Азярбайжан Республикасы Тящсил Назирлийи

 
96 
turşusundan  burada    təkcə  qlütamin  iştirak  etmir.  Hər 
bir  amin  turşusu  ölçüsünün  3A
0
    olmasını  nəzərə  alsaq 
aydın    olar  ki,  bir  neçə  yüz  amin  turşusu  halqasından 
ibarət  olan  zülal    makromolekulu  uzun  bir  zəncirdən 
ibarət  olmalı  idi.  Həqiqətdə    isə  bu    zülal  molekulu 
qlobulalar  (kürəciklər)  şəklində  olur.  Deməli,  nativ 
zülallda  (təbii)  polipeptid  zəncir  müəyyən  bir  qaydada  
burulmuşdur.  Tədqiqatçılar  göstərir  ki,  polipeptid 
zəncirin burulmasında heç bir  xaos, təsadüflük yoxdur. 
Hər  bir  zülalın  müəyyən,  həmişə    sabit  düzülmə 
xarakteri  vardır.  Zülal    molekulunun  mürəkkəb 
strukturunda bir neçə quruluş səviyyəsi ayırd edirlər. 
Zülalın quruluş səviyyəsinin ilk dəfə Lindenştrem-
Lanq  rentgen-struktur  analiz  üsulundan  istifadə  edərək 
müəyyənləşdirmişdir.  Zülalın  ilkin  quruluş  səviyyəsi 
polipeptid  zəncirin  özüdür.  Yəni  öz  aralarında 
polipeptid  rabitə  ilə  birləşmiş  amin  turşuları  zənciridir. 
Buradakı    bütün  rabitələr  çox  möhkəm    kovalent 
rabitələrdir. Quruluşun nisbətən yüksək səviyyəsi ikinci  
quruluş  səviyyəsi  adlanır.  Burada  polipeptid  zəncir 
spiral halında burulur. Spiralın burumları sıx yerləşir və 
qonşu  burumlardakı  atomlar  və  amin  turşuları 
radikalları arasında cazibə qüvvəsi yaranır.  O cümlədən  
qonşu  burumlarda  yerləşmiş  peptid  rabitələri  arasında 
hidrogen  rabitələri  yaranır  (NH  və  CO  qrupları 
arasında).  Hidrogen  rabitələri  kovalent  rabitələrdən 
xeyli  zəifdir.  Lakin    təkrarlarla    birləşdikdə  möhkəm 
spiral yaradır. Zülalın ikinci quruluşu sonra hər bir zülal 
üçün  sırf  özünəməxsus,  lakin    qəribə    bir  şəkildə 
bükülür.  Bunun  nəticəsində  zülal  molekulunda  

---

 
97 
mürəkkəb  bir  konfiqurasiya  alınır    ki,  bu  da  zülalın 
üçüncü  quruluş səviyyəsidir. 
Zülal 
molekulunun 
üçüncü 
quruluşunu 
möhkəmləndirən  rabitələr  hidrogen  rabitələrindən  də 
zəifdir.  Onlar,  vandervals  və  hidrofob  rabitələridir. 
Daha doğrusu polyar  olmayan  molekullar  və  ya  polyar 
olmayan radikallar arasında ilişmə baş  verir. Yuxarıda 
göstərdiyiimiz  kimi  su  mühitində  polipeptid  zəncirin  
hidrofob  radikallarında  ilişmə  qüvvələri  əmələ  gəlir. 
Zülalın  yan  zəncirləri  arasında    xeyli    hidrofob 
radikallar    mövcuddur  (leysin,    valin,    fenilalin  və  s. 
amin  turşuları    qalığı).  Bu  cür  qruplar    bir-birini  cəzb 
edir, birləşir və zülal quruluşunun sabitliyini  təmin edir. 
Zülalın  üçüncü  quruluşunun  saxlanmasında  hidrofob 
rabitələrdən  başqa  kovalent,  -S-S-  (disulfid  ) 
rabitələrinin  də  böyük  rolu  vardır.  Bu  rabitələr 
polipeptid  zəncirinin  uzaq  sahələri    arasında  baş  verir. 
Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  zülalın  üçüncü  quruluş 
səviyyəsi  heç  də onun  axırıncı  quruluş  səviyyəsi  deyil. 
Hazırda  bəzi  zülallar  üçün  onun  dördüncü  quruluş 
səviyyəsi  də  müəyyən  edilmişdir.  Zülalın  dördüncü 
quruluş  səviyyəsində  zülal  molekuluna  ya  elə  həmin 
zülalın  digər  makromolekulu  və  ya    zülal  təbiəti 
olmayan  digər    maddə  birləşir.  Məsələn,  məlum  
olmuşdur  ki,  hemoqlobin  zülalı  eritrosit  daxilində  4 
molekula  hemoqlobinin  (2  α-  və  β-qlobin  subvahidləri) 
və  dəmir  atomununun  aqreqat  halında  birləşməsindən 
əmələ  gəlir.  Özü  də  4  molekul  hemoqlobin  sırf 
özünəməxsus  tərzdə  burularaq  ona  xas  olan  vəzifəni-
oksigen  daşıma  vəzifəsini  yerinə  yetirir.  Belə  quruluş 

---

 
98 
zülalın  dördüncü  quruluş  səviyyəsi    adlanır.  Zülallarla 
nuklein  turşuları  kompleksi,  mioqlobin  və  s.  dördüncü 
quruluş səviyyəli zülallardır. 
Məlum  olmuşdur  ki,  zülalın  quruluş  səviyyəsi  nə 
qədər    yüksək  olsa  onu  saxlayan  rabitələr  o  qədər  zəif 
olur.  Odur  ki,  müxtəlif  fiziki  və  kimyəvi  amillərin 
(yüksək  temperatur,  kimyəvi  maddələr,  şüa  enerjisi  və 
s.)  təsiri  nəticəsində    zəif  rabitələr  qırılır,  zülalın 
quruluşu deformasiya edir, parçalanır və onun xassələri 
dəyişir. 
Zülalın 
nativ 
strukturunun 
pozulması 
denaturasiya adlanır. Zülalların denaturasiyasıı çox asan 
başa  gəlir.  Məsələn,  yumurta  zülalı  60
⁰-70⁰C-də, əzələ 
zülalı  aktomiozin  əzələdən  ayrıldıqdan  sonra  30
0
  C-də 
denaturasiyaya  uğrayır.  Bəzi  zülallar  mexaniki təsirdən 
denaturlaşır.    Bu  cəhətdən  hörümçəklərdə  hörümçək 
torunu  yaradan  sapın  əmələ  gəlməsi  çox  maraqlıdır. 
Hörümçəyin  xüsusi  vəzilərində    zülal  təbiətli  maddə 
sintez  olunur. Həmin zülalı hörümçək hər hansı dayağa, 
substrata  birləşdirir  və  onu  azacıq  dartır.  Bu  azacıq 
dartılma hərəkətindən həll olmuş zülal həll olmayan son 
vəziyyətinə  keçir.  Zülalın  bu  cürə  dəyişməsi  mexaniki 
təsirdən  onun  quruluşunda  əmələ  gələn    çox  dərin 
dəyişikliklərin  nəticəsidir.  Bir  çox  hüceyrə  daxili 
zülalların  konfiqurasiyasında  baş  verən  dəyişikliklər 
hüceyrədə    hormonların,  maddələr  mübadiləsinin  digər  
məhsullarının  təsiri  altında  baş  verir  və  hüceyrənin  bir 
sıra  fizioloji  proseslərinin  fermentativ  fəallığının,  əzələ 
hərəkətinin, 
sinir 
fəaliyyətinin 
və 
s. 
yerinə 
yetirilməsində böyük rol oynayır. 

---

 
99 
Canlı  hüceyrədə  zülalın  denaturasiyası  dönən 
prosesdir. Lakin denaturasiyanın dönən olması, ona təsir 
edən amilin gücündən də  asılıdır. Məsələn, temperatur, 
radiasiya  təsirindən  yaranan  denaturasiyanın  dönər 
olması  çətindir.  Belə  ki,  bu  zaman  açılmış  zülal 
makromolekulu  daxilində  əvvəl  gizli  qalan  bir  sıra 
kimyəvi  qruplar aşkara çıxır, onlar arasında reaksiyalar 
gedir ki, bunlar da  sonradan zülalın əvvəlki vəziyyətinə 
qayıtmasına mane olurlar. 
Zülalların  hüceyrədə  rolu.  Zülalların  hüceyrədə 
çoxcəhətli  və  çox  böyük  rolu  vardır.  Birinci  növbədə 
onların biokatalizator rolunu qeyd etmək lazımdır. Belə 
ki,  hüceyrədə  gedən  əksər  kimyəvi  reaksiyaların  sürəti  
çox  zəifdir  (ion  reaksiyalarından  başqa).  Reaksiyaların 
sürəti  reaksiyaya  girən  maddənin  təbiətindən  və  onun 
miqdarından  asılıdır  (kütlələrin  təsiri  qanunu). 
Hüceyrədə  isə  maddələrin  miqdarı  məlum  olduğu  kimi 
çoz azdır. Əgər hüceyrədə reaksiyaların sürəti kütlələrin 
təsir  qanununa    tabe  olsa  idi,  onda  hüceyrədəki 
reaksiyalar sonsuz dərəcədə yavaş getməli idi. Onda isə 
hüceyrə  özünə  xas  vəzifələri  yerinə  yetirə  bilməzdi. 
Lakin  bu  belə  olmur,  ona  görə  ki,  hüceyrədəki  zülal-
fermentlər  (enzimlər)  reaksiyaların  sürətini  ağlasığmaz 
dərəcədə    sürətləndirir.  Sadə  bir  misal  hidrogen 
peroksidin  su  və  oksigenə  parçalanması  reaksiyasını 
2H
2
O
2
=2H
2
O+O
2
 
katalaza 
fermenti 
10
11
 
dəfə 
sürətləndirir. Eləcə də demək olar ki, hüceyrədə hər bir 
reaksiya  öz  fermenti  vasitəsilə  kataliz  olunur.  Əgər 
nəzərə  alsaq  ki,  hər  bir  hüceyrənin  özünə  xas 
biokimyəvi  reaksiyaları  məcmusu  var  (sinir  hüceyrəsi 

---