Azərbaycan türkləRİNİN

downloaded from KitabYurdu.az
 
16 
bölünmüşdür  (114,  45).  A zəri  d ili  XIV  əsrdə  Azərbaycan  türk  dili  tərəfindən 
sıxışdırıldıqdan  sonra  ancaq    Ərdəbildə  qald ı  (114.  46).  (Ondan  yüz  il  sonra 
Ərdəbilli  Şah  İsmay ıl  Xətai  A zərbaycan  ədəbi  dilində  əsərlər  yazdı!).  A zəri  d ili 
XVI əsrdə Təbrizdə də vardı (114, 46), a mma Təbrizin İran mənşəli a zəri d ili tarixi-
fonetik  və  q ra mmat ik  xüsusiyyətlərinə  görə,  Ərdəbil  a zəri  d ilindən  fərq lənird i! 
(Var  o lsun  XVI  əsrdə  təbrizlilə rin  İran mənşəli  a zəri  dilində  danışdığını  yazan 
tarixçimiz!  Bu  həmin  əsrdir  ki,  mərkəzi  Təbriz  o lan  Azərbaycan  Səfəvilər 
dövlətinin  dövlət  dili  türk-A zərbaycan  dili  id i).  Sonra  deyilir  ki,  XI  əsrdə  Orta 
Asiyadan  gəlmiş  türk    oğuzla r  bütün  Ön  Asiyanı,  o  cümlədən  İrani  işğal  edirlər. 
Oğuzların Cənubi A zərbaycanı işğal etmələri ilə əlaqədar olaraq İran mənşəli  azəri 
dilində danışan atropatenlilər  ikinci dəfə ö z dillərini it irmiş və bu dəfə  türk dilini 
qəbul etmişlər (142, 212; 108, 330;  70, 115; 11, 150, 56). İqrar Əliyev 1989-cu ildə 
aşağıdakı fikri söyləmişdir: ―Atropaten mərhələsi-bu Vətənimizin tarixində mühüm 
mə rhələ,  ən  qədim  za man lardan  başlayaraq  İran   yaylasının  şima l-qərb 
əyalətlərində  yaşamış  nəsilləri,  artıq  antik  dövrdə  özünə  əsasən  qatmış  İrandilli 
atropatenlər  isə-orta  əsrlərdə  on ların  əra zisinə  gətirilmətürk  dilini  qəbul  edərək 
yeni  türkdilli  etnosa  çevrilmiş  müasir  azərbaycanlıların  birbaşa  əcdadlarından 
biridir.‖(50,4).  Deməli,  Cənubi  A zərbaycan    ərazisində  əhali  iki  dəfə  dilini 
itirmişdir: Hürrit( Kaspi,Zaqro-  
Elam;Şimali-Şərqi  Qafqaz  və.s)  d illərində 
danışanlar miladdan əvvəl  VIII –  VII əsrlərdən sonra iranlılaş mış,  miladdan sonra 
XII 
–  XIII  əsrlərdə  isə  türkləş mişlər  (lakin,  misilsiz  möcüzə  baş 
vermişdir:er.əv.IVəsrdən  dövlətli,  paytaxtı,  şəhərlərləri,  çarları  və  dövrünə  görə 
yüksək mədəniyyəti olan atropatenlılərin, yaxud atrapatakanların XI – XIII əsrlərdə 
dillərini at ması prosesində elə XIII əsrdə A zərbaycan ədəbi türk d ili yaran mış və 
şair Həsənoğlu bu dildə şerlər yazmışdır!)    
 
 
 
 
Bə li, deyirlər ki, Cənubi Azə rbaycan ərazisində yaşayan azərbaycanlıla rın  
əcdadlarının  başına  gəlmiş  müsibətlərin  tarixi  belə  olmuşdur.  Oxucu  yu xarıda 
deyilənlərə  d iqqət  yetirsə  aydın  görər  ki,  e r.  əv.  I  minillikdə  və  bizim  eranın  I 
minilliyində  Cənubi  A zərbaycan  əra zisində  əhalinin   etnik  –  d il  mənsubiyyəti 
haqqında  deyilənlər  də  ziddiyyətli  mü lahizələrdən  başqa  bir  şey  deyil.                  
 
İndi  isə  o xucunu  Şimali  Azərbaycanın  qədim  əhalisinin  etnik  və  dil 
mənsubiyyəti haqqında bu yanlış konsepsiyanın müddəaları ilə tanış edək.  
 
Bir fə rziyəyə görə albanlar  lə zgilər, ya xud lə zgid illi tayfalar o lmuşlar.  Bu  
fikri  ilk  dəfə  1825-c i  ildə  S.  Bronevski  adlı  bir  rus  mə mu ru  ortaya  at mışdır.  O, 
albanları ləzgilərin  (müəllif yəqin ki, ləzgi dedikdə Cənubi Dağıstanda yaşayan və 
lə zgi dilləri q rupuna mənsub kiçik xa lqla rı, o sıradan lə zgilə ri nə zərdə tuturdu) u lu 
əcdadları  saymışdır  (  73,  4).  Sonra  1857-ci  ildə  alman  səyyahı  B.A.Qaksthauzen 
yazmışdır  ki,  ləzg ilər qədimdə alban adlan mışdı. (Закавказкий край, ч. И, СПб, 
1857, с.175).Yü z  il keçd ikdən sonra bu fikir gürcü dilçisi A.Q.Şan idzenin  xoşuna 
gəlmiş(ба х:177),  ona  istanadən  Q.A.Melikişvili,  İ.M.Dya konov,  İ.H.Əliyev, 
S.T.Yere myan bu fikri təkrarla mışlar. 1958-ci ildə ―Azə rbaycan tarixi‖ nin b irinci 

---

downloaded from KitabYurdu.az
 
17 
cild i  rus  dilində  dünyaya  gəldi.  Kitabın  51-ci  səhifəsində  yazılmışdı  ki,  a lbanlar 
lə zgidilli  idilər.  Buna  uyğun  olaraq   başqa  bir  nəticəyə  də  gəlmişlə r:  A lbaniya 
dövləti indiki  Dağıstanı da əhatə etmişdir.  Bu  mülah izəni əvvəlcə A.A.Bakıxanov 
(67,17), 1938-c i ildə  rus tədqiqatçısı S.V.Yuşkov söylə mişdir. (188, 107). Sonra  da 
―  Alban‖  adının  ―Dağıstan‖  mənasında  olması  fikri  ortaya  çıxd ı:guya 
―Alban‖adındakı ― alb‖sözü ―dağ‖ deməkdir. İlk dəfə bu  fikri keçən  əsrdə alman 
tarixçisi  K.Noyman  söyləmişdir.  O  yazmışdır  ki,  ―  Albaniya‖adı  Hind-  Avropa 
dillərində 
alp  ―  dağ‖sözündəndir  və  ona  görə  ―  dağlıq  ölkə‖, 
―Dağıstan‖deməkdir.(K.Neu mann.  Die  wolker  des  südlichen  Russlandis  in  ihes 
qeschihtlichen Entwie kelunq. 2 Aufl. Le ip zig, 1855, c.17).    
 
 
K.  V.  Trever  (171)  və  Dağıstan  tarixç iləri  (126)  də   belə   yazmışla r. 
Dağıstan  tarixçisi  R.  M.  Maqo medov  1961-ci  ildə  yazmışdır  ki,  albanlar  ləzgilər 
idilər  və  ona  görə  ―Albaniya‖  adı  ―Dağıstan‖  mənasını  verir  (125,  48).  Bu 
tədqiqatçı Alban adının qədim ermənicə ya zılmış forması olan ―Ağvan‖ etnonimin 
(qədim  ermən icə  ― l‖  səsi  o lmadığ ına  görə   Alban  ―ğ‖  səsi  ilə   Ağban  kimi  ifadə 
olunurdu)  Dağıstanda  Axvax  rayonunda  yaşayan  v ə  özlərini  aşvado,  Axvax 
kəndinin adı ilə  hə m də a xva x ad landıran kiçik (cə mi 4 min. n.) Dağ ıstan dilli etnik 
qrup  ilə  eyniləşdirmişdir.  Ermən i  tarixc isi  B.  A.  Ulubabyan  da  1971-ci  ildə 
yazmışdır  ki,  ―Alban‖  sözü  kelt  dilində  (Britaniya  adalarında  yaşayanların  qədim 
dili-Q. Q.)‖dağ‖ de mə kdir (174. 116). Bu fikrə  1984-cü ildə Ş. Sa mbatyan da ş ərik 
çıxd ı  (24).  Bu  o  deməkdir  ki,  er.  əv.  IV  əsrdən  miladın  VIII  əsrinədək  yaşamış 
Alban dövləti ləzgid illi xalq ların əcdadlarına məxsus idi. 
 
 
 
Dağıstanın  Alban  çarlığına  aid  o lması  fikri  sonra  A zərbaycanın  bəzi 
arxeoloqları tərəfindən təkrarlan mışdır. Halbuki Albaniya heç vaxt indiki Dağıstanı 
(Quba  xan lığ ı  Rusiya  tərəfindən  işğal  edildikdən  sonra  Dağıstana  birləşdirilmiş 
Sa mur-Dərbənd arası bölgəni ç ıxmaq şərtilə, çünki bu bölgə  Dərbənd şəhəri da xil 
olmaqla  tarixən  Albaniyaya  aid  olmuşdur  və  552-c i  ilə  qədər  Alban  xristian  dini 
mə rkə zi 
də 
Dərbənddən 
cənubda 
Çul 
şəhərində 
yerləşirdi) 
əhatə 
etmə mişdir.Strabon  aydın  yazır  ki,  A lbaniyanın  şima l  t ərə fi  Qafqa z  dağla rı  ilə  
əhatələnmişdir  (Strabon,  XI,  4,  1).  Bu  məlu matda şübhəsiz, elə  indi olduğu kimi, 
Qafqaz  dağların ın  cənub  yamacları  nəzərdə  tutulmalıd ır.Dağıstanın  Albaniya  ilə 
eyniləşdirilməsi və Alban tarixinin  Dağıstan  xa lqlarının  tarixinə  calan masın ın heç 
bir e lmi əsası yoxdur. Ta rixi həqiqət o lduğu kimi bərpa ed ilməlidirsə, bu belədir.
 
İkinci fərziyə də vard ır: albanlar Şimali-Şərqi Qafqaz mənşəli, başqa sözlə,  
indiki  çeçen-inquşların   ü mu mi  adı  olan   naxlar  id ilər.Bufikri  İ.  M.  Dyakonov,  İ. 
Əliyev və    Q. A. Melikişvili A.  Q. Ş anid zeyə  isnadən irəli sürmüşlər (134, 405;  
103,  23; 51,  17).  İqrar  Əliyev son əsərlərin in birində bir daha qətiyyətlə yazmışdır 
ki,  Albaniya  əra zisində  Na x-Dağıstan  dillə rindən  başqa  dil  ola  bilmə zdi  (51). 
Albanların  siyasi  tarixi  haqqında  əsər  yazmış  Fəridə  Məmmədova  da  bu  fikri 
müdafiə ed ir; həm kitabında, həm də  1989-cu  ildə ―Elm və həyat‖ jurnalında çap 
etdirdiyi  məqa ləsində  o  yazır  ki,  albanla r  Şima l-Şərqi  Qafqa z  dillilər  idilər  (8). 

---