Азярбайжан республикасы тящсил назирлийи азярбайжан дювлят игтисад университети
Yüklə 0,87 Mb.
|
РЕФЕРАТ Мювзунун актуаллыьы: İnformasiya texnologiyaları cəmiyyətin informasiya ehtiyatlarının istifadə prosesinin tərkib hissəsidir. Maddi istehsalda texnoloji proseslər müxtəlif texniki vasitələrin − avadanlıqların, dəzgahların, ləvazimatların, konveyr xəttlərinin və s. köməkliyi ilə icra edilir və reallaşır. İnformasiya texnologiyaları eyni anoloji xüsusiyyətə malikdir. Belə ki, informasiya istehsalının texniki vasitələri (hesablama və təşkilat texnikası, rabitə qurğuları, elektron nəşr vasitələri və s.) və prosesin icrası üçün riyazi, məntiqi və proqram təminatı olmalıdır. Onların istifadəsi əsasında məlumatın (ilkin informasiyaların) yeni keyfiyyətli müəyyən fiziki formalı informasiya məhsulları emal olunur. İnformasiya texnologiyaları əsri kimi qədəm qoyduğumuz XXI əsrdə iqtisadi inkişafın əsasını elmi-texniki tərəqqi təşkil edir. Belə ki, müasir informasiya texnologiyalarından istifadə etməklə mürəkkəb dinamik prosesləri təhlil edərək, gələcəkdə hansısa qeyri-standart vəziyyətlərin yaranacağı ehtimalını əvvəlcədən görməyə, müəyyən qabaqlayıcı tədbirlərin həyata keçirilməsinə imkan yaranır. Dünya təcrübəsinin təhlili göstərir ki, informasiya texnologiyalarının inkişafı, tətbiqi və istifadəsi iqtisadi artım, əmək məhsuldarlığı və əhali məşğulluğunun artırılması üçün geniş potensial imkanlar yaradır. Bu da təkcə informasiya texnologiyaları sahəsində deyil, iqtisadiyyatın digər sahələrinin də, o cümlədən sənaye sahələrinin də səmərəliliyini artırır. Müasir şəraitdə cəmiyyətin ən əsas inkişaf istiqamətlərindən biri cəmiyyət həyatının bütün sahələrinin kompüterləşdirilməsi və informasiyalaşdırılmasıdır. Təsadüfi deyildir ki, BMT-nin bütün üzv dövlətlərinin qəbul etdiyi Ücüncü minilliyin səkkiz inkişaf məqsədindən biri kimi qlobal tərəfdaşlığın inkişaf etdirilməsi istiqamətində göstərilir ki, informasiya-kommunikasiya texnologiyalarından bəhrələnmək imkanı yaradılmalıdır. İKT cəmiyyətin və iqtisadiyyatın inkişafına ciddi təsir göstərdiyinə görə dinamik templə sosial və iqtisadi həyatın bütün sahələrinə tətbiq olunur. Hal-hazırda İKT-nin əhatə dairəsi hökümət təşkilatlarını, qeyri-hökümət və özəl qurumları, iqtisadi-sosial, elm-mədəniyyət, ictimai-siyasi, təhsil və s. sahələri əhatə edir. Информасийа технолоэийаларынын мцасир инкишаф мярщяляси идаряетмя мясяляляринин щяллинин вя игтисади информасийанын ишлянмясинин айры-айры сащяляр цзря автоматлашдырылмасындан, онун мцасир компцтер системляри вя шябякяляри базасында комплекс шякилдя автоматлашдырылмасына кечилмяси иля характеризя олунур. Бу заман йцксяк мящсулдарлыглы фярди компцтерлярдян вя електрон коммуникасийа васитяляриндян эениш истифадя олунур. Електрон щесаблама, рабитя вя тяшкилат техникасы васитяляриндян истифадянин форма вя цсулларына, информасийанын йыьылмасындан башлайараг идаряетмя гярарларынын щазырланмасы вя реаллашдырылмасына нязарят функсийаларынын щяйата кечирилмясинядяк бцтцн просеслярин автоматлашдырылмасына хцсуси диггят йетирилир. Belə bir dövrdə informasiya iqtisadiyyatının inkişaf etdirilməsi, assimetrik informasiyalardan geniş istifadə edilməsi və informasiya iqtisadiyyatının inkişafında asimmetrik informasiya modelinin rolunun öyrənilməsi aktual məsələlərdəndir. Тядгигатын мягсяди: Тядгигатын ясас мягсяди informasiya iqtisadiyyatının inkişaf amillərinin öyrənilməsi, asimmetrik informasiyanın təhlili, asimmetrik informasiya modelinin qurulması məsələləri və onun informasiya iqtisadiyyatının inkişafına təsirinin öyrənilməsindən ibarətdir. Тядгигатын предмети: Тядгигатын предмети кими informasiya iqtisadiyyatının inkişaf amilləri, asimmetrik informasiyanın modelləşdirilməsi və asimmetrik informasiya modelinin qurulması məsələlərinin тядгиги чыхыш едир. Тядгигатын нязяри ясасларыны игтисад елми классикляринин, мцасир Гярб игтисадчыларынын ясярляри иля йанашы мцасир дюврдя рус вя Азярбайжан игтисадчы алимляринин тядгигатлары, щямчинин тядгигатчынын фярди йанашмасы тяшкил едир. Диссертасийанын йазылмасында игтисади нязяриййя, informasiya iqtisadiyyatı, asimmetriya iqtisadiyyatı, iqtisadiyyatın modelləşdirilməsi, informasiya cəmiyyəti, informasiya və kommunikasiya texnologiyaları, biliklərə əsaslanan iqtisadiyyat вя диэяр елмлярин мцддяаларындан эениш истифадя едилмишдир. Тядгигатын методолоъи базасыны игтисад елминин ясасландыьы елми тядгигат методларынын эениш спектри вя проблемин тядгигиндя елми абстраксийа, тарихи вя мянтиги ялагя, индуксийа, дедуксийа, анализ вя синтез методларындан истифадя едилмякля фактлар йыьылыб-цмумиляшдирилмиш, онлар арасында ганунауйьун вя тясадцфи ялагяляр мцяййянляшдирилмиш характерик яламятляр ашкара чыхарылмыш, щямчинин мцасир инкишаф хцсусиййятлярини вя тямайцллярини изащ едян бир чох харижи юлкя алимляринин елми мцлащизяряли вя нятижяляри тяшкил едир. Елми йенилик: Маэистр диссертасийасынын елми йенилийи informasiya iqtisadiyyatının formalaşması xüsusiyyətləri və inkişaf amilləri, asimmetrik informasiyanın əsas özəlliklərinin müəyyənləşdirilməsi və asimmetrik informasiya modelinin qurulması, dünya ölkələrində asimmetriya iqtisadiyyatının modelləşdirilməsinin öyrənilməsi və asimmetrik informasiya modelinin qurulması istiqamətləri барясиндя тяклиф вя тювсийялярин щазырланмасындан ибарятдир. Нязяри вя тяжрцби ящямиййяти апарылан тядгигатын ясас нятижя вя елми мцддяларындан тяклифляр вя тювсийялярдян, asimmetriya və informasiya iqtisadiyyatından istifadə edilməsi və asimmetrik informasiya modelinin formalaşdırılması məqsədilə perspekivləri və problemlərinin юйрянилмясиндя лазыми модернляширмянин щяйата кечирилмясидир. Информасийа мянбяйи мцхтялиф бейнялхалг тяшкилатларын дюврц няшрляри, Азярбайжан Республикасы Дювлят Статистика Комитясинин, Мяркязи Банкын, Rabitə və Yüksək Texnologiyalar Nazirliyinin, Игтисадиyyat və Sənaye Назирлийининин мялуматларындан ибарятдир. Ишин структуру вя щяжми. Апарылмыш тядгигат иши эириш, цч фясил, нятижя вя тяклифлярдян ибарятдир. Эиришдя ишин актуаллыьы, тядгигатын истигамятляри эюстярилир вя тядгиг едиляжяк проблемляр мцяййянляшдирилир. Magistr dissertasiya işinin birinci fəslində informasiya iqtisadiyyatının konseptual əsasları və informasiya iqtisadiyyatının inkişafının əsas xüsusiyyətləri geniş şəkildə öyrənilmişdir. Magistr dissertasiya işinin ikinci fəslində asimmetrik informasiya modelinin qurulmasında ictimai seçim anlayışı və asimmetrik informasiyada istehsal-istehlak funksiyasının tətbiq xüsusiyyətləri araşdırılmışdır. Dissertasiya işinin üçüncü fəslində isə asimmetrik informasiya modelinin optimal qurulması məsələləri və asimmetrik informasiyanın modelləşdirilməsinin inkişaf perspektivləri tədqiq edilmişdir. Işin sonunda isə məntiqi yekunu olaraq nəticə və təkliflər və ədəbiyyat siyahısı verilmişdir.
İnformasiya paradiqmasını müasir sosial-iqtisadi sistemə tətbiq etməklə, bu sistemi cəmiyyətlə münasibətdə olduğu kimi, informasiya iqtisadiyyatı adlandırmaq olar. İnformasiya iqtisadiyyatını xarakterizə edən xüsusiyyətlərə: qlobal xarakter; biliklərə istiqamətlənmə; innovasiya təbiəti; “istehlakçı – istehsalçı” münasibətlərinin dəyişməsi; əməyin yaradıcı, intellektual xarakteri aid edilir. Mahiyyət etibarı ilə informasiya iqtisadiyyatı bazar iqtisadiyyatı xüsusiyyət-lərinə malikdir. Yəni burada istehlakçının müstəsna səlahiyyətləri təmin edilir, bazarda rəqabət mövcuddur, ”görünməz əl” prinsipi işləyir və dövlət bazarın fəaliyyətinə müdaxilə etmir. Lakin sadalanan xüsusiyyətlərin reallaşdırılması özəlliklərə malikdir. Bu baxımdan, ən vacibi istehlakçının sərbəstliyinin təmin olunması hesab edilməlidir. Müvafiq bazarın xüsusiyyətləri baxımından isteh-lakçının sərbəstliyinin təmin olunmasında əsas məqam onun məhsul və bazar, həmçinin firmaların davranışı haqqında məlumatlılığıdır. Hesab olunur ki, burada mühüm problem informasiyanın asimmetrikliyi potensialı ilə bağlıdır. Asimmetrik informasiya nəzəriyyəsinə görə, istehlakçılar məlumatlılıq baxımından iki qismə ayrılır: simmetrik informasiyaya malik olan güclü istehlakçılar və asimmetrik informasiya şəraitində bazara uyğunlaşmağa çalışan digər istehlakçılar. Üçüncü minillikdə xaricdə dünyagörüşün dəyişməsi informasiya və kompüter sahəsində köklü dəyişikliklər yaratdı. Kütləvi kompüterləşmə, yeni informasiya texnologiyalarının tətbiqi və inkişafı təhsil, biznes, sənaye və elmi tədqiqat sahələrində yeni keyfiyyətlər yaratdı. Elmi texniki İnqilab informasiyalaşmış cəmiyyətin yaranmasına gətirdi ki, burada informasiya başlıca faktor və cəmiyyətin başlıca resursu rolunu oynamağa başladı. Müasir cəmiyyət özünün informasiya infrastrukturundan asılıdır. İnformasiyanın rolunun artması, informasiya resursları və texnologiyaları XXI əsrdə vətəndaşların, cəmiyyətin və dövlətin həyatında oynadığı rol informasiya təhlükəsizliyi məsələlərinə diqqət yetirilməsini ön plana gətirmişdir. Məhz bu səbəbdən də təqdim edilən magistr dissertsiyasının mövzusu günün aktual məsələsinə həsr edilmişdir.
Ensiklopedik nəşrlərdə “informasiya” anlayışının latın “informati” sözündən yarandığı gostərilir. Materialist fəlsəfə nöqteyi-nəzərindən informasiya məlumatların (məlumatvermənin) köməyi ilə real dünyanın təsviri kimi nəzərdən kecirilərək dəyərləndirilir. Məlumatvermə isə informasiyanın nitq, mətn, şəkil, rəqəmsal göstərici, qrafik, cədvəl və s. təqdimatlar forması kimi səciyyələndirilir. Çağdaş zamanda informasiya cox muhum resurs kimi bəşər cəmiyyətinin əsas hərəkətverici qüvvələrindən biri hesab olunur. O, idrakımızdan asılı olmadan mövcuddur və bizim qavrayışda mütaliənin, siqnal formasında alınmanın, stimulların qarşılıqlı təsirinin nəticəsi kimi əksini tapır. İnformasiya coxtəsvirlik vəziyyətində istənilən material obyektdə mövcuddur və bir obyektdən digərinə qarşılıqlı hərəkət prosesi ilə oturulur. Materilal dunyada, canlı təbiətdə, bəşər cəmiyyətində baş verən informatizasiya prosesləri demək olar ki, elmin bütün sferalarında nəzərə alınır və oyrənilir. Ayrılıqda isə informasiya özünün konseptual təyinatını “informatika” elmində tapır. Otən əsrin ortalarında kibernetikadan ayrılaraq müstəqil elm sahəsinə cevrilən informatikanın predmetini də məhz informasiyanın yaranış metodu, qəbulu, emalı və ötürülməsi göstəriciləri xarakterizə edir. Umumi elmi anlamda informasiya insanlar arasında, həmçinin insanlar və qurğular arasında məlumat, canlı və cansız təbiətlə siqnallar mübadiləsini əks etdirsə də, müasir iqtisadi ədəbiyyatlarda onun müxtəlif təriflərinə rast gəlinir. Tanınmış Amerika sosioloqu Manuel Kastels (1942) informasiyaya bəsit tərif verir: “İnformasiya təşkil edilən və oturulən gostəricilərdir”. Kibernetikanın banisi N.Vinner isə qeyd edir ki, “İnformasiya nə materiyadır, nə də enerjidir, informasiya elə informasiyadır”. İnformatizasiyanın tərifini tanınmış rusiyalı filosof Arkadi Ursul (1936) da verir. Onun təbirincə “İnformatizasiya dedikdə, sivilizasiyanın intellektual səviyyəsinin köklu yuksəlməsi və bunun əsasında insanın butun həyat fəaliyyətinin humanist yenidənqurulması məqsədilə informatika vasitələrinin köməyilə mühüm inkişaf resursu kimi informasiyaya tam malik olmağın yaradıcı prosesi başa düşülür”. İnformasiyanın muxtəlif novləri arasında iqtisadi informasiya mühüm yer tutur. Fərqləndirici xususiyyəti kimi iqtisadi informasiyanı insan kollektivlərində, təşkilatlarda idarəetmə prosesləri ilə bağlılıq səciyyələndirir. İqtisadi informasiya istehsal, bolgu, mubadilə və material nemət və xidmətlərin istehlakı proseslərini müşayiət edir. Onun əhəmiyyətli hissəsi ictimai istehsalla bağlıdır ki, bu da istehsal informasiyası kimi qəbul edilir. İnformatika uzrə mütəxəssislər dünyanın ən inkişaf etmiş ölkələri üçün ilk olaraq “informasiya cəmiyyəti” və “informasiya iqtisadiyyatı” terminlərini bir araya gətirmişlər. Bu anlayışlar isə öz növbəsində “innovasiyalı iqtisadiyyat”, “yeni iqtisadiyyat”, “acıq cəmiyyət”, “biliklər cəmiyyəti”, “biliklər iqtisadiyyatı” kimi terminlərin sinoniminə çevrilmişdir. Bu təriflərdən və onların mahiyyətindən iki hal irəli gəlir: 1) informasiya inkişafın ən mühüm istehsal, ictimai və sosial resursuna cevrilmişdir; 2) informasiya demək olar ki, biliklər sinonimidir və ya başqa sözlə, biliklər informasiyanın ozəyidir, onun mühüm hissəsidir; 3) muasir informasiya sistemləri və texnologiyaları, onların qloballaşması vahid informasiya məkanına, mədəniyyətlərin, təhsilin, biliklərin və qismən iqtisadiyyatların qloballaşmasına gətirmişdir. İnformasiya və informasiya iqtisadiyyatı haqqında işləmələr nobel laureatları – amerika iqtisadcıları Cozef Arroru (1921), Herbert Saymon (1918-2001), Robert Lukas (1937), Vilyam Vikri (1914-1996), Corc Akrlof (1940), Maykl Spens (1943), Cozef Stiqles (1943), Robert Merton (1944), ingilis iqtisadçıları Vilyam Luis (1915-1991), Ceyms Mirrlis (1936) və başqalarının tədqiqatlarında da mühüm yer tutmuşdur. 1994-cu ildə iqtisadiyyat sahəsində nobel mükafatı almış ABŞ iqtisadcısı Con Harsaninin (1920-2000) tədqiqatları isə o zaman iqtisad elminin nisbətən yeni sahəsi kimi intişar tapan informasiya iqtisadiyyatı üçün nəzəri təməl olmuşdur. İnformasiya və onunla bağlı texnologiyalar UDM-in inkişaf surətlərini müəyyən edir. Həmçinin, vətəndaş cəmiyyətinin yetkinlik dərəcəsini, inkişafını və təşəkkulunu müəyyən edir ki, bu da öz növbəsində, sosial sferanın iqtisadi artım və inkişafının surət yuksəlişində əks olunur. İqtisadi informasiyaya dəqiqlik, doğruluq və operativlik kimi tələblər xasdır. İnformasiyanın dəqiqliyi butun istehlakçılar tərəfindən birmənalı qəbul olunmanı təmin edir. Doğruluq iqtisadi informasiyanın sistemin fəaliyyət effektivliyinin saxlanılmasına zəmin olur. Operativlik isə zəruri hesablamalar və dəyişən şəraitdə qərarların qəbul olunmasında informasiyanın aktuallığını əks etdirir. İqtisadi informasiyanın təhlili səmərəli idarəetmədə qərarların qəbul edilməsinin mühüm şərti olaraq cıxış edir. Tədqiqat predmetini idarəetmənin ümumi qanunları təşkil edən kibernetika nəzəriyyəsində informasiya xarici aləmdən alınaraq idarəetmədə adapta olunan məlumatlar sistemi kimi anlaşılır. Eyni zamanda, risk amilinə rəğmən natamam informasiya şəraitində qərarların qəbul edilməsinin məxsusi nəticələri yaranır. Belə ki, gələcək hec də hər zaman bizim proqnozlarımıza uyğun inkişaf etmir. Qəbul edilmiş qərarlar cox vaxt səhv, qazanclar yetərsiz, məsrəflər isə gozlədiyimizdən artıq olur. Səhvlərin isə əvəzini ödəmək lazım gəlir. Qeyri-müəyyənlik effektiv bazara aparan yolda ciddi maneəyə cevrilir, xeyli qüvvə, vəsait, vaxt və enerji sərfinə gətirir, mal və resursların qeyri-optimal bölgüsünə səbəb olur. Buna gorə də, iqtisadi informasiya sferasında onun doğru və dürüstlüyü, müfəssəlliyi xüsusi önəm daşıyır. Beləliklə, iqtisadi informasiya sosial-iqtisadi prosesləri əks etdirən və onların idarəedilməsinə, həmçinin istehsal və qeyri-istehsal sferasında insan kollektivlərinə xidmət gostərən məlumatlar məcmusunu ehtiva edir. İnformasiya resursu və ona daxil olan bilik və məlumatlar isə insan kapitalının tərkib hissəsi kimi onun təməlində dayanır. Bu səbəbdən də informasiya, o cumlədən də, iqtisadi informasiyanın insan kapitalı ilə birlikdə müasir cəmiyyətin və bütövlukdə dunya iqtisadiyyatının inkişafının əsas amillərinə çevrildiyi əsaslandırılır. Son bir necə ildə “yeni iqtisadiyyat”ın gəlişinin cox da uzaqda olmadığı faktı daha aydın görüntüyə gəlmişdir. Bu görüntünün təzahurləri belədir ki, “kohnə in dustrial qaydalar”ın yerinə informasiya texnologiyaları və internetin hərəkətə gətirdiyi yeni bir iqtisadiyyat paradiqması gəlir. Yeni iqtisadiyyat informasiya kommunikasiya texnologiyalarının sürətli inkişafına əsaslanaraq dinamik, elmtutumlu olmaqla dəyişikliklərə daha cox həssaslıqla reaksiya verir. Əslində texnoloji noqteyinəzərdən muasir informasiya kommunikasiya texnologiyalarının geniş və hərtərəfli yayılmasını Elmi-Texniki Tərəqqinin növbəti mərhələsi kimi nəzərdən də kecirmək olardı. Lakin baş verən yeni elmi-texniki inqilabın xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, o insan fəaliyyətinin bütün başlıca növləri üçün əsas olan informasiyanın istehsalı, emalı və oturulməsi kimi proseslərə toxunaraq informasiya sferasına mudaxilə edir. Bu isə iqtisadiyyat, siyasət, mədəniyyət sahəsində köklu sosial transformasiyalara, insanların şüurunda dəyişikliklərə, yeni postindustrial cəmiyyət tipinin – informasiya cəmiyyətinin meydana cıxmasına zəmin olur. Tədqiqatlar əsaslandırır ki, informasiya cəmiyyətinin yaranışı Amerika iqtisadcısı Fris Maxlup (1902-1983) və yapon sosioloqu Umesao Tadaonun (1920-2010) adları ilə bağlıdır. Bu anlayış ABŞ və Yaponiyada onlar tərəfindən eyni vaxtda elmi dövriyyəyə çıxarılmış və sonradan informasiya cəmiyyəti konsepsiyası yapon sosioloqu və futroloqu Yonedzi Masuda (1905-1995), Amerika iqtisadçısı Mark Porat (1932), ingilis alimi Tom Stounyer (1929) və başqaları tərəfindən inkişaf etdirilmişdir. İnformasiya cəmiyyəti anlayışı ilə yanaşı, eyni zamanda, “texnotron cəmiyyət”, “biliklər cəmiyyəti”, “postindustrial cəmiyyət”, “acıq cəmiyyət” kimi anlayışlardan da istifadə olunmuş və olunmaqdadır. İqtisadi sistemlərin bölgüsünü texnika və texnologiyaların inkişaf səviyyəsindən asılı olaraq ABŞ iqtisadcıları Con Qelbreyt (1908-2006), Saymon Kuznets (1901-1985), fransız iqtisadcısı və sosioloqu Raymon Aron (1905-1983) və tanınmış iqtisadçılar da həyata keçirmişlər. ABŞ sosioloqları Daniyel Bel (1919-2011) və Uolt Rostou (1916-2003) iqtisadi sistemlərin təsnifatına xüsusi nəzəri dəyərlər gətirərək, onları industrialaqədər, industrial və postindustrial cəmiyyətlər kimi ayırmışlar. Hal-hazırda iqtisadi sistemlərin cəmiyyət aspekti təsnifatında bu yanaşma daha geniş yayılmışdır. İlkin iqtisadi sistem olaraq industrialaqədər cəmiyyət mərhələsini, həmçinin ənənəvi və ya aqrar adlandırmaq da olar. Bu sistemdə təsərrüfat fəaliyyətinin hasilat növləri - əkincilik, balıqcılıq, faydalı qazıntıların çıxarılması üstünlük təşkil edir və burada əsas istehsalçı insan deyil, təbiətin özü götürülür. Ona görə də, ənənəvi və ya aqrar cəmiyyətdə əhalinin əksər hissəsinin (təxminən 90%-i) məşğulluğu kənd təsərrufatı sferası ilə bağlıdır və bundan irəli gələrək də onun başlıca vəzifəsi sadəcə əhalini qidalandırmaq üçün yeyinti məhsullarının istehsalı olmuşdur. Qeyd edilməlidir ki, industrialaqədər cəmiyyət üç mərhələli təsnifatı verilən iqtisadi sistemlərin ən davamlısıdır və onun tarixinin minlərlə il yaşı vardır. Bununla belə, yaşadığımız dövrdə Afrika, Latın Amerikası və Cənub-Şərqi Asiya ölkələrinin əksəriyyəti hələ də bu inkişaf mərhələsində qalmaqdadır. Təsnifatı verilən iqtisadi sistemlərin ikinci mərhələsini təşkil edən “İndustrial cəmiyyət” termini ilk dəfə fransız filosofu Sen-Simonun (1760-1815) əsərlərində səslənmişdir. İndustrial cəmiyyətdə zəruri malları istehsal etmək ucun butun qüvvələr sənaye istehsalına yönəldilmişdir. Bu cəmiyyətin formalaşması iri maşın istehsalı, urbanizasiya (əhalinin kəndlərdən şəhərlərə axını), bazar iqtisadiyyatının bərqərar olması, sahibkarların (burjuaziya) və muzdlu işcilər (proletarlar) sosial qruplarının meydana gəlməsi ilə sıx əlaqədar olmuşdır. Mövcud nəzəriyyəyə əsasən XX əsrin sonunda industrial cəmiyyəti postindustrial cəmiyyət əvəzləyir. Postindustrial cəmiyyət konsepsiyasının banisi D.Bell hesab edilir. Onun 1973-cu ildə nəşr edilmiş “Gələcək postindustrial cəmiyyət” kitabında postindustrial cəmiyyət konsepsiyasının geniş şərhi verilmiş ictimai istehsalın sektorları arasında munasibətlərin dəyişməsində əsas meyilləri, xidmətlər iqtisadiyyatının yaranması, məhsuldar qüvvələrin sərbəst elementi kimi elmi biliyin formalaşması ətraflı təhlil olunmuşdur. Lakin “postindustrial cəmiyyət” termininin ozu iyirminci yüzilliyin ortalarında Amerika kapitalizminin 1929-1933-cu illərdə Böyuk Böhrana qədər mövcud olmuş industrial kapitalizmdən cox fərqləndiyi aydınlaşdıqda meydana gəlmişdir. Postindustrial cəmiyyətinin dəyərli keyfiyyətləri işçinin təhsilinin səviyyəsi, peşəkarlığı, tədrisi mənimsəməsi qabiliyyəti və kreativliyi ilə ölçulur. Müasir zamanda xidmət sahəsinin payı UDM-in yarıdan çox təşkil edən postindustrial ölkələr hesab olunurlar. Bu meyar altına ABŞ (80%), Avropa İttifaqı olkələri (70%-dən cox), Yaponiya (75%), Kanada (70%) düşür. Postindustrial cəmiyyətdə milli informasiya resursları sərvətin çox böyük potensialı hesab olunur. Burada postindustrial iqtisadiyyat sənaye məşğulluq gostəricilərinə və milli məhsulda payına görə xidmət sferasından geridə qalır. Xidmət sferasında isə informasiya emalı üstünlük təşkil edir. ABŞ futroloqu, iqtisadcı və sosioloqu Elvin Toffler (1928) XX əsrin 80-ci illərində nəşr etdirdiyi “Ucuncu dalğa” kitabında insan cəmiyyətinin inkişaf tarixini üç dalğanın ardıcıl meydana gəlməsi və qarşılıqlı əlaqəsi kontekstində nəzərdən keçirir: Birinci dalğa (kənd təsərrufatı sivilizasiyası) - 10 min il əvvəl meydana gəlmiş və hazırda öz enerjisini itirən; İkinci dalğa (industrial sivilizasiya) - 300 illik aktiv dövrunu başa vuran; Üçüncü dalğa (informasiya cəmiyyəti) - XX əsrin 50-ci illərində meydana gəlmiş və hələ indi güclənməyə başlayan. E.Toffler yeni sivilizasiyanın – üçüncü dalğanın təşəkkülünü və yaranmasını iqtisadiyyatın informasiya sektorunun kənd təsərrufatı, sənaye və xidmətlər sahəsi kimi ənənəvi sektorlarından üstünlüyü ilə əlaqələndirir. Yeni cəmiyyətdə informasiya daha yuksək dəyərə malikdir və işləyən insanların yarıdan coxu informasiya xidməti gostərməklə məşğuldur. Onun başlıca xususiyyətləri industrial cəmiyyət üçün ənənəvi olan eynitipli malların kütləvi mədəniyyəti, kütləvi istehsalı, cəmiyyətin və mədəniyyətin iyerarxik təşkilindən imtina, informasiya mübadiləsinin artırılması, istehsalla istehlakın yaxınlaşmasıdır. Beləliklə, E.Toffler belə nəticəyə gəlir ki, informasiya cəmiyyəti, inkişafında bilik amili və bilik sahəsi həlledici rol oynayan cəmiyyətdir. İnformasiya cəmiyyəti haqqında Y.Masuda oz konsepsiyasında onun fərqli əlamətləri kimi aşağıdakıları ayırır: - yeni cəmiyyətin əsası - insana zehni işində kömək etməyə qabil olan kompüter texnologiyaları; - koqnitiv informasiyanın, texnologiyaların və biliklərin kütləvi istehsalı; - iqtisadiyyatın qabaqcıl sahəsi - intellektual istehsal; - yeni cəmiyyətin başlıca məqsədi - vaxtın dəyərliliyinin realizasiyası. İqtisadi sistemlərin formaları və transformasiyası sahəsində fransız filosofu və sosioloqu Alen Turenin (1925) konsepsiyası da fərqli xüsusiyyətlərə malikdir. A.Turen insan fəaliyyətinin bir cəmiyyət tipindən digərinə keçidini “sosietal tip” kateqoriyası ilə bağlayır və burada dəyişkənliklər motivasiyası ticarətdən – istehsala, istehsaldan – kommunikasiyalara, bir mədəniyyət tipindən digərinə və s. sosioloji transformasiyalar çevrəsində izlənilir. Tanınmış ABŞ sosioloqu, siyasətçisi və görkəmli dövlət xadimi Zbiqnev Bzejinski (1928) ozunun 1970-ci ildə nəşr etdirdiyi “İki əsr arasında. Texnotron eraya girişdə Amerikanın rolu” adlı kitabında bəşəriyyətin sosial inqilablarla deyil, Elmi-Texniki Tərəqqi ilə yeni inkişaf mərhələsinə qədəm qoyması konstatasiya olunur. Z.Bzejinskinin texnotron nəzəriyyəsinə görə bu keyfiyyət şıcrayışı təkamullə alt hədd aqrardan sənaye vasitəsi ilə “texnotron era”ya daxil olur. Həlledici rol burada avtomatlara, kompüter və kibernetik sistemlərə buraxılır. Başlıca funksiyanı isə elm ifa edir. Bununla belə, Z.Bzejinski qeyd edir ki, dünyada inkişaf etmiş və etməmiş ölkələr arasında başlıca ziddiyyətlər qalacaqdır. Ona gorə də, antoqonizm və konfliktlərdən uzaq olan daimi vahid dunya birliyi yaratmaq üçün inkişaf etməmiş ölkələr arasında “texnotron era”ya yaxın olanlara güclu dəstək verilməlidir. Gorunduyu kimi həm A.Turenin və həm də Z.Bzejinskinin cəmiyyət konsepsiyalarında əsas hərəkətverici qüvvə olaraq informasiya kommunikasiya texnologiyaları irəli cəkilir. Bu gun postindustrial cəmiyyət paradiqması hərtərəfli olaraq informasiya cəmiyyəti kimi xarakterizə olunur. Belə təyinat yuxarıdakılara istinadən həm də onunla əsaslandırılır ki, bəşər cəmiyyətinin indiki inkişaf mərhələsində informasiya sosial tərəqqinin başlıca amilinə çevrilir və o, cəmiyyətin movcudluğunu və inkişaf xarakterini butun parametrlərdə təyin edir. İnformasiya mübadiləsi və reallaşması informasiyanın özündən belə üstünlük qazanır. Bu reallıq isə bir daha onu gostərir ki, texnoloji determinizm konkretləşir və yerini informasiya determinizminə verir. Eyni zamanda, qeyd olunur ki, postindustrial nəzəriyyəyə yaxın konsepsiyalar olan “informasiya cəmiyyəti”, “postiqtisadi cəmiyyət”, “postmodernizm”, “dordüncü formasiya cəmiyyəti”, “istehsal prinsipinin elmi-informasiya mərhələsi” və digərlərində də informasiya determinizmi prioritet statusda cıxış edirlər. Klassik iqtisad elmində kapital əmək sərf etməklə sərvəti artırmaq (gəlir yaratmaq) qabiliyyətində olan əşyalar məcmusu (torpaq, binalar, maşınlar, xammal) kimi maddi formada başa duşulurdu. İqtisadiyyatda pulların boyuk rol oynadığı sonrakı mərhələdə isə kapital əmək alətlərinin və əmək xidmətlərinin pulla alınması forması kimi də dərk edilməyə başlanıldı. Biliklərdən istifadənin həcminin genişlənməsi isə intellektual mülkiyyətin xususi çəkisinin artması, fiziki obyektlər mülkiyyətinin xüsusi çəkisinin azalması ilə müşayiət olunmuşdur. Bu da öz növbəsində pul iqtisadiyyatının innovasiyalı olmasına gətirmişdir. İnnovasiyalı pul iqtisadiyyatında istifadə olunan informasiya bilikləri əks etdirir və üç şəkildə: sahibkar və işcinin peşəkar bilikləri, mutəxəssisin texnoloji bilikləri və işlərin gələcəkdə necə qurulacağından asılı olaraq bütün marağı olan subyektlərin mülahizələri kimi başa düşülür. Bu iqtisadiyyatda əmək xidmətləri sadəcə peşəkar vərdişlərə deyil, həm də fərdiləşmiş bilik və qabiliyyətlərə istinad edir. Əmək bazarı artıq simasız “istehsal xidməti” deyil, tələb olunan peşəkar diapazonda nisbətən nadir, hətta unikal keyfiyyətlərə malik şəxsiyyət təklif edir. Bütün bunlara rəğmən qeyd olunmalıdır ki, müasir iqtisadiyyat coxsektorludur. Buraya ayrı-ayrılıqda ənənəvi industrial iqtisadiyyat, ənənəvi postindustrial iqtisadiyyat, innovasiya iqtisadiyyatı, informasiya iqtisadiyyatı, vencur biznesi və digər klaster və sektorlar daxildir. İqtisadiyyatın və dövlətin butun sektorlarının sistemli fəaliyyətini təmin edən fundament isə bütövlükdə informasiya sektorudur. İqtisadiyyatda informasiya aspektlər coxluğunda təzahur edir və bu cur təzahur usullarından bəzilərini aşağıdakılara ayırmaq olar: - informasiya istehsalı - istehsal sahəsidir, başqa cür iqtisadi fəaliyyət növudur; - informasiya istehsal amilidir - istənilən iqtisadi sistemin fundamental resurslarından biridir; - informasiya alqı-satqı obyektidir, yəni o özu əmtəə olaraq cıxış edir; - informasiyanın müəyyən hissəsi cəmiyyətin bütün üzvləri tərəfindən istehlak olunan ictimai rifahdır; - informasiya - iqtisadi sistemin qiymət və faydalılıqla yanaşı, optimal və tarazlıq hallarının müəyyənləşdirilməsinə təsir edən bazar mexanizmi elementidir; - müasir şəraitdə informasiya rəqabət mubarizəsində daha mühüm amillərdən birinə çevrilir; - informasiya işguzar və hakimiyyət dairələri tərəfindən qərarlar qəbul olunması və ictimai rəy formalaşdırarkən istifadə edilən ehtiyata çevrilir. Beləliklə, informasiya cəmiyyətinin iqtisadiyyatı yaranması əmək, kapital, torpaqla yanaşı, həmçinin dördüncü, daim yenilənən nəzəri biliklər və müxtəlif növ məlumatlar, o cümlədən insanların praktiki vərdişlərində ehtiva olunan relevant informasiyadan istifadə etməyə başlayır. İnformasiya istehsal amili olaraq müasir fəaliyyət şəraitində son dərəcə zəruridir. O, qəbul olunan qərarların operativliyini təmin edir, sahibkarlıq qabiliyyətinin inkişafına və istehsal prosesinin səmərəliliyinin yuksəldilməsinə kömək edir. İnformasiyanın mövcüdluğu qeyri-müəyyənlik kimi xarici amilin təsirini azaldır. Bu gun “informasiya iqtisadiyyatı” termininin muxtəlif interpretasiyaları movcuddur, bu da təbii ki, onun məqsəd və vəzifələrinin müəyyən edilməsinə təsir edir. Qərbdə informasiya iqtisadiyyatını, iqtisadiyyatın informasiya ilə işə aid olan hissəsi və həmçinin komputer sənayesi kimi nəzərdən keçirməsi kimi meyilləri vardır. İnformasiya iqtisadiyyatı postindustrial cəmiyyətdə insan fəaliyyətinin ictimai istehsal, ictimai rifahların bolgusu və istehlakı proseslərində elektron texnologiyaların (informasiya-kommunikasiya) geniş tətbiqini nəzərdə tutan təsərrufat fəaliyyətini tədqiq edən elm sahəsi olaraq da cıxış edir. İnformasiya iqtisadiyyatının əsas xüsusiyyətinin təsərrufat qarşılıqlı əlaqələrinin kütləviliyi və qloballığı xarakterinə yonümlülüyü və həmcinin yaradılmış rifahların dünya miqyasında istehlakcılar arasında bölgüsü səciyyələndirir. Təsərrufatcılığın ənənəvi metodlarından istifadədə menecmenti və biznesin aparılmasının (“tələb - təklif” sxemi əsasında) bazar modelini özündə birləşdirən ümumi qəbul edilmiş iqtisadiyyatdan fərqli olaraq, informasiya iqtisadiyyatı menecmentə, innovasiyalı sahibkarlığa, informasiya injinirinqinə və iqtisadi proseslərin avtoformalizasiyasına (avtostrukturlaşdırma) əsaslanır. İnformasiya iqtisadiyyatının başlıca vəzifələri həm makro və həm də mikro səviyyədə təyinat alır. Makrosəviyyədə informasiya iqtisadiyyatının başlıca vəzifələri baş verən qlobal proseslər çərçivəsində təsərrüfat inkişafının istiqamətinin seçilməsinə əsaslanır ki, bu da cəmiyyətin təsərrufat enerjisinin yeni xarici resurslara və strukturunun keyfiyyət transformasiyalarına doğru hərəkəti qabiliyyəti ilə müəyyən olunur. Daha geniş diapazonda bu tərkib hissələri texnosfera, antropsfera və sosiosferanın təkamullu qarşılıqlı əlaqəsi nəticəsində neosferin inkişafı kimi görünür. Mikrosəviyyədə isə informasiya iqtisadiyyatının başlıca vəzifələri sahibkarlıq subyektləri tərəfindən xarici mühitin təsərrufat enerjisini almaq və onun iş və iş yerləri şəklində transformasiyasına yönəldilmiş təsərrufatçılıq alqoritmlərinin yaradılması kimi təyin edilir. İnformasiya iqtisadiyyatı məxsusi inkişaf mərhələlərinə malikdir ki, bunlar da aşağıdakıları birləşdirir. 1. İnformasiya texnologiyalarının istehsala daxil olması. 2. İnformasiya texnologiyalarının kütləvi tətbiqi və standartlaşdırılmış sistemlərin üstünlüyü. 3. İnformasiya istehsalı və informasiya texnologiyaları sahəsində məhsuldarlığın digər sahələrdən artıq yüksəldilməsi. 4. Üstünlüyü ələ almış informasiya və biliklər istehsalına keçid. Bütün bunlar onu göstərir ki, informasiya və informasiya texnologiyaları standartlaşma kecərək istehsala daxil olmuş və buradakı məhsuldarlıq iqtisadiyyatın digər sektorlarında da davamlı inkişafı təmin etmişlər. Hazırda informasiya iqtisadiyyatının mühüm elementi informasiya amilli texnologiyalar qismində dünya bazarında yerini möhkəmləndirir. Tədqiqatlar gostərir ki, informasiya texnologiyaları bazarlarında iki ölkələr qrupu səmərəli işləyir: 1. İnkişaf etmiş fundamental elmi potensialı olan qabaqcıl ölkələr (ABŞ, Boyuk Britaniya, AFR, Yaponiya və bəzi başqaları); 2. Birinci qrup ölkələrin innovasiya və texnologiyalarından istifadə edən ölkələr (Tayvan, Cin, Cənubi Koreya və başqaları). Bu iki qrup hələlik bir-birini effektiv tamamlayır və dünya informasiya texnologiyaları bazarının əsas hissəsinə malikdirlər. Lakin yeni inkişaf mərhələsində üçüncü ölkələr qrupu da meydana gəlmişlər. Bu sıraya özlərinin rəqabətqabiliyyətli yüksək texnologiyaları ilə dünya bazarlarına çıxa bilən Finlandiya, Norveç və İsrail daxil edilir. Bu imkanı onlar təlim, elm və təhsil sahəsindəki nailiyyətləri və informasiya texnologiyaları sistemlərinin fövqəladə effektiv modernləşməsi ilə təmin etmişdir. Aparılan təhlilin nəticəsi olaraq belə bir qənaət hasil edilir ki, informasiya cəmiyyətinin üstünlüyü ələ aldığı hazırkı məqamda informasiya iqtisadiyyatı sürətli atrım templəri ilə irəliləyir, dunya bazarının seqmental sistemini təbədullatlara uğradaraq qlobal xarakter alır. Bu əsnada bəşər sivilizasiyasının muasir inkişaf mərhələsində iqtisadi münasibətlərin yeni tipi formalaşır. Yeni iqtisadiyyat tipini ənənəvi iqtisadiyyatdan fərqləndirən mühüm özəllik isə onun məhsulun maya dəyərindəki, ayrıca informasiya adlı xərc komponenti ilə təmsil olunmasındadır. İstehsal amili, mühüm bazar mexanizmi elementi olmaqla həm də, iqtisadi fəaliyyətin ayrıca növüdür. Əmtəə kimi istehlak olunan ictimai rifahdır. İqtisadi informasiya işgüzar və hakimiyyət dairələrinin tərəfindən qərarlar qəbul olunması və ictimai rəy formalaşdırılarkən istifadə edilən resurs və ehtiyatdır. 1.2. İnformasiya iqtisadiyyatının inkişafının əsas xüsusiyyətləri Ötən əsrin sonlarından etibarən xüsusi ilə intensivləşən qloballaşmanın doğurduğu şəraiti, iqtisadi idarəetmə və təsərrüfatçılıq mexanizminə olan tələblərin təkamülü baxımından qiymətləndirdikdə ilk mühüm nəticə, liberal təsərrüfatçılıq mexanizminin yüksək səmərəliliyə malik olmasının hamılıqla qəbul edilməsidir. Bu mexanizmin səmərəliliyini şərtləndirən amillərə: - idarəetmənin bütün səviyyələrində, geniş mənada anlaşılan iqtisadi resursların istifadəsində “qarşılıqlı əvəzləmənin” prioritetliyinin təsbit olunması; - istehsalın beynəlmiləlləşməsinin (bütün müsbət və mənfi çalarları ilə birlikdə) və iqtisadi fəaliyyətin bütövlükdə virtuallaşmasının dərinləşməsi və adiləşməsi; - iqtisadi inkişafın “avtonomluğunun” kəskin aşağı düşməsi, yəni səmərəli inkişafın kənar təsirlər olmadan mümkünsüzlüyünün və ya çətinliyinin, inkarolunmaz fakta çevrilməsi və s. kimi amillər aid edilir. Dünyanın müasir inkişaf mərhələsinin yuxarıda ifadə olunan qiymətləndirmələrinin hər birinin geniş özünütəzahür spektri vardır. Lakin bu spektrlərin genişliyinə rəğmən, indi hətta olduqca müxtəlif sosial-ictimai strukturlu cəmiyyətə, resurs potensialına və inkişaf səviyyəsinə malik ölkələrin daha yüksək inkişafa nail olunması uğrunda birgə fəaliyyət istiqamətləri mövcuddur. Belə istiqamətlər dünyanın ümumi inkişaf səviyyəsi ilə paralel olaraq çoxalmaqdadır. Lakin ekoloji tarazlığın qorunması, yoxsulluqla mübarizə, hərbi-siyasi münaqişələrin həlli və s. kimi birgə fəaliyyət istiqamətləri ilə yanaşı, mühüm məsələlərdən biri cəmiyyətin informasiyaya olan tələbatının dolğun və adekvat təmin edilməsidir. Sonuncunun zəruriliyi və mümkünlüyü bir sıra amillərlə, o cümlədən iqtisadi inkişaf səviyyəsinin düzgün qiymətləndirilməsi və bu baxımdan, əhalinin hökumətdən və sahibkarlardan gözləntilərinin xarakterinin müəyyənləşdirilməsi, milli iqtisadi qanunvericilikdə şəffaflığın və hesabatlılığın zəruri səviyyəsinin təmin edilməsi və s. ilə şərtlənir. Fikrimizin daha dəqiq anlaşılması üçün sonuncu amilin daha ətraflı şərh olunmasını məqsədəuyğun hesab edirik. Məsələn, qanunvericilikdə bir sıra müvafiq hüquqi anlayışların verilməməsi və ya dolaşıq verilməsi, müxtəlif hüquqi normaların formalaşmış və digər qanunvericilik aktlarında təsbit olunmuş anlamlardan fərqli mənalarda təkrarlanması və s. kimi xüsusiyyətlər iqtisadi fəaliyyətin nəticələrində ədalətli rəqabət şəraitinin pozulmasına səbəb olur. Dünya təcrübəsi sübut edir ki, iqtisadi qanunvericilikdə və ona müvafiq idarəetmədə hüquqi normaların diskresionluluğu (yəni tənzimlənən prosesin müəyyən məqamlarında icraçıların fəaliyyətində geniş diapozonda seçim sərbəst-liyinə malik olmaları); yönəldici normaların çoxluğu (bu və ya başqa normanın, xüsusilə qayda və müddətlərin müəyyənləşdirilməsinin digər qanunvericilik aktlarının öhdəsinə buraxılması); koolliziyalı (ziddiyyətli) normaların tətbiqi (eyni halda, müxtəlif mahiyyətli normaların istifadə olunması), mahiyyət etibarı ilə, digər fəsadlarla yanaşı, müxtəlif idarəetmə səviyyələrində ayrı–ayrı iqtisadi proseslər haqqında asimmetrik informasiyaların yaranmasına səbəb olur. Azərbaycan Respublikasında isə yuxarıda qeyd olunanlarla yanaşı, iqtisadi qanunvericilik aktlarını xarakterizə edən ən mühüm cəhətlərdən biri, belə demək mümkünsə, iqtisadiyyatımızın tranzitivliyinin yaratdığı şəraitdir. Ümumiyyətlə, iqtisadiyyatın keçid xarakteri, son dövrlərdə bir çox hallarda “əsas günahkar” kimi qəbul edilərək, iqtisadi idarəetmədə məqsədli və ya “dərk edilmədən” buraxılan səhvlərin bəraətləndirici qalxanına çevrilmişdir. Tranzitivlik xüsusiyyətinin təsirlərinə iqtisadi idarəetmənin və təsərrüfatçılıq mexanizminin, demək olar ki, əksər həlqələrində rast gəlinir və qeyd etmək lazımdır ki, bir sıra hallarda belə xüsusiyyətlər özlüyündə obyektiv xarakter daşıyır. Məsələn, iqtisadiyyatın sektorial strukturunun təkamülünün dinamikliyi, iqtisadiyyatın sahə quruluşunun dayanıq-lılığının zəifliyi, iqtisadi fəaliyyət sahələrində mənfəətliliyin dəyişməsinin və ona müvafiq olaraq vəsaitlərin və digər iqtisadi resursların sahələrarası axınının sürətlənməsi və s. kimi meyilləri dinamik dəyişmələrin yaratdığı obyektiv meyillər hesab etmək mümkündür. Lakin beynəlxalq və milli təcrübə göstərir ki, tranzi-tivliyin yaratdığı şərait qanunvericilikdə və təsərrüfatçılıq fəaliyyətində arzuolunan şəffaflıq və hesabatlılığın yaradılmasına ciddi əngəllər doğura bilir. Məsələn, Azərbaycanın müstəqilliyi dövründə qəbul edilmiş, demək olar ki, bütün iqtisadi qanunlarda “keçid müddəaları” və ya “keçid dövrü” anlayışları təsbit olunmaqla bu normativ aktların, xüsusilə prinsipial müddəaların tətbiqində “yumşaq eniş” üçün şərait yaradılmışdır. Bu, özünü qanunvericilik aktlarına, onların qəbulunun ertəsi günündən başlayaraq “zəruri düzəlişlər” tələb olunmasında göstərir. Azərbaycanda şərti olaraq, iqtisadiyyatın tranzitivlik xarakterinin xüsusiy-yətlərinə aid edilə biləcək və ölkəmizdə iqtisadiyyatın dövlət idarəetməsi təcrübəsində şəffaflıq və hesabatlılığa çox ciddi zərər vuran mühüm məqamlardan biri də, bütövlükdə, iqtisadi proseslərin monitorinqi, uçotu və qiymətləndi-rilməsinin metodologiyası və statistikasının aparılması üzrə mövcud yanaşmalar hesab olunmalıdır. Qeyd olunan şərtiliyin mahiyyəti ondadır ki, müvafiq metodologiya və statistik yanaşma bir növ planlı idarəetmə dövründən qalan miras kimi də dəyərləndirilə bilər. Ölkəmizdə iqtisadi uçotun çağdaş durumu iqtisadi proseslərin “bircinsli” ölçülməsinə və qiymətləndirilməsinə əsas maneələrdən biridir. Bir çox hallarda mərkəzi idarəetmə orqanlarının, ayrı-ayrı ekspert və mütəxəssislərin iqtisadiyyatda baş verən proseslər haqqında fərqli şərhlərinin (bəzi hallarda isə bir – birini inkar edən şərhlərin) əsas səbəblərindən biri, məhz onların “geniş” mənada reprezentativ olmayan, qeyri-adekvat informasiya tutumlu iqtisadi parametrlərə istinad etməsi hesab olunmalıdır. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, idarəetmə üzrə partnyorların yuxarıdakı səbəblərdən nəticə etibarı ilə fərqli informasiyalarla işləməsinin, liberal bazar təsərrüfatçılıq modelinə xas – “informasiyanın asimmetrikliyi” kimi xarakterizə olunan “bazaar fiaskosu” ilə ciddi əlaqəsi yoxdur. Bununla belə, məşhur “İnformasiyanın dörd qanunu”nu nəzərə aldıqda yaranmış şəraitin zəruri informasiyanın obyektivliyinin ciddi şəkildə pozulmasına səbəb ola biləcəyi real görünür. Tranzitiv iqtisadiyyatlı ölkələrdə sosial-iqtisadi proseslərin idarə olunması, son dövrlərdə, sanki yeni bir paradiqma almışdır: iqtisadi açıqlığın artması, bir tərəfdən hökumətin iqtisadi proseslərə təsir imkanlarını azaldır, digər tərəfdən isə iqtisadiyyatın ictimailəşməsi və beynəlmiləlləşməsi inkişafın idarə olunmasında ictimai nəzarətin rolunu və demək olar ki, müvafiq informasiyanın rolunu hədsiz artırır. Son 1-2 il ərzində dünya iqtisadiyyatını bürümüş və getdikcə dərinləşən iqtisadi böhranın cari dərsləri sübut edir ki, iqtisadi idarəetmədə formalaşmış ifrat liberal dəyərlərə əsaslanan tənzimləmə konsepsiyalarına yenidən baxmağa böyük ehtiyac vardır. Belə vəziyyətdə isə iqtisadi sistemdə yaranan şərait və xüsusiyyətlərin, meydana gəlmiş və həllini tələb edən problemlərin aktuarial şərhi olduqca vacib hesab olunmalıdır. Beynəlxalq iqtisadi böhranın ilk dərsləri sırasında yeni və ya nisbətən yeni nəzəri ideyalarla yanaşı, əhəmiyyətlilik baxımından isə bəlkə də ön cərgələrdə, A.Smitin “bazarın gözəgörünməz əli” ideyası və “dövlətin gecə qoruqçusu olması” təklifinə yeni münasibət dayanır. Məsələn, məşhur C.Soros iddia edir ki, “Müasir böhranın səbəbləri kənarda deyil. Onun yaranmasını sistemin özü şərtləndirmişdir”. 2008-ci ildə dünya ölkələrinin, ilk növbədə, iqtisadi cəhətdən güclü ölkələrin böhrana qarşı mübarizəsinə rəğmən, riskləri bölüşdürmək əvəzinə, dünya maliyyə sistemi onları daha da artırır. Neoliberal ideyanın “görünməz əli” işləmir. Bu baxımdan, artıq bir çoxları C.Stiqlisin “bazarda görünməz əlin görünməməyinin səbəbi ondadır ki, belə əl burada yoxdur” fikrini dəstəkləyirlər. Doğrudur, əslində, liberal iqtisadi münasibətlərdə dövlətin tamamilə iştirak etmədiyini söyləmək olmaz. İqtisadçıların bir qismi “bazarın boşluqları” ilə “dövlət tənzimləməsinin boşluqlarının” eyni tərtibli olması kimi qiymətləndirməni daima müdafiə etməmişlər və biz də hesab edirik ki, bu doğru qiymətləndirmədir. Akademik L.Abalkinin fikrincə isə, “...Prinsip etibarı ilə, dövlətin iqtisadiyyatda iştirakının zəruriliyinin əksi heç vaxt aktual olmayıb, həmişə belə iştirakın obyekt və subyektləri, əhatə dairəsi və sərhədləri, forma və üsulları, social dəyəri, meyilliyi və istiqamətləndirilməsi müzakirə predmeti olmuşdur”. Lakin nəzərə almaq vacibdir ki, iqtisadi idarəetmədə mühüm məsələlərdən biri məqsəd funksiyasının formalaşdırılmasıdır. Bu məsələnin universal həlli indiyədək yoxdur və təcrübədə ən çox istifadə olunan yanaşma Tinberqen bərabərsizliyinə və “prioritetlərin seçiminə” əsaslanan yanaşmadır. Eyni zamanda müasir dövlət tənzimləməsi nəzəriyyəsinin əsasını qoymuş C.M Keynsin “Hadisələr və faktlar arasında müəyyən əlaqə var, lakin bu əlaqəni heç də həmişə ölçmək olmur” fikrinin doğruluğunu qəbul etmək olmaz. Təcrübə göstərir ki, iqtisadi informasiyanın keyfiyyətini artırmaqla, onun dolğunluğu, doğruluğu və şəffaflığını təmin etməklə yuxarıda qeyd edilən ölçməni təmin etmək olar. İnformasiyanın dolğunluğu iqtisadi siyasətin bu hissəsində təsiri olan, ölçülən bütün parametrlərin analitik sintezi vasitəsi ilə təmin edilir. Doğrudur, burada əsas məqam məqsədin seçimindən və müvafiq analitiklərin bacarığından asılıdır. Faktiki olaraq, bu mərhələdə sintetik göstəricilərin üstünlük təşkil etdiyi yeni sistem formalaşdırılır. İnformasiyanın doğruluğunu onun formalaşdırılması və ölçmə mənbələrinə görə qiymətləndirmək olar. Bu zaman ən vacibi müvafiq göstəricilərin qarşılıqlı uyğunluğu və bir-birini təsdiqləməsidir. İnformasiyanın şəffaflığı onun dolğunluğunu və doğruluğunu ifadə edən xüsusiyyətlərin mövcudluğu və informasiyanın bütün maraqlı tərəflər üçün əlçatanlığı ilə müəyyənləşir. Fikrimizcə, yuxarıda qeyd olunan xüsusiyyətlərə malik olan informasiyanın formalaşdırılması üçün aşağıdakıların həyata keçirilməsi vacibdir: 1. İqtisadiyyatın idarə edilməsi terminlərinin eyniliklə qəbul edilən qlossarisinin yaradılması; 2. İqtisadi informasiyanın standartlarının yaradılması; 3. İqtisadi qanunvericiliyin yeni informasiya standartları və qlossari ilə uyğunlaşdırılmasının təmin edilməsi. Dünya iqtisadiyyatını bürümüş və özünün xarakteri və miqyasına görə “Böyük tənəzzül”lə müqayisə edilən müasir qlobal maliyyə-iqtisadi böhranının səbəblərini araşdıran çoxsaylı tədqiqat mərkəzləri, beynəlxalq iqtisadi qurumlar və ayrı-ayrı analitiklər böhranın baş verməsi səbəbləri sırasına iqtisadi proseslərin uzun müddət ərzində gedişi haqqında düzgün və dolğun məlumatların ortada olmaması və bu tip məlumatlara adekvat reaksiyaların vaxtında baş verməməsini aid edirlər. Ona görə də indi, dünya iqtisadiyyatının böhrandan sonrakı dövrdə idarə edilməsində aparılmalı olan ən zəruri tədbirlər sırasında iqtisadi inkişafın yeni statistik və analitik informasiya bazasının yaradılması aktual məsələ hesab edilir. Bu baxımdan, yeni informasiya standartlarının yaradılması, o cümlədən Beynəlxalq Valyuta Fondunun keçən əsrin 90-cı illərində Meksikada baş vermiş böhrandan sonra tətbiq etməyə başladığı “Məlumatların xüsusi yayılma standartları” və “Məlumatların ümumi yayılma standartları” təcrübəsinin genişləndirilməsi nəzərdə tutulur. İnformasiya standartlarının yaradılması yalnız mövcud göstəricilər sistemi üzrə məlumatların vaxtında, düzgün və tam toplanması ilə məhdudlaşmır, burada daha vacib məsələ iqtisadi inkişafın hər bir mərhələsində baş verənlərlə onların doğura biləcəyi nəticələrin əlaqələndirilməsi hesab olunur. Başqa sözlə, iqtisadi inkişafın qiymətləndirilməsində iqtisadi informasiyaya olan münasibətin köklü dəyişikliyi baş verir. Artıq bir çox tanınmış iqtisadçılar bu baxımdan iqtisadi proseslərdə, hətta atılan addımların nəticələrinin qeyri-müəyyənliyinin böyük olduğunu nəzərə alaraq belə proseslərin qiymətləndirilməsində, o cümlədən proqnozlaşdırılmasında hadisələrin ehtimallığına deyil, onların mümkünlüyü dərəcələrinə əsaslanmağı düzgün sayırlar. Başqa sözlə, iqtisadi inkişafın qiymətləndirilməsində qeyri-səlis məntiqə əsaslanan yanaşmaların, o cümlədən modelləşdirmənin tətbiqi getdikcə aktuallaşmaqdadır. Beləliklə, çağdaş dünya iqtisadiyyatının inkişafında və o cümlədən iqtisadi nəzəriyyədə yeni iqtisadi paradiqmanın konturları artıq görünməkdədir. Yeni paradiqma “yeni iqtisadiyyat”, “informasiya iqtisadiyyatı” və s. kimi müxtəlif anlayışlarla, bir çox hallarda müxtəlif, ziddiyyətli və fikrimizcə, yanlış izah edilir. Belə yanlış izahların ən çox yayılmış nümunələrinə görə “yeni iqtisadiyyat” – “İnternet iqtisadiyyatdır”. Digər tərəfdən bəziləri hesab edir ki, yeni iqtisadiyyat iqtisadi nəzəriyyənin əsas və fundamental prinsip və kateqoriyalarını gərəksiz edir, digərləri isə hesab edir ki, yeni iqtisadiyyat əslində heç bir yeni prinsip və ya qanunauyğunluq yaratmır, yalnız mövcud texnoloji yanaşmalarda informasiya texnologiyaları üstünlük təşkil edir, başqa sözlə, sadəcə olaraq, indi bir texnoloji ukladın digəri ilə əvəzlənməsi baş verir. Lakin bu mövqeləri düzgün hesab etmək olmaz. Dünya Bankının yeni iqtisadiyyat haqqındakı konsepsiyasına görə, Yeni İqtisadiyyat elə iqtisadiyyatdır ki, burada innovasiya prosesi sosial-iqtisadi inkişafın əsas aparıcı qüvvəsinə çevrilir. Kompyuter texnikasının və informasiya texnologiyalarının inkişafı nəinki insanların yeni fəaliyyət sahəsinin yaranmasına səbəb olmuşdur, bu, eyni zamanda, onların yaşayış imkanlarının, şəraitinin bütövlükdə dəyişməsinə gətirmişdir. Baş verən proseslərin qlobal xarakteri onların təhlili və qiymətləndirilməsinə yeni yanaşmalar tələb edir. Belə yeni yanaşma, fikrimizcə, informasiya paradiqmalı iqtisadi inkişaf modelinin qəbul edilməsi anlamına gətirilməlidir. Məlum olduğu kimi, iqtisadi paradiqma dedikdə, sosial dəyərlər; o cümlədən istehsal, bölgü, maddi nemətlərin mənimsənilməsi və istehlakının xarakteri və strukturu da daxil olmaqla, cəmiyyətin iqtisadi sisteminin fəaliyyət qanunları və kateqoriyaları; ictimai və iqtisadi institutlar; iqtisadi proseslərin idarə olunmasının təsərrüfat mexanizmini əhatə edən əsas prinsiplər başa düşülür. Bu baxımdan, informasiya paradiqması sosial dəyərlər sırasında təhsil və biliklərə malik olmanı ön cərgəyə çıxarır və bununla, Frensis Bekonun məşhur “Kim informasiyaya malikdirsə, dünyaya malikdir” fikri bir daha təsdiqlənir. İqtisadi nəzəriyyədə informasiya paradiqmasının yaranması, intellektual xidmətin yaranması hesabına iqtisadi fəaliyyətin yeni sahəsinin yaranmasına və bununla, iqtisadiyyatda struktur dəyişmələrinə səbəb olur. Yeni iqtisadi paradiqmada, təbii ki, əsas rol oynayan kateqoriya – informasiya kateqoriyasıdır. İqtisadiyyatın informasiyalaşması onun kompyuter texnikası və informasiya texnologiyaları əsasında texniki cəhətdən yeniləşməsi ilə yanaşı, informasiyanın mühüm əhəmiyyətli iqtisadi resursa çevrilməsi deməkdir. İnformasiya iqtisadi resurs kimi aşağıdakı formalarda çıxış edir: bazarın vəziyyətini xarakterizə edən (əmtəə və xidmətlərin qiymət səviyyələri və onların dəyişməsi dinamikası, qiymətli kağızların kursları, bank faizləri, birja kotirovkaları) konyuktura məlumatları/informasiyaları; əmtəə və xidmətlərin tələb və təklifi haqqında, onların xarakteri, rəqabət qabiliyyətliliyi, bazarın agentləri, idxal və ixrac, daxili və xarici bazarların qarşılıqlı təsirini əhatə edən məlumat toplusundan ibarət kommersiya informasiyaları; tərəfdaşların və bazardakı rəqiblərin tədiyyə və kredit qabiliyyətliliyi haqqında maliyyə informasiyaları; innovasiyalara şərait yaradan elmitexniki informasiyalar; statistik informasiyalar; istehlakçıların prioritetlərinə və bazarlardakı şəraitə təsir edən kütləvi informasiyalar (qəzetlər, teleradio, İnternet və s.). İnformasiya əmtəə kimi bir sıra özəl xüsusiyyətlərə malikdir: onun istehsalı şəbəkə xarakterlidir, yəni hər bir iştirakçı bu məhsula yeni məlumat əlavə etməklə onun yeni məhsula çevrilməsinə, daima zənginləşməsinə, daxilən ziddiyyətli olmayan tam və doğru informasiyanın yaranmasına səbəb olur, bu məhsulu, tələb olarsa, dəfələrlə satmaq olar, digər məhsullarla müqayisədə informasiya məhsulu üçün “limit faydalılığının azalması” qanunu işləmir, informasiya məhsulunun qiyməti onun hazırlanmasının maya dəyəri ilə müəyyənləşmir və s. İnformasiya kateqoriya kimi, əhəmiyyətinə görə heç də zəif olmayan başqa bir kateqoriyanın – biliklərin əsasını təşkil edir. Bilik dərk olunmuş informasiyadır. Yəni bilik zaman və təcrübə ilə sınaqdan çıxmış əsaslı informasiya olaraq elmi dünyagörüşün əsasını təşkil edir, elmi-texniki tərəqqinin inkişafını təmin edir və istehsal innovasiyaları formasında maddiləşir. Biliyin unikallığını qiymətləndirən müasir menecmentin aparıcı nəzəriyyəçisi P.Drukerin fikrincə, “bir biznesi digərlərindən fərqləndirən əsas məqam müxtəlif sahələrə aid olan biliklərin iqtisadiyyat və menecmentin ayrı-ayrı sahələrində istifadə olunmasıdır.” Onun qənaətinə görə, pul və avadanlıqlar, əslində, heç nə ilə fərqlənmir, yalnız informasiya və ya bilik həlledici resurs ola bilər. Bir sıra mütəxəssislər isə yeni iqtisadiyyatın ən mühüm nailiyyətləri sırasına biznesin informasiya və fiziki tərkib hissələrinə ayrılmasını aid edir. Hesab olunur ki, əslində, belə yanaşma ənənəvi biznesdə də faydalıdır. Məsələn, məşhur Bill Qeyts hesab edir ki, “biznesin bir çox problemləri, əslində, informasiya problemidir, lakin heç kəs bu problemə layiqincə yanaşmır”. İnformasiya paradiqmasını müasir sosial-iqtisadi sistemə tətbiq etməklə, bu sistemi cəmiyyətlə münasibətdə olduğu kimi, informasiya iqtisadiyyatı adlandırmaq olar. İnformasiya iqtisadiyyatını xarakterizə edən xüsusiyyətlərə: qlobal xarakter; biliklərə istiqamətlənmə; innovasiya təbiəti; “istehlakçı – istehsalçı” münasibətlərinin dəyişməsi; əməyin yaradıcı, intellektual xarakteri aid edilir. Mahiyyət etibarı ilə informasiya iqtisadiyyatı bazar iqtisadiyyatı xüsusiyyət-lərinə malikdir. Yəni burada istehlakçının müstəsna səlahiyyətləri təmin edilir, bazarda rəqabət mövcuddur, ”görünməz əl” prinsipi işləyir və dövlət bazarın fəaliyyətinə müdaxilə etmir. Lakin sadalanan xüsusiyyətlərin reallaşdırılması özəlliklərə malikdir. Bu baxımdan, ən vacibi istehlakçının sərbəstliyinin təmin olunması hesab edilməlidir. Müvafiq bazarın xüsusiyyətləri baxımından isteh-lakçının sərbəstliyinin təmin olunmasında əsas məqam onun məhsul və bazar, həmçinin firmaların davranışı haqqında məlumatlılığıdır. Hesab olunur ki, burada mühüm problem informasiyanın asimmetrikliyi potensialı ilə bağlıdır. Asimmetrik informasiya nəzəriyyəsinə görə, istehlakçılar məlumatlılıq baxımından iki qismə ayrılır: simmetrik informasiyaya malik olan güclü istehlakçılar və asimmetrik informasiya şəraitində bazara uyğunlaşmağa çalışan digər istehlakçılar. “Təmiz” mübadilə iqtisadiyyatında istehlakçı və onun davranışı “simmetrik informasiya” şəraitində qiymətləndirilir. Bu zaman hesab olunur ki, istehlakçı aşağıdakı 4 xüsusiyyətə malikdir: 1) onun istehlak çoxluğu əmtəə çoxluğunun alt çoxluğudur; 2) onun seçimi zövqü və istəyi ilə müəyyənləşir; 3) o əvvəlcədən müəyyən təminata malikdir və bu təminat mövcud qiymətlər şəraitində onun rifahını tənzimləyir; 4) faydalılığın maksimumlaşdırılmasına istiqamətlənmiş rasional istehlakçı istəyi onun təmin olunma səviyyəsi ilə məhdudlaşır. İnformasiya o zaman simmetrik olur ki, qərar qəbulu zamanı bütün agentlərin qeyri-əminlik səviyyəsi eyni olsun. Həm obyektiv, həm də subyektiv informasiyanın ehtimallığı eynidir, sanki simmetriya təşkil edir. Obyektiv informasiya, adətən, bazarın bütün agentləri üçün simmetriya təşkil edir, ancaq subyektiv informasiya asimmetriya yaradır. Həmişə bazara uyğunlaşmağa çalışan istehlakçılar satıcılarla nisbətdə daha çox informasiyaya malik olur. Asimmetrik informasiya problem XX əsrin 70-ci illərindən iqtisadi nəzəriyyədə müxtəlif praktiki nümunələrlə izah edilir. Əsas nəticə ondan ibarətdir ki, asimmetrik informasiya şəraitində tərəfdaşlardan biri daha əlverişli imkanlara malikdir. Asimmetrik informasiya konsepsiyası aşağıdakı nəticələrlə ifadə olunur: 1) əgər bazarda asimmetriya varsa, onda firmaya yalnız əmtəə və xidmətlərin satıcısı kimi, istehlakçıya isə əməyin və əmtəələrin alıcısı kimi baxmaq – düzgün deyil, bu halda bazar agentlərinin qarşılıqlı fəaliyyəti üçün yeni faktordan-onların məlumatlılığı faktorundan istifadə olunmalıdır; 2) simmetrik informasiya şəraitində istehlakçının davranışı kifayət qədər sadə aksiomlar toplusu ilə izah edilirsə, asimmetrik informasiya şəraitində istehlakçının davranışını onun müxtəlifliyi, çoxcəhətliliyi səbəbindən proqnozlaşdırmaq və tənzimləmək praktiki olaraq mümkün deyil, çünki bu zaman o, öz risklərini azaltmaq və maraqlarını müdafiə etmək üçün çox ehtiyatlı və düşünülmüş hərəkətlər edir; 3) simmetrik informasiya şəraitində istehlakçının davranışında özünə əminlik olduğundan “istehlakçı – bazar” vektoru fərddən bazara doğru istiqamətlənmiş olur, asimmetrik informasiya şəraitində isə agentlərin optimal davranışı onların qeyri-əminliyi ilə müəyyənləşir və münasibətlər vektoru bazardan istehlakçıya doğru istiqamətlənir; 4) istehlakçı mübadilə zamanı az və ya daha çox məlumatlıdırsa, kəmiyyət və qiymətlər kifayət qədər aşkar deyilsə, onda güclü istehlakçı haqqında danışmaq olmaz: belə ki, istehlakçı özünün əmin olmaması səbəbindən və digər agentlərin reaksiyaları baxımından şəraitə uyğunlaşmağa məhkumdur. Asimmetrik informasiyanın bütün hallarının nəzərə alınması praktiki olaraq mümkün olmadığından onları aşağıdakı 4 qrupda birləşdirirlər: 1) tarazlığın rasional gözlənilməsi; 2) mənəvi risklər; 3) passiv seçim; 4) axtarış. Birinci qrupa insanların proqnoz modellərinə əsasən davranış halları aid edilir. Bu halda modellərin rolu ikilidir: bir tərəfdən onlar davranışın proqnozlaşdırılmasına xidmət edir; digər tərəfdən isə bu davranışı əvvəlcədən müəyyənləşdirir və onu tənzimləyir. Belə yanaşma tərəfdarları hesab edir ki, həm hökumət, həm də fərdlər səviyyəsində bütün mümkün informasiyaların istifadə olunması rasional gözləmələri daha böyük ehtimallı edir. Lakin bu yanaşmanın əleyhdarları hesab edir ki, əvvəla, belə informasiyanın əldə edilməsi kifayət qədər baha başa gəlir, ikincisi, çəkilmiş zəhmət itə bilər, çünki informasiya onun əldə edildiyi məqamda öz aktuallığını itirir. Mənəvi risklər müəyyən şərtlər daxilində ödəmələrin alınması zamanı yarana bilir, çünki həmin şərtlər bilərəkdən və ya təsadüfən dəyişə bilər. Passiv seçim isə ondan ibarətdir ki, böyük qrup insanların eyni şərtlərdən yararlanması fərqli ola bilər. Axtarış modelində isə bazar qiymətləri müqayisə edilir və ilk növbədə keyfiyyət meyarları nəzərə alınır. Adətən, hesab olunur ki, keyfiyyət, ilk növbədə qiymətdə əks olunur. İqtisadi nəzəriyyənin informasiya paradiqması əsas iqtisadi kateqoriyaların dinamikası və məzmununun dəyişmələrini tədqiq etməyə, iqtisadi indikatorların böyük qrupunun proqnoz əhəmiyyətini və mühümlüyünün dəyişməsini qiymətlən-dirməyə imkan yaradır. İnformasiya iqtisadiyyatında ənənəvi mahiyyəti daha tez dəyişən iqtisadi kateqoriyalar aşağıdakılar hesab olunur: dəyər, faydalılıq, kapital, istehlak, istehsal və mülkiyyət münasibətləri. Bir sıra tədqiqatçıların fikrincə, informasiya iqtisadiyyatında istehsalın maddi elementlərinin yığımı yox, bilik və müxtəlif informasiyaların yığımı baş verir. Ənənəvi olaraq iqtisadiyyatın əsas birləşdirici ideyası olan yığım prosesi öz yerini kommunikasiyalara verir. Bu, ilk növbədə, onunla əlaqədardır ki, elmi-texniki tərəqqi inkişaf etdikcə kapitalın da sürəti artır. Ona görə də investisiyaların müxtəlif istiqamətlərə paylanması baş verir və pulun yeni texnologiyalara qoyulması imkanları artır. Beləliklə, deyilənləri ümumiləşdirərək, qeyd etmək olar ki: 1) müasir qloballaşma şəraitində iqtisadiyyatın idarə edilməsində informasiyanın rolu sürətlə artır və onun xarakterinə olan tələb dəyişir; 2) informasiya iqtisadiyyatı iqtisadi resurs kimi çıxış edən informasiya kateqoriyasını ön sıraya çıxarır; 3) iqtisadi sistemin bütün həlqələrində baş verən dəyişikliklər yeni informasiya paradiqmasına əsaslanan informasiya iqtisadiyyatının yaranmasını təsdiqləyir; 4) informasiya paradiqması bazarın fəaliyyətinin bütün prinsiplərinin, xüsusilə istehlakçıların əmtəə və xidmətlər bazarında davranışı prinsiplərində olan dəyişmələri əks etdirir və istehlakçının məlumatlılığını ilk sıraya çıxarır.
Yüklə 0,87 Mb. Dostları ilə paylaş:
| |||||||