneddin'in yaptırdığı, yalnız camii ayakta kalan Vaktü's-sâat adındaki, bir cami etrafında toplanan kütüphane, medrese ve ra­sathaneden ibaret bir külliye idi. Esası 1119'a ait olan ve yine dört eyvan şe­masına sadık Yezd Mescid-i Cum'ası ise 1375'te yeniden yapılırken mihrap kıs­mı mozaik çinilerle süslenmek suretiyle mihrap tezyinine verilen önemin gittik­çe arttığına işaret eder.

XIV. yüzyıl sonundaki Timur istilâsı, öncekinden daha da tahripkâr olmuş ve Timur ile sülâlesi imar faaliyetlerini ken­di şehirlerine ve bilhassa Semerkant'a inhisar ettirmişlerdir. Timur devrinde cami yapımının ikinci plana atılmasına karşılık medrese, türbe ve meşhed inşası önem kazanmıştır. Bu arada bazı musal­lalar da yapılmıştır. Bunlardan Semer-kant'takinde geniş bir meydanın kena­rında inşa edilen bir eyvanın dip duvarı­na bir mihrap yerleştirilmiş, bunun iki tarafına kadınlara mahsus daha küçük birer eyvan yapılmıştır. Kalabalık bu ey­vanların önündeki meydanda toplandı­ğından minber Herat musallasında ol­duğu gibi sağdaki eyvanın dış kenarına yerleştirilmiştir. Böyle bir musalla Bu-hara'da sur dışında mevcuttur. Orta kıs­mı 15 m. kadar yükseklikte olan musal­lanın kıble duvarının çok eski⁵²⁴, diğer kısımlarının ise XVII. yüzyı­la ait olduğu tahmin edilmiştir. Timur'un doğum yeri olan Keş'te 1396'da tamam­lanan muhteşem sarayının ortada büyük bir eyvanla yanlardan ileri taşkın birer burçtan ibaret cümle kapısı, o devrin ca­mi taş kapılarına tesir etmiş gibidir. Ti­mur'un 1397'de Türkistan şehrinde Ah-med Yesevî için mimar Şîrazlı Hoca Hü­seyin'e yaptırdığı meşhed-cami, cephesi­nin bütün çini tezyinatının dökülmesine rağmen bu benzerliği açıkça gösterir. İki yanı burçlu methal eyvanı, şeması dört eyvanlı ve mihrabı kubbeli bir cami planına tamamen uygun olan Bîbî Ha­nım⁵²⁵ Medresesi'nde de (1399-1405) göze çarpar. Burada minareler dış duvarın dört köşesine yer­leştirilmişse de malzemesinin kötülüğü yüzünden daha yapıldığı yıllarda cami yıkılmaya başladığından bunlar da dev­rilmiştir. Uluğ Bey Camii ve Medresesi de (1417-1420) öncekinin methal burçları hariç olmak üzere daha ufak ölçüde tam bir benzeridir. Ebü'l-Kâsım Bahadır Han'ın 1446'da yaptırdığı Anav Kale Camii ise büyük bir eyvan ve yanlan kubbeli ka­natları olan bir binadır. Bunun en dik­kate değer tarafı, Çin tesirine bağla­nan, eyvan cephesini süsleyen iki muaz­zam ejder motifidir. Bu dönemde İran'da yapılanlar arasında, üzerinde durulmaya değer önemli bir eser de Türkmen Kara-koyunlular'dan Cihan Şah'ın (1436-1467) Tebriz'de yaptırdığı Mescid-i Kebûd'dur (Mavi Cami). Burada artık kubbenin hâki­miyeti açık bir şekil almakta, sekiz isti­nada dayanan büyük bir kubbenin örttü­ğü ana mekânı, üç tarafından kubbeli bölümlerden meydana gelmiş bir dehliz at nalı biçiminde sarmaktadır. Caminin kıble duvarı dışında haçvari planlı bir me­kân vardır. Köşelerinde minareler bulu­nan cephesinin ortasındaki büyük bir ey­van ise methali teşkil eder. 1780'de kub­besi çöktüğünden beri çok harap olma­sına rağmen günümüze kadar (1992) de­vam eden tamirlerle kurtarılmaya çalışı­lan, duvarlarında ve eyvanlarında hâlâ muhteşem bir süslemenin kalıntıları gö­rülen bu caminin diğer bir benzeri de 1451'de Meşhed'de Emîr Melikşah'ın yaptırdığı Mescid-i Şâh'tır. Orta Asya'daki ziyaret camilerinin en önemlilerinden bi­ri de Kuzey Afganistan'da Mezânşerif te bulunmaktadır. Hz. Ali'nin kabri olduğu­na inanılan bu yerde oldukça geç bir dö­nemde bir makam olarak yapıian bu cami Hint mimarisine uygun bir görünümde­dir. Fakat daha çok İran tesiriyle bütün dış aksamı çinilerle kaplanmıştır.

4- Karma Üslûplarda Camiler. İslâm sa-natının Ortaçağ'ında muayyen bir devir­den sonra Türk üslûbunun hâkim olma­sı, bazı bölgelerde bunun yerli üslûplar­la karışarak değişik birtakım yeni üslûp­ların ortaya çıkmasına sebep olmuştur ki bunlardan biri Hint-İslâm, diğeri ise Eyyûbî ve Memlûk cami mimarileridir.

a- Hint. İslâm orduları ilk olarak 710'da Hint topraklarına. Gucerât ve Sind'e gir­mişlerse de o sırada yapılan ve pâyeli ol­duklarına ihtimal verilen camilerden bu­güne kadar hiçbir bina kalmamıştır. Yal­nız Hint ülkesine İslâmiyet'in girmesiyle ilk yapılan camilerden birinin temel iz­leri, Sind'de Haydarâbâd civarındaki Mansûre'de meydana çıkarılmıştır. Payeti tip­te bir bina olduğu anlaşılan bu caminin sadece kavisli mihrap temeliyle, payelerin kare şeklinde taş kaideleri bulun­muştur. Bir maksurenin varlığına işaret sayılabilecek kaideler ise görülmemek­tedir. Kuzey Hindistan'da ilk kuvvetli İslâm idaresi Gazneliler'in hâkimiyetiyle başlar. 1175ten itibaren Muhammed Güri idaresinde Hint'e nüfuz etmeye başlayan müslüman Afganlar çok büyük ölçüde, tesirli ve âbidevi ordugâh cami­leri yaptırmışlar, bunun için de orada mevcut eski Hindu tapınaklarından isti­fade yolunu tutmuşlardır. Delhi'de Gün kumandanlarından Kutbüddin Aybeg'in kurduğu ve harabesi mevcut olan Kuv-vetü'İ-İslâm Camii, esasında bol miktar­da girift kabartmalarla süslü, taştan pa­yelerden ibaret bir mimariye sahip Jain tapınağına mihraplı bir kıble duvarının ilâvesiyle meydana getirilmiştir. Her biri taştan küçük bir kubbe ile örtülü kare bölümlerden oluşan bu cami binasının İslâm mimarisine aykırı Hİndû tesirlere sahip dış görünüşü, 1197de dış tara­fında beş sivri kemer bulunan 150 ayak uzunluğundaki tamamen İslâmî karak­terde bir cephenin inşa edilmesiyle giz­lenmiştir. Bu kemerlerin dikkate değer bir özelliği, kemer taşlarının normal ke­mer inşaatında olduğu gibi bir kasnak yardımıyla dairevî şekilde değil sahte kemer denen bindirme tekniğinde ya­pılmış olmasıdır. Sonraları birçok ilâve­lerle büyük bir manzume halini alan bu caminin 1310'da yapılan ve Alâi Dervâze adını taşıyan methal binası, Hint-İslâm sanatının karakteristik eserlerin­dendir. Bu caminin avlusunda, yine Kut­büddin tarafından yaptırılan ve Kutub Minâr denen 72.5 m. boyundaki⁵²⁶ taş minare, Hint'te hâkim İslâm sanatının Türk menşeine açıkça işaret eder. Çeşitli örneklerine Orta Asya ve İran'da rastla­nan koni biçimindeki bu minare onlar gibi ufkî yazı frizleriyle süslenmiş ve gövde­sinin masif görünüşü sivri çıkıntı ve yiv­lerle hafifleti İm iştir. Ecmîr'de şehir dışın­da Muhammed Gürî'nin yine 1193'te bir Hindu tapınağından çevirdiği Arhâî-din-kâ Chonprâ Camii, son derece zengin iş­lemeli sütunları, taştan yontma kubbe­li tavanları ile yerli Hint mimarisinin ti­pik bir eseri olmakla beraber burada da Suttan İltutmış zamanında (1210-1236) yine dış görünüşü İslâmî karakterde beş kemerli bir cephe inşa edilmek suretiyle gizlenmiş, tam ortadaki büyük sivri kemerli kapının üstünde ise Türk gelene­ğine uygun olarak biri yıkılmış veya bit­memiş, gövdeleri çubuklu bir çift minare inşa edilmiştir. Bu taş cephenin yüzeyi çok ince süslemeler ve bilhassa Selçuk­lu geleneğine uygun nesih ve kûff ya­zı frizleriyle kaplanmıştır. Hint'teki di­ğer camiler de Hint ile İslâm sanatının bir arada toplandığı karışık üsluplu eser­ler halinde yapılmıştır. Delhi yakınında Şah Âlem Camii'nin (1351-1388) avlulu bir cami olmasına karşılık Delhi'de 1380'e doğru yapılan Khirki Camii, sade ve ba­sit mimarisinde İslâmî karakterin hâki­miyetini gösterir. İçindeki sivri kemerle­ri kaba ve kalın tek taştan yontulmuş payeler taşımaktadır. Dış görünüşü ta­mamen İslâm mimarisi özelliklerine sa­hip cümle kapısının iki yanında şerefe-siz kısa iki minare vardır ki bunların ko­ni biçiminde olmaları, menşelerinin Or­ta Asya olduğunu açıkça gösterir. Ha-rim kısmı kemerlerle kare bölümlere ay­rılmış ve üstleri kubbeciklerle örtülmüş­tür. Bengal'de Pandua yakınındaki Adİ-na Camii'nin (1358-1389) İslâmî geleneğe uygun mihrap cephesinde tamamen Hint üslûbunda yarım sütunlar görülür. Delhi civarında Bagampûrî Camii ise (1370) çok kubbeli harimiyle bir taraftan Hint, bü­yük eyvanı ve ana kubbeli kısma açılan cümle kapısı ile diğer taraftan da Asya-Türk sanat geleneğine bağlanır. Cavn-pûr'da üç kubbeli Atala Camii (1408), bu cümle kapısı ve cephe eyvanı motifinin Hint topraklarında aldığı yeni şekli çok iyi belirtir. İçinde Hint mimarisinden alın­ma bir pencere bulunan, kırık sivri ke­merli methal eyvanının iki yanındaki cep­he, satıhları pencereli üç kat halinde tak­sim edilmiştir ki bu da Hint sanatından gelmiş bir özelliktir.

b- Eyyûbîler Devri. Eyyûbîler devrinde (1171-120) Kahire, Sam. Halep geniş öl­çüde imara sahne olmuşsa da cami inşa­sına pek önem verilmemiştir. Yayılma tehlikesi gösteren Şiîliğe karşı cephe alan Sünnî Eyyûbîler, kendi görüşlerini yaya­cak büyük medrese yapımına daha fazla önem vermişlerdir. Kahire'de el-Melikü's-Sâtih Necmeddin Eyyûb tarafından 1242'-de yapılan Sâlihiye Medresesi, kapı üs­tündeki dilimli çadır biçimindeki külâhlı minaresi, taş cephesindeki nesih yazı frizleri ve mukarnasları bakımından o devrin cami mimarisinde Asya'dan ge­len bir üslûbun kuvvetli hâkimiyetine işaret eder. Suriye ve Mısır'da Eyyûbî-ler'in bu dönemde yaptıkları medrese­lerde de Asya karakterini bulmak müm­kündür.

c- Memlükler Devri. Türk asıllı Bahrî

Memlükteri'yle (1250-1382) Çerkez asıllı Burcî Memlükleri (1382-1517) dönemle­rinde bilhassa Kahire'de yeni bir üslûbun doğduğu görülmektedir. Tamamen As-ya'daki Türk sanat zevki ve geleneğinin izlerini taşıyan bu üslûp, Memlükler1 in yaptırdığı âbidelerde en güzel ifadesini bulmuştur. Ancak bu üslûp da mahallî ve dışarıdan gelen Türk menşeli unsur­ların kaynaşması sonucunda ortaya çık­tığından her ikisinin de özelliklerine sa­hiptir. Buradaki inşaatlarda taş kulla­nıldığı gibi binalarda genel olarak ah­şap düz bir çatı ile örtülü eyvana yer ve­rilmiş, Asya'daki çini tezyinatının yerini renkli taş kaplamalar almıştır. Sultan Baybars'ın Kahire'de 1269'da yaptırdığı cami bu özellikleri gösterir. Ancak bu­rada planın yerli geleneğe bağlı kaldığı görülür. Geniş bir avluyu takip eden ha-rim, kıble duvarına paralel pâyeli altı sahndan⁵²⁷ ve mihrap önündeki üç sahn ge­nişliğindeki günümüzde yıkık olan bü­yük maksure kubbesinden ibarettir. Bir kale kapısını andıran dışarı taşkın cüm­le kapısı, ince taş işçiliği ve süslemesiy-le Selçuklu kapılarının yakın bir benze­ridir. 1340'ta yapılan Merdânî Camii'nde de revaklı avlu ve sütunlu harim muhafa­za edilmiştir. Şeyh Müeyyed Camii (1415-1420) ve daha başka küçük camilerde av-lulu-sütunlu veya pâyeli cami geleneğinin yaşamaya devam ettiği görülür⁵²⁸, Bulak'ta Kadı Yahya (1448) camileri gibi]. Buna karşılık Türkler'in dört eyvanlı medrese-cami tipi, Mısır'da bil­hassa Kahire'de cami mimarisi üzerinde büyük bir tesir göstermiştir. Sultan Ka-lavun'un 1284-1285'te yaptırdığı bîmâ-ristan, medrese ve türbeye ekli olarak kurulan Kalavun Camii bu tipin en âbi­devî temsilcisidir. Ancak burada büyük bir avlunun güney tarafında uzanan av­lu genişliğindeki cami, aynen bir bazili­kada olduğu gibi harimi uzunlamasına üç sahna bölen iki sütun dizisiyle ayrıl­mıştır. Caminin beşik örtüsüne haşmet­li bir yükseklik sağlanması için boylan kısa olan sütunların üstlerine çok yüksek üzengi taşları, uzun kemer ayakları kon­muştur. Asya mimarisine ait bir unsur olan eyvan böylece iç görünüşünü ma­hallî mimarinin, hatta belki de hıristi-yan mimarisinin tesiriyle oldukça değiş­tirmiştir. Kalavun Camii'nin dış cephesi de âbidevî kemer ve pencere dizileriyle gösterişli bir ifadeye sahiptir. Süsleme­de Selçuk, Arap (Mağrib) ve Gotik un­surları tesbit mümkün olmuştur. Üç kat halinde olan minare altta kare şeklinde, üstte yuvarlaktır. Bunun da ünlü İsken­deriye Feneri'nden ilham alınarak yapıl­dığı bir faraziye olarak ileri sürülmüş­tür. Avlunun karşı tarafında medrese bu­lunmakta, yan kenarlarında ise hücre­ler sıralanmaktadır. Dört eyvanlı cami ör­neklerinden Melik Camii'nde (1319) esas harimi teşkil eden büyük eyvanın, av­lu genişliğini de aşan enine bir salon halini aldığı görülür. Dört eyvanlı büyük Memlûk manzumelerinin hiç şüphesiz en muhteşem Örneği. 1356-1363te ya­pılan Kahire'deki Sultan Hasan Medre­se-Camii ile türbesidir. Muntazam kes­me taştan yapılmış yüksek ve çok katlı cephesi ve bu cephenin âbidevî karakte­rini bilhassa belirten yüksek cümle ka­pısı dikkati çeker. Ortadaki büyük avlu­nun etrafında dört eyvan bulunmaktay­sa da bunlardan yalnız güneydeki esas büyük eyvan camidir. 86 ayak yüksekli­ğindeki bu cami eyvanı Makrizî tarafın­dan meşhur Tâk-ı Kisrâ'ya benzetilir. Bi­nanın dış sınırı ile dört eyvanın araların­da kalan kısımlar ise küçük iç avlular et­rafında toplanan hücrelerden ibaret bi­rer medresedir ki bunların her biri dört mezhepten birine tahsis edilmiştir. Kub­beli türbe, caminin kıble duvarı Önüne bi­tişik olarak yapılmıştır. Bu manzumenin ikisi kıble duvarı üstünde, ikisi methalde dört minaresi olması düşünülmüşse de bunlardan ikisi yapılmamış, ikisi de za­manla yıkılmıştır. Aynı plan, küçük fark­lar ve bilhassa cami hariminin derinliğin­den ziyade enine açılması suretiyle Emî-rü'l-Yûsufî Camii (1373), Berkuk Medrsesi ve Camii (1386) ve aynı özellikleri gösteren diğer eserlerde de uygulan­mıştır. Bu sonuncuda beşik tonoz yeri­ne ahşap çatının tercih edildiği görülür ki bunun sebebi belki de iklim şartların­da aranmalıdır.

Filistin'de şimdi İsrail sınırları içinde kalan Safed'de 1275-1276'da yapıldığı ileri sürülen Câmiu'l-ahmer, son derece değişik ve ilgi çekici bir mimariye sahip­tir. Mukarnaslı bir taçkapısı olan cami kare bir plana sahip olup ortada dört pa­ye ile dokuz bölüme ayrılmıştır. Bunlar­dan mihrap önündeki kubbelidir. Diğer­leri ise çapraz tonozlarla örtülmüş, yal­nız tam ortadakinin tonozu süslü bir bi­çimde işlenmiştir. Böylece burada Türk-ler'le Asya'dan gelmiş olmasına İhtimal verilen cami mimarisinde yeni ve değişik bir uygulamanın örneği ile karşılaşılır.

Çerkez Memlükleri döneminde med­reselerin evvelki önemlerini kaybetme­sine karşılık cami etrafında gelişen man­zumelerde yeni birtakım ilâveler ortaya çıkmıştır. Bunların başında genel olarak bir türbe ile birleşen sebil ve küttâb (mek­tep) gelir. Memlükler döneminde cami ile birlikte muhteşem kubbeli anıtlar ha­lini alan türbeler arasında Kahire'de ya­pılan Sultan Berkuk Camii dikkati çeker. Tam bir simetriye uygun olarak yapılan bu büyük bina cümle kapısında çifte mi­nareye, geniş bir avluya ve harimin iki tarafında yüksek kubbeli birer türbeye sahiptir. Türbe, sebil ve camiden ibaret bu manzumenin küçük ölçüde bir örne­ği olarak Kahire'de 1430'da yapılan Cev­her Lala Camii'nde (Medresetü Cevher el-lala) yan eyvanlar eski önemlerini kay­bederek âdeta küçük bir hücre haline gelmiş, esas eksen üstündekiler ise avlu ile aynı genişliğe ulaşmıştır. Ancak bun­lardan da geridekinin çok kısalmasına karşılık esas harim eyvanı, yani cami kıs­mı çok derinleşmiştir. Böylece burada dört eyvanlı cami tipinin hayli değişmiş olduğu görülür. Yine Kahire'de medre­se, türbe ve sebilden meydana gelen kü­çük bir manzumenin merkezinde yer alan Kayıtbay Camii aynı mimari özellik­leri gösterir. Yalnız burada mihrap ey­vanının genişliği avlu genişliğini de aş­mış, buna karşılık arka eyvan daha da daraltılmıştır. Bu enine genişleme ile bir­likte yine ahşap düz çatı kullanılmıştır. Kayıtbay Camii'ndeki mimari özellikle­rin İshâkI (1481) ve Ganî Bey (1427) ca­milerinde de bulunması bunun genel-leştiğini gösterir. Yan eyvanlar küçük hücreler halini almış, minareler çok süslenmiştir. Bu son özellik, kalabalık süs­lemeye önem veren Memlûk sanatı için tabiidir.

Mısır dışında Afrika'da İslâmiyet'in ya­yıldığı yerlerde de oldukça eski tarihli ca­milerin bulunduğu bilinmekteyse de bun­lar hakkında yeteri kadar bilgi edinile-memektedir. Yalnız Kenya Gedi'deki en önemli caminin 1450'ye doğru yapıldığı, iki defa tamir edildikten sonra 1600-1650 arasında şehir terkedildiğinde ha­rap olduğu tesbit edilmiştir. Bu da kla­sik Arap camileri mimarisinde yapılmış çok pâyeli bir binadır.

D- Yeni Islâmî Dönem.

1- İran. Moğol ve Türk idaresinden sonra İran'da kurulan SafevT idaresi zamanında XVI-XVII. yüz­yıllarda büyük camiler yapıldığı bilinmek­tedir. Bu dönemin en büyük ölçüdeki camii. Şah Abbas'ın İsfahan'da Meydân-ı Şâh'ın bir kenarına 1603te yaptırdığı Şeyh Lutfullah Camii'dir. Muhteşem bir cümle kapışına sahip olan bu kubbeli binada ve bu devrin camilerinde dikka­ti çeken en önemli husus, yapıların iç ve dışlarının renkli çinilerle tezyini ve çi­ni yazı kuşakları ile süslenmesidir. Ay­nı meydanın diğer tarafında. Şah Ab-bas'ın 1616'da tamamlanan Mescid-i Şâh adındaki camii ise plan bakımından avlulu ve dört eyvanlı cami tipinin yeni bir örneğidir. Meydanın ekseniyle cami-ninki aynı olmadığından çifte minareli cümle kapısı meydanla cami arasındaki irtibatı sağlayacak şekilde eğri olarak yapılmıştır. İç avluya açılan eyvanlardan ortadaki daha geniş olup mihrap önün­deki büyük kubbeli kısma bitişiktir. Yan eyvanların da önlerine yine kubbeli bi­rer mekân eklenmiştir. Geleneksel tip­te bir yenilik olarak kubbeli harimin iki yanında, her biri sekizer kubbe ile örtü­lü, derinliğine uzanan birer salon ve re-vaklı birer avlu vardır. Böylece Mescid-i Şâh, esas şemasının eski geleneğe uy­gun olmasına karşılık bazı yeniliklere de sahiptir. İran'da bu dönemde ayrıca büyük, muhteşem meşhedler yapılma­sına da önem verilmiştir. Safevî ailesi­nin kurucusu Şeyh Safiyyüddîn-i Erde-bîlî (ö. 1334) için Erdebil'de yapılan meş-hedin. kubbesi yıkılmış olan cami kısmı sekiz köşeli planı ile bir istisna teşkil eder. Ek binalar arasında yer alan ve Çinihâne denilen hazine ve kütüphane binası ise dört kanatlı yonca şeklindeki planı ile doğrudan doğruya hıristiyan me­zar binalarını hatırlatır. Duvarları nişler ve bilhassa binanın dışına zengin bir gö­rünüş veren renkli çinilerle süslü olan bu caminin yine büyük bir meydana açı­lan cümle kapısı da Şah II. Abbas zama­nına aittir (1648), Meşhed'de esası hayli eski olan, 819'da Ölen Şiîler'in sekizinci imamı Ali er-Rızâ için yapılan cami de Safevîler devrinde ve 1855'e kadar ge­niş ölçüde tamir ve ilâvelerle zenginleş­tirilmiş. İçi ve dışı tezyin edilmiştir. Çok büyük ve muhteşem bir manzume teş­kil eden İmam Ali er-Rızâ Meşhedi'nin kubbeleri altın yaldız, iç ve dış duvarları ise zengin çiniler ve aynakârî tezyinatla kaplanmıştır. İran'daki diğer büyük meş-hedlerden biri de Kum'da Hz. Fâtıma Meşhedi'dir. Şah I. Abbas zamanında ya­pılan Fâtıma el-Ma'sûme Camii, XIX. yüz­yıl başında Feth Ali Şah tarafından esas­lı bir şekilde tamir edilmiştir. Çok büyük bir avlu etrafında toplanan dört avlulu normal bir cami olan bu eserin altın yal­dızlı ana kubbesi, şekil bakımından her ne kadar Asya kubbelerine uygun ise de gövdeleri renkli tezyinatlı minareler, en tepede olan üstleri kapalı şerefele-riyle değişik bir zevke işaret ederler. Irak'ta İran'ın nüfuzu altında olduğu müddetçe, özellikle 1638'e kadar Şiîler'­in kutsal tanıdıkları yerlerde yapılan ca­miler de bu esaslara uygun olarak mey­dana getirilmiştir. Kerbelâ'da Hz. Hüse­yin'in makamı üstünde kurulan Meşhed-i Hüseyin. Küfe yakınında Necef te Hz. Ali'­nin mezarı. Sâmerrâ'da 874'te on ikinci imamın kaybolduğu yerde yapılan meş-hed ve nihayet Bağdat'ta yedinci ve do­kuzuncu imamların mezarları üstünde kurulan Kâzı m iye Külliyesi, İrak'taki baş­lıca dört büyük Şiî meşhedini teşkil eder. Hepsi de muhteşem dış görünüşleri, so­ğan biçiminde altın yaldızlı kubbeleri, "güldeste" adı verilen, üstleri birer sa­çakla örtülü şerefelere sahip minarele-riyle çok uzaklardan kendilerini belirtir­ler. Geniş bir sahayı kaplayan ve çeşit­li ek binaların ortasında bulunan bu tür­be ziyaretgâh camilerin içinde Bağdat'ta Kâzımiye Camii, nisbetli dört minaresiyle [diğerlerinde ikişer minare vardır] ahenk­li bir siluete sahiptir.

2- Hint. Türk-İran-Hint sanatlarının ka­rışımından meydana gelen Hint-İslâm sanatı bu eklektik karakterinden sıyrı­lamamıştır. Gucerât camilerinde Hint üslûbunun hâkimiyeti daha açık görü­lür. Ahmedâbâd'da 1500'e doğru yapılan Rani Rupavati/Kral içe Camii'nin cephe­sinde de İslâm mimarisi unsurlarından sivri sakin hatlı büyük eyvan kemeriyle. İleri taşkın ve tamamen Hint üslûbunda kalabalık tezyinattı, hareketli iki minare kaidesinin⁵²⁹ yer aldığı görülür. Ayrıca cephenin yan kanatlarında üstleri kon-sollu yağmurluklu, şahnişin halindeki taşkın pencereler de tamamen Hindu saray mimarisinden alınmış unsurlar­dır. Bu caminin harimindeki istinatlar, eski Jain tapınaklarından devşirilen iş­lenmiş parçalardır. Aynı hususlar Ahme­dâbâd'da, Ahmed Şah'ın 1423'te yaptırdığı on beş kubbeli Mescid-i Cum'a'da ve XV. yüzyıl sonlarına ait Muhafız Han ve Sipri camilerinde de kendilerini göste­rirler. Bu son iki camiden ilki, başlıca Hint sanatı özelliği olarak sütun demet­leri halindeki çifte minareye, diğeri ise bir Hindu sarayı cephesi gibi olan cephe taksimatına sahiptir. Hint-İslâm sanatı mimaride büyük bir yenilik yaratmama­sına karşılık mermer işçiliğinde çok bü­yük bir hamle kaydetmiştir ki bunun en güzel Örneği, XVI. yüzyıla ait Şeydi Sey-yid Camii'nin âdeta dantela gibi oyul­muş mermer şebekeli pencereleridir. Pâyeli büyük camilerin yanı sıra daha küçük camiler için, yan yana üç kubbenin ört­tüğü enine açılan bir harimden ibaret bir tip daha kabul edilmiştir. Bu tipi Delhi'de XV. yüzyıla ait Bara Gumbad Camii'nde bulmak mümkün olduğu gibi 1505'te ya­pılan Delhi'deki Mothki Mescidi'nde de görmek mümkündür. Kemerli bir sunî terasın üzerinde olan caminin bu özelli­ği, sonraları Hint cami mimarisinde ge­nel bir karakter halini alır. Hint-Türk im­paratorları döneminde ana çizgileri böy­lece belirmiş olan cami mimarisi aynı esaslar içinde gelişmiştir. Delhi yakının­da 1539-1545 yılları arasında Hümâyun'-un başlatarak ondan sonra Şîrşah'ın bi­ti ittiği Kal'a-i Köhne Camii enine uzanan dar bir binadır. Harimdeki üç ana bölü­mün üstleri taştan birer kubbe ile örtül­müş, yanlarda ayrıca yarım kubbelerle desteklenmiş daha küçük kubbeli birer bölüm yapılmıştır. Bölümleri karşılayan cephe eyvanlarının ortalarında konsolla­ra dayanan balkonlar vardır. Tezyinatta Türk-İslâm üslûbunun hâkim olmasına karşılık balkonlar, bilhassa kubbe geçişi­ni temin eden konsollar, yarım sütunlar tamamen Hindu üslûbundadır. Bu ülke­de plan bakımından önemli yenilikler gösteren iki camiden birincisi, Ahme­dâbâd'da 1452 tarihli Rakiye Melik Şaban Camii'dir. Burada kıble duvarına doğru tedricen daralan bir dış çevre vardır. Küçük kubbelerle örtülen, payelerle ay­rılmış bu mekânlar, tam ortada sekiz payeye dayanan büyük bir orta mekânı çevirmektedir. İkinci önemli eser olan, İsanpûr'da İmâdülmülk'ün XVI. yüzyılda yapılan camii ise Batı Anadolu'da Mani­sa Ulucamii ile büyük benzerlik göste­rir. Enlemesine uzanan pâyeli dikdörtgen harimin, mihrap önünde sekizgen bir mekânı örten büyük bir kubbesi vardır. Erken Osmanlı döneminin çok kubbeli ulucami mimarisinin bir benzerini de Şeydi Seyyid'in 1572 tarihli Lal Dervâze Camii'nde bulmak mümkündür. Enine uzun bir dikdörtgen biçiminde, dışı kes­me taş kaplı bu camide, her bir dizide beş tane olmak üzere üç sıra halinde on beş kubbe harimin bölümlerini ört­mektedir. İki yuvarlak gövdeli minare de Bursa Ulucamii'nde olduğu gibi giriş cephesinin ilk köşesinde yükselir. Ekber Şah (1556-1605) tarafından Agra'nın 37 km. uzağında kurulan Fetihpûr Sikri şeh­rinde bu şehrin kuruluşuna sebep olan velî Selim Çiştrnin mezarı etrafında "Kabe benzeri olarak" inşa edilen Cuma Mescidi de bu çifte üslûbun kaynaşmasından doğmuş bir eserdir. Burada Hindu üslû­bunda payeler kullanılmıştır. Ayrıca sivri kemerli eyvanların tezyinatının Selçuklu üslûbunda olmasına karşılık avlu revak-larının üstündeki localar Hindu üslûbu­nun hâkimiyetine işaret eder. Muazzam bir merdivenin nihayetinde yükselen ve çokgen şeklinde dışarı taşkın 41 m. yüksekliğinde âbidevî dış cümle kapısı (löOl), her iki üslûbun da izlerini gösteren muh­teşem bir eserdir. Caminin mihrabı ise tamamen İran-Türk üslûbundadır. I. Ali Âdil Şah zamanında (1557-1579) başla­nan ve inşaatı bitmeyen, kapladığı alan 11.000 m2-den fazla olan devâsâ ölçülü Bîcâpûr Camii de plan bakımından pâyeli camilerle Hindu tapınaklarının bir karışı­mıdır. Geniş bir avluyu takip eden harim, kırık sivri kemerler ve her biri ancak içe­riden belirli kubbeciklerle örtülü kare bölümlere ayrılır. Bu otuz altı küçük bö­lümün ortasındaki mihrap önünde ise dokuz bölümlük bir sahayı örten basık fakat hâkim bir ana kubbe bulunmak­tadır. Ancak Hint'te ana kubbeli pâyeli cami tipi yerine, bir sırada üç kubbenin örttüğü enine harimden ibaret cami tipi­nin tercih edildiğini birçok örnek göster­mektedir. Şahcihanâbâd'da Şah Cihan'ın 1644 -1658'de yaptırdığı Mescid-i Cum'a bu tipin en büyük ölçüdeki Örneğidir. 10 m. yüksekliğinde bir teras üzerinde kır­mızı kum taşı ve mermerden yapılan bu caminin büyük bir dış merdiveni, hey­betli eyvana sahip bir dış cümle kapısı ile revaklı avlusu vardır. Yine bir eyvan­la geçilen harim ise üç kubbe ile örtül­müştür. Lahor'da 1674'te Evrengzîb ta­rafından inşa ettirilen Pâdişâhî (Badşâ-hî) Camii, aynı hükümdarın Benâres'te Ganj ırmağı kıyısında, Hindûlar'ın mukad­des yıkanma yerlerinde ve Şiva'nın en kutsal tapınağının yerinde kurdurduğu küçük cami hep bu mimari tipin örnek­leridir. Hepsinin birleştikleri husus, ca­minin oldukça yüksek bir terasın üstün­de kurulması, âbidevî bir dış cümle kapı­sı, bir avlu. bu avluya açılan üç eyvanlı bir harim cephesine ve bir sırada üç kubbe­nin örttüğü bir harime sahip olmalarıdır. Evrengzîb'in Lahor'da inşa ettirdiği cami­nin 161 metreyi bulan boyu ve eni ile İs­lâm âleminin en büyük ibadet yerlerin­den olması da ayrıca dikkati çeker. Bu dört minareli camide 100.000 kişinin namaz kılabileceği söylenmektedir. Ay­nı tip, Delhi'de 1659 tarihli Muti (İnci) Mescidi. Agra'da Nagina Camii'nde ol­duğu gibi çok daha küçük ölçüdeki ve mermerden inşa edilmiş zarif görünüşlü saray camilerinde de uygulanmıştır. Muti Mescidi tamamen beyaz mermerden olup temiz, sakin hatlara sahiptir. Harimi ka­lın payelere binen dilimli sivri kemerler­le bölümlere ayrılmıştır. Burada ağır Hindu süslemesi görülmez. Nagina Ca­mii ise Şah Cihan tarafından saray ka­dınları için yaptırılmıştır. Beyaz mer­merden olan bina, kıble duvarına parale! iki sıra payeye sahiptir. Üstünü di­limli kemerlere oturan üç kubbe örter. Daha kesin bir karakter alan Hint-Türk-İslâm mimarisi, bu son eserlerde soğan biçimli kubbe ile iç kenarları çıkıntılı ke­merlerin revaç bulduğunu gösterir. Del­hi'de XVIII. yüzyılda yapılan Söneri Ca­mii de bunlardan biridir. Hint cami mi­marisinin sonraki gelişmesi, Türk hüküm­darlar devrinde kurulan esaslara göre devam etmiştir. XVIII. yüzyılda Leknev'de yapılan İmambârâ Camii, bütün büyük Ölçülerine rağmen monoton bir ifadeye sahip olmaktan kurtulamamıştır. İslâmâ-bâd'ın yanında Ravalpindi'nin 110 km. kadar güneyindeki Büyük Cami (Jhelum Camii), bir ırmağın hemen kenarında bu­lunması bakımından dikkat çekicidir. Bu­rada ince gövdeli fakat kalın şerefeli mi­narelerden başka cami binasının köşe­lerinde yerli Hint mimarisinin ilhamı ile yapılmış, şahnişin biçiminde, ince sütun­lara dayanan saçaklı köşklerin varlığı gö­rülmektedir.