9
barədə müəyyən mülahizələr söyləmək mümkündür. Ərazinin hidronomi-
yası və digər təbii xüsusiyyətləri göstərir ki, Kür tarixən bol sulu, coşqun
axan çay olmuşdur. Mənbəyini uzaqlardan götürən, sürətlə axan bu çay
düzən ərazilərdə məcrasından çıxaraq sahillərindəki meşəlik və kolluqları
yuyub aparır, yerində göllər və təbii kübrələnmiş torpaqlar qalırdı. Bu da
əkinçilik – taxılçılıq və bostançılıq üçün əlverişli idi. Kürün sularından
təbii və süni suvarma sistemlərindən istifadə etməklə təsərrüfat yaradıl-
ması əlverişli olsa da çayın düzənlik hissəsində, onun lap kənarında şəhər
bünövrəsi qoymaq əlverişli deyildi.
Tərtər çayı isə mənbəyini Bərdədən çox da uzaqda olmayan Qaf-
qaz dağlarından götürərək iti və güclü axını ilə daşları yuyub gətirən coş-
qun dağ çayı olmuşdur. O, daşıb sahillərini basır, bəzən məcrasını da xey-
li məsafədə birdəfəlik dəyişirdi. Çayın yatağı ətrafında həmin izlər indi də
qalmaqdadır. Hətta çayın yatağının və onun üzərindəki körpünün yerləş-
məsindən ilk baxışda çayın vaxtilə hansı istiqamətdə axdığını müəyyən-
ləşdirmək mümkün olmur. Tərtər çayının yaz fəslində gur sulu olduğunu
və sürətlə axdığını görənlər, onun həmin vaxt daşarsa, hər hansı bir yeri –
şəhər və ya kəndi bir anda yuyub apara biləcəyini təsdiq edə bilərlər. An-
caq bütün bunlarla yanaşı, hər iki çayın resurslarından geniş istifadə edil-
diyi güman olunur.
Roma ensiklopediyaçısı Pliniy Sekund Albaniyanın bir çox hidro-
nimlərindən, o cümlədən Kür çayı və onun qollarından bəhs edir. Yeni
eranın II əsrində yaşamış yunan coğrafiyaşünası Klavdi Ptolomey Albani-
yada 29 şəhərin və 5 çayın adını çəkir.
Bu məlumatlar Bərdənin yerləşdiyi təbii-coğrafi ərazi haqqında ta-
rixi mənbədə verilən ilkin və qiymətli məlumatlardır. Bərdə şəhəri yaxın-
lığında yerləşən Kalankat kəndindən olan VII əsrdə yaşamış alban tarixçi-
si Musa Kalankatlı Bərdə ərazisi haqqında daha geniş, tarixi əhəmiyyətli
və maraqlı məlumatlar verir. Əsərinin əvvəlində Albaniyanın coğrafi yeri
və təbiətindən bəhs edən M.Kalankatlı göstərir ki, bu ölkənin paytaxtı
Bərdə şəhəridir. M.Kalankatlı əsərinin sonrakı bölmələrində də bəzi hadi-
sələri şərh edərkən Bərdə ərazisinin təbiəti haqqında geniş təsəvvür yara-
dır. Məsələn, o, III Vaçaqın dövründə Kürsahili qalın meşələr, şəhərətrafı
bağlar, istirahət və ov yerləri haqqında, həmçinin Kür çayının təbii xüsu-
siyyətləri, onun sahillərinin vətəgələr üçün yararlılığı barədə, bölgənin tə-
bii şəraiti, sərvətləri və təsərrüfatı haqqında məlumatlar verir. M.Kalan-
katlı yazır: “Dağlararası düzləri keçib Uti vilayətinin gözəl, hamar və bə-
rəkətli düzənliklərinə enəndə,...”. Burada verilən təbii-coğrafi ərazi təsviri
Bərdə ərazisinin təsviridir. Bərdənin təbii şəraiti haqqında buna bənzər
məlumatlara əsərin başqa yerlərində də rast gəlinir.
Bərdə ərazisinin təbii xüsusiyyətləri haqqında yunan, latın və al-
ban mənbələrində olduğu kimi, ərəb, fars və türk dilində olan mənbələrdə
10
də dəyərli məlumatlar vardır. Həmin mənbələr əsasən coğrafiyaşünasların
və səyyahların əsərləri olduğundan, onlardan da Bərdənin təbii-coğrafi
xüsusiyyətlərinə dair məlumat almaq mümkündür. Fars dilində yazılmış
“Hüdud-əl-aləm”də bildirilir ki, “...Bərdə böyük və zəngin şəhərdir. O,
Arranın paytaxtı və bu əyalətin şahının daimi iqamətgahıdır. Orada, onun
ətrafında meyvə və taxılla zəngin olan geniş, çiçəklənən əkinlər var. Ora-
da tut ağacları çoxdur”.
Ərəb müəllifləri də Bərdənin təbii-coğrafi ərazisi və s. barədə ma-
raqlı məlumatlar verirlər. Məsudi bildirir ki, “Kür çayı Tiflis ölkəsindən
və Curzan torpaqlarından, Suqdəbil şəhərindən, sonra isə Bərdə vilayə-
tindən axır”. O, daha sonra qeyd edir ki, “Kür öz yolunu Bərdənin üç mil-
liyindən davam etdirir və onun əyalətlərindən biri olan Beyləqanın yanın-
dan keçir”. Əbu-Duləf Bərdədə müalicə əhəmiyyətli isti su bulaqlarından
danışır. Əl-Fəqih Bərdənin təbii sərvətlərindən bəhs edərək yazır: “Arran-
da civə, mis kuprosu, mis və gümüş-qurğuşun yatağı vardır. Ora yerli fıs-
tıq, şabalıd və çox gözəl şeylər düzəldilən tozağacı ağacları ilə zəngindir;
həmin tozağacı ağacları Bərdə ölkəsindəki ağac və kollarla zəngin olan
qalın meşələrdədir. Ər-Rəhman adlanan bu meşə Xəzərə qədər uzanır və
Xavarəzm ölkəsinə daxil olur”. İbn Rusta isə qısaca olaraq qeyd edir ki,
“Kür çayı Albanlar ölkəsindən axır, Tiflis və Bərdənin yanından keçir,
Təbəristan dənizinə tökülür”. İstəxri Bərdənin təbii xüsusiyyətlərinə görə
digər şəhərlərdən fərqləndiyini qeyd edərək yazır ki, “Arranda Bərdə, Bab
əl-Əbvab və Tiflisdən böyük şəhər yoxdur. Beyləqan, Varsan, Bərdinc,
Bərzənc, Şamaxı, Şirvan, Abxaz, Şabran, Qəbələ, Şəkki, Gənzə, Şəmkir,
Xunan böyüklüyünə, çiçəklənməsinə və məhsullarına görə çox da diqqəti
cəlb edən şəhərlər deyil. Kür çayının suyu şirin, sağlam və yüngüldür”.
İstəxri xüsusi olaraq bildirir ki, Bərdə “sağlam iqlimli, münbit, çoxlu əkin
sahəsi və bol meyvəsi olan yerdir. İraqla Xorasan arasında Rey və İsfa-
handan sonra Bərdədən daha münbit (torpaqlı), əlverişli mövqe tutan bir
şəhər yoxdur. Buradan bir fərsəxdən də az məsafədə, onunla yaxşı müna-
sibətdə olan əl-Əndərab adlanan yer vardır. Bura Kərnə, Ləsub və Yəqtan
arasındadır və sahəsi bir günlük yol ərazisini tutur. Bura hər cür meyvəli
bostan və bağlarla doludur”. İbn Hövqəl Bərdənin təbii şəraiti və ərazisi-
nin təbii xüsusiyyətləri haqqında belə məlumat verir: “Bərdə şəhərinə gəl-
dikdə, bura Ümmu-Arrandır (Arranın anası) (paytaxtı) və bu yerlərin ən
yaxşısıdır... Bura parlaq vəziyyətdə və çox yaxşı haldadır. Bu isə onun saf
havasından, məhsuldarlığından, əkinlərin, meyvə ağaclarının və çayların
çoxluğundan irəli gəlir. Rey və İsfahandan sonra İraqla Təbəristan arasın-
da Bərdə tək böyük və məhsuldar, tutduğu mövqe və xəzinəyə verdiyi gə-
lirə görə yaxşı yer yoxdur”. Müqəddəsinin məlumatı: “O ki qaldı Arrana,
o, vilayətin üç hissəsini, Arras çayı ilə dəniz arasındakı yarımadanı tutur,
Məlik (Kür) çayı vilayəti ortadan bölür. Onun paytaxtı Bərdə şəhəridir.