Azərbaycan türkləRİNİN

downloaded from KitabYurdu.az
 
18 
Oxucuya    aydın  olsun  ki,  albanların  Şimali  Qafqaz  mənşəli  olması  fikrin i  A.  Q. 
Şanidzeyə  isnadən  Q.  A.  Melikişvili  1954-cü  ildə  söyləmişdir  (134,  405).  Fəridə 
Məmmədova  isə  tə xminən  45  il  sonra  mənşəyimizi  çeçen-inquşlarla   bağla maqla  
onu  yalnız  təkrar  etmişdir.  Qeyd  edilməlid ir  ki,  əvvələn,  çeçen-inquşları 
(veynaxları) bu  məsələ heç  maraq landırmır;Dağıstan tarixçiləri də  məsələnin belə 
qoyulmasına  əhəmiyyət  vermirlər,görünür,  albanların  veynaxlarla  qohu mluğu 
fikrinin  ciddi  olmadığın ı  hiss  edirlər;  ikincisi,  çeçen-inquşların  u lu  əcdadların ın 
antik  mənbələrdə  a lban  yo x,  sod  (isadik)  və  xamik it  kimi  qeyd  olun mala rı 
mə limdur. 
 
 
 
 
 
 
 
 
Hələ  əsrimizin 30-cu illə rində b ir fikir də  ortaya atılmışdı; alban adlı xa lq, 
etnos  olmamışdır,  albanlar  Dağıstan  dillərinə  mənsub  dildə  danışan,Qəbələ  və 
Oğuz  rayonlarında yaşayan azsaylı  indiki udinlərin əcdadları  id i.  Bu  fikri ilk dəfə 
keçən əsrin  80-ci  illərində rus  məmu ru  E.  Veydenbaum ortaya atmışdır: udinlərin 
əcdadları  albanlar  idi.  (Вейденбаум  Е.  Пу теводитель  по  Кавказу.  Т.,1888,  с. 
116).  Bu  fərziyəni  ço x  sonra  K.  V.  Trever  (171)  və  A.  S.  Tokarev  (169,  220) 
müdafiə etmiş, erməni tarixçiləri sürətlə yaymağa başlamışlar; necə də o lsa udinlər 
türk deyillər, həm də xristiandırlar,üstəlik erməni familiyaların ı daşıyırlar. Bu fikrə 
Azərbaycanda  tərəfdar  çıxanlar  ço x  o ldu  (189,  76,  178,  91).  Ermən i  tarixç isi  A. 
Akopyan  bundan  çox  sevinərək  bu  yaxında  yazmışdır  ki,  albanların  birbaşa 
varisləri məhz udin lərdir (42).A zərbaycan tarixşünaslığında bu  qondarma  fikir indi 
də qalmaqdadır.   
 
 
 
 
 
 
 
Gö rünür,  bu  baxışların  ağ labatan  olmadığın ı  da xilən  h iss  edirdilər. 
Qarşıda  isə  neçə  olursa-olsun  ―Alban‖  etnik  adını  türk  azərbaycanlıların  etnik 
tarixindən  ayırmaq  və zifəsi  dururdu.  Ona  görə  e rməni  tarixçisi  S.  T.  Ye re myan 
başqa fikir də irəli atmışdı: ―Alban‖ etnonim xalq ad ı deyil, coğrafi an layış dır (107, 
80).  1958-c i  ildə o yazmışdır  ki, ―Alban‖ adı XVII  əsrdə bir rus mənbəyində qeyd 
olunan  Laban  çayının   adındandır  (108,  301).  Bu  hansı  çaydır?  XVII  əsrdə 
Rusiyada bir coğrafi lüğət tərtib edilmiş və ora Azərbaycanın bəzi coğrafi adları da 
salın mışdı,  lakin  hamısı  təhrif  olun muş  şəkildə:  A lazan  –  ―Laban‖,  Qarabaq-
―Karabas‖, Salyan-―So lyan‖, Aran-―Uren‖,  Gəncə-―Kinja‖, Zəyəm-―Zayem‖ və s. 
(117,  88,-89).  De məli,S.  T.  Ye re myan  ―Alban‖  adını  Ala zan  hidronimin in  rusca 
təhrifi olan ― Laban‖ hesab edir!   
 
 
 
 
 
Yaxşı,  tutaq  ki,  albanlar  ləzg ilərin,  yaxud  çeçen-inquşların,  yaxud  da 
udinlərin  u lu  əcdadlarıdır,  bəs  sonra  necə  oldular?  Mövcud  konsepsiyanın  bu 
məsələ  ilə bağlı  müddəası belədir: albanlar cənubda atropatenlilə r kimi türkləşərək 
həmişəlik yo xa çə məşla r. Bu fikri ilk dəfə  Y. A. Qaqe meyster adlə b ir rus mə mu ru 
1849-  cu  ildə  söyləmişdir  (80,  30).  1866-cı  ildə  İ.  Şopen  Şima li  Azərbaycan 
haqqında yazmışdır: ―Kö klü  yerli əhali demək olar, başdan-başa yoxa çıxmışdır və 
yeni  mühacirlərlə  əvəz  olun muşdur,  hansılar  ki,  ö zlüyündə  aydındır,  keçmiş 
vətənləri  haqqında  heç  nə  xəbər  verə  bilmirlər‖   (И.  Шо пен.  Новые  заметки  на  
древнейшей истории  Кавказа  и его обитателей.  СПб.,  1866, с.  359).  Digər rus 

---

downloaded from KitabYurdu.az
 
19 
mə mu ru  E.  V.  Beydenbaum  belə  de mişdir:  « Ehtimal  ki,  Zaqafqaziya  tatarların ın 
çoxu   gəlmələrdən  d ili  və  din i  qəbul  etmiş  yerli  sakin lərdir‖  (У.  Вейденбаум. 
Путево дитель по Кавказу.  Т.,1888, с.  119). 1901-ci ildə həmin  fikri  P.  Nadejd in 
də  təkrar  et mişdir:Zaqafqaziyada  türk  nəsli  XI  əsrdən  yayılmağa  başlan mışdır  
(Надеждин.  Кавказский  край. Природа и  люди. Тула,  1901, с.  236). Sonralar, 
əsrimizin  30-cu  illərində  N.  J.  Marr  yazmışdır  ki,  Alban  dili  yo xa  çıxmışdır 
(132,IV,13).  A mma  1947-c i  ildə  hə min  N.  J.  Marr  yazmışdır  ki,  Albaniyada 
Dağıstandilli avarlar aparıcı tayfa id i  (Н. Марр. Албанская надпись,  КСИИМ К, 
ВЫП. ХV, 1947). Əgər albanların əsas hissəsi avarlar  idisə və həmin avarlar  indi 
də  Azərbaycanın  şima l  qərbində  və  Cənubi  Dağıstanda  yaşayırsa,  onda  albanlar 
yoxa çıxmamışdır.Bəs, hardadır burdakı  məntiq?  V.  V. Bartold yazmışdır: ―İran ın 
coğrafi  cəhətdən  oğuzların  gəld iyi  ö lkəyə  yaxın  şərq  əyalətlərinin  əhalisi, 
ümu miyyətlə,  əvvəlki  etnoqrafik  tərkib i  saxladığı  halda  Persiyanın   şimal  –   qərb 
əyaləti  –  A zərbaycan  və  Anadolu  tədriclə  dilcə  təmiz  türkləşdi‖(68,96).  Başqa 
yerdə  V.V.Ba rtold  bu  fikrə  bir  də  qayıdır:‖  Ancaq  indi  (müəllif  XIII  əsrdə 
monqolların Yaxın  Şərqi işğal etməsini nəzərdə tutur – Q.Q.) A zərbaycan ( müəllif 
Cənubi  A zərbaycanı  nə zərdə  tutur  –  Q.Q.)  və  ondan  şimalda   Qa fqaza   qədər 
(  müəllif  Şimali  Azərbaycanı  nəzərdə  tutur  –  Q.Q.)  tamamilə  türkləşdi(  68, 
213).Əsrimizin   30-cu  illərində bu  fikri  N.J.Marr (  132,  IV,  13), sonra  B.V.Miller 
(  142,  212)  tə krar  et miş,  lakin   bu  prosesin  necə  getdiyini  aç ıqlaya  b ilmə mişlər. 
İ.P.Petruşevski bunu belə ― həll‖ etmişdir: albanların  bir hissəsi ərəbləşməyə məruz 
qalmış,  sonra  VII-  VIII  əsrlərdə  buraya  köçürülmüş  ərəb  tayfaları  ilə  birlikdə 
oğuzlar tərəfindən  XII –  XIII əsrlərdə türkləşdirilmişdir ( 155, 52). Bu  fikri Fəridə 
Məmmədova  belə  forma laşdırmışdır:  ―  Ərəb  işğalı  dövründə  Kür  və  Araz 
çayların ın aşağı axarlarında yaşayan albanların böyük hissəsi islamlaşaraq ko mpakt 
kütlələr şəklində burada məskunlaşmış türkdilli xalq larla assimilyasiyalaşdı‖ ( 130, 
115).  A.P.Novoseltsevə  görə,  alban  dili  e rməni,fa rs,  sonra  türk  dilləri  tərə findən 
sıxışdırılıb  məhv  edilmişdir  (  150,41).  Xülasə,  Azərbaycan  tarixşünaslığında  belə 
bir  baxış  formalaşdı:  albanlar  Qafqazdilli  idilər,  VII  əsrdən  sonra  müsəlman 
oldular,  səlcuq  oğuzları  XI  –  XII  əsrlə rdə  Ön  Asiyanın  və  Cənubi  Qafqa zı 
tutduqdan  sonra  dillə rin i  itirərə k  türkləşdilər  (167).  Ta rixç ilə rimizin  biganəliyi 
ucbatından bu boyda Azərbaycan xalq ının  mənşəyi problemi bax beləcə meydanda 
oynadılan  topa  çevrild i,  Şimali  Azərbaycan  ərazisində  minillik  dövlətə  malik 
olmuş  türk  albanların  –  A zərbaycan  xalqının  b irbaşa  əcdadlarından  birinin  tarixi 
mən liy i təhqir edildi. İş o yerə çat mışdır ki, fo lklorla məşğul olan X.Q.Koroğlu ad lı 
bir türkmən qardaşımız da bu yaxında Moskvada nəşr etdirdiyi kitabında yazır ki, 
orta  əsrlərdə   türklər  Azə rbaycanda  İrandilli  əhalini  türkləşdirdi  və   Azərbaycan 
xalq ı yarandı (  121,15).  Diqqətlə fikir verilsə, bu konsepsiyada bir  mənfur niyyət 
gizlənir: Azərbaycan dili yerli dil deyil, orta əsrlərdə k ənardan gətirilmə və yerli 
dil  deyil,  orta  əsrlərdə k ənardan  gətirilmə  və  yerli  əhaliyə  zorla  qəbul  etdirilmə 
yad dildir!(  Oxucu nə zərdə sa xla ma lıd ır ki, bir  xa lqın  tarixi özünəməxsusluğunun 

---