Azərbaycan türkləRİNİN

downloaded from KitabYurdu.az
 
14 
İran yaylasında Elam elementinin geniş yayıld ığın ı demək olar (47,133); kassid dili 
ilə   Ela m  d ili  qohum  deyil;  kassitləri  kaspilərlə  eyniləşdirməyə  inanmaq  çətindir, 
baxmayaraq  ki,  bu   qohumluğa  gü man  var  (47,129);  lulubilər  elamlılarla  qohum 
deyil  (47,127); Mannada hürrit və  lulubi ünsürlərin in nisbəti  məsələsi aydın  deyil 
(47,127);  Urmiya  gölü  ətrafı  ərazisində  və  cənubda  bir-birinə  yaxın  olan  elam, 
lulube və kassitlər yaşayırdılar (134.117);  mannalıla rın  əhalisi hürrit (yəni  Qafqa z- 
Q.  Q.) Zaqro d illərinə a id dildə (134,140) danışırdı;  (İ, Markvart yazmışdır ki, bu 
hürritlər sonra  iranlılaşdılar, başqa sözlə  farslaşdılar). Manna tayfaların ın dillərini 
―Zaqro-Elam‖ dil qrupu adlandırmaq o lar (134, 140) ; Manna əhalisi er, əv, IX-VII 
əsrlərdə  Şimali  Qafqaz  dillərində  danışırdı  (132,  117)‖  ―yerli  və  coğrafi  adların 
təhlili  isə  hələlik  Manna  dövlətində  əhalinin  dil  mənsubiyyətini  dəqiq  müəyyən 
etməyə  imkan  vermir‖  (114,  39);  Cənubi  Azərbaycan  əhalisinin  böyük 
əksəriyyətini qədimdə hürrit (yəni, Qafqaz, yaxud Dağıstan) dilli əhali təşkil edirdi 
(115,34). 
 
 
 
 
 
 
 
 
Lap  bu yaxında İqrar Əliyev M , N. Poqrebova adlı bir rus tədqiqatçısı  ilə 
şərikli  məqalə  çap  etdirmiş  və  yazmışlar  ki,  guya  Cənubi  Azərbaycan  ərazisində, 
Urmiya  gölü  ətrafında  əhali  qədimdə  hürritdilli  idi  (47,  136).  Müəlliflər  xüsusi 
olaraq  həm  də  qeyd  edirlər  ki,  Şima li  A zərbaycan  ərazisində-  Albaniyada  Şima l-
Şərqi  Qafqazdillilərdən (başqa sözlə, Dağ ıstandilli çeçen-inquşlardan- Q. Q) başqa 
dildə danışan əhali o la bilmə zd i (47, 136).   
 
 
 
De mə li,  Cənubi Azə rbaycanın qədim sakinlə rinin ən  qədim  za manla rdan 
er.  əv.  VIII-VII  əsrlə rə  qədər  (yəni  guya  iranlılaş masınadək)  ―Zaqro-Ela m‖, 
―Kaspi‖,  ―Hürrit‖,  ―Hürrit -Lulubi‖  ―Hü rrit-Şimali-Şərqi  Qafqaz‖  və  s,  dillərində 
danışması  göstərilir.  Lakin  Manna  və  Midiya  ərazisində  Assur  mənbələrində 
çəkilən  şəxs  adlarının  və  toponimlərin  elam,  urartu,  hürrit,  yaxud  müasir  Qafqaz 
dillərində olmadığ ı ya zılır və ―qədim yarli dillərdədir‖  ifadəsi (134, 14;  102, 167) 
ilə  kənara  qoyulur. 
 
 
 
 
 
 
Oxucu  yu xarıda  kutilərin,  lulubilərin,  kasların,  mannaların  və  kaspilərin  
etnik  mənsubiyyətləri haqqında deyilənlə rə diqqət yetirsə sezə r  ki, bu  fikirlər bir-
birilə  qətiyyən  uzlaşmayan  ziddiyyətli  mü lahizələ rdir.  Aydın  hiss  olunur  ki,  nə 
Avropanın  tədqiqatçıları,  nə  də  onların  dediklərin i  təkrarlayan  rus,  gürcü  və 
Azərbaycan  tarixçilə ri  bu  məsələdə  aydın   təsəvvürə  ma lik  deyillər.Belə liklə, 
Cənubi A zərbaycan əra zisində er. əv. III minillikdən er. əv. I minilliy in əvvəllərinə 
qədər  akkad,  assur  və  urartu  mənbələrində  adla rı  çəkilən  yerli  etnosların  etnik 
mənsubiyyəti  aydınlaşdırılma mış  qalır,  ü mu mi  ş əkildə  onların  hürritdilli  (yəni, 
Qafqa zdilli) və Ela mdilli olması göstərilir.   
 
 
 
 
Bu  konsepsiyaya  görə  er.  əv.II  min illiyin  sonlarında  və  I  min illiyin  
əvvəllərində İran yaylasına,o cü mlədən indiki Cənubi Azərbaycan ərazisinə Cənubi 
Rus çöllərindən Qafqaz yolu   ilə İrandilli (bir  fikrə görə,  Hind-İran d illi) tayfalar-
farslar  və  madaylar  gəlirlər  (88,  340).  M idiyalıların  dili  və  ermən i  dili  Hind-
Avropa dil ailəsinə da xil idi (50, 100). Bir yerdə  gəlmiş fa rslar və madaylar er. əv. 

---

downloaded from KitabYurdu.az
 
15 
800-c i  ildə  ayrıld ılar.İrandilli  madaylar  və  fa rslar  Orta  Asiya  tərəfdən  gəlib lər, 
çünki  er.  əv.  II  min illiyin  axırıncı  rübündə  Zərdüşt  peyğəmbər  oradakı  arilər 
(ya xud irandillilə r)  içərisində fəa liyyət göstərirdi. (114, 130).  Gə lənlə r at basdıran 
və  oda  sitayiş  edən  etnos  idi.  A zərbaycan  ərazisindəki  kurqanlar  da  bu  etnosa 
aiddir  (48,57).  Bilmə k olmu r ki. kurqanla rda  insanla yanaşı at basdırmaq adəti nə 
vaxtdan  İran mənşəli  tayfaların  adəti  id i?  Er.  əvvəl  I  min illikdə  Altay,  Tuba  və 
Şərqi    Qazaxıstan  ərazilərin i  əhatə  etmiş  Taqar,  Karasuk  və  Pazırık  arxeolo ji 
mədəniyyətlərinə a id  kurqanla rdakı ço xlu  at ske letləri olmaya  arilə rə  mə xsusdur?
 
Altayda,  Qazaxıstanda  və  Orta  Asiyada  yaşamış  Altay  tayfalarının  at 
basdırmaq  adəti  barədə  istənilən  qədər  fakt  göstərmək  o lar.  Bu  adət  skiflərdə, 
saklarda,  massagetlərdə,  sarmatlarda,  sonra  da  hunlarda  və  oğuzlarda  vard ı.  Rus 
tarixçiləri  özləri  yazırlar  ki,(bax:  ―Очерки  истории  СССР.  III -IX  vv.M.,1958,  s. 
394) Türk  xaqanlığı   dövründə (VI-VII əsrlə rdə) türklər göy və yer allahla rına  at 
qurban  kəsirdilər.  İstəmi  xaqan  572-c i  ildə  öldükdə  onunla  qəbrə  at  kəsib 
qoymuşlar və ku rqan düzəltmişlər. A.  P. Potapov yaxın keçmişə qədər Altayda at 
qurban  kəsmək  adətinin  təsvirini  vermişdir  (158,20).  Atdan    hərbi  məqsədlə 
istifadə  et məyin  yaln ız  İran mənşəli  etnoslara  mə xsus  qayda  hesab  edənlərdən 
soruşan yoxdur  ki,  bəs  böyük  əraziləri  keçən,  qədim  Şərqin  bir  sıra  dövlətlərin in 
orduların ı  məğlub  edən  türk  kimmerlər,  skiflər,  saklar  bəs  nə  ilə  hərəkət  edir  və 
vuruşurdular?  İqrar  Əliyev  nəinki  Cənubda,  hətta  Şimali  A zərbaycanda  er.  əv.  I 
minilliyin  o rtalarından  sonrakı  Azərbaycan  maddi  mədəniyyətinin  İran mənşəli 
olduğunu yazmışdır (50.49). 
 
 
 
 
 
 
Er.  əv.  VIII  əsrdə  Cənubi  Azərbaycan  ərazisində  Manna  dövləti  yaranır. 
Bu dövlət guya məh z yerli ―Kaspidilli‖, yaxud ―Hürritdilli‖  əhaliyə aid  idi.  Lakin 
Manna ərazisində hələ e r. əv. IX əsrdən İran mənşəli tayfala r da yaşayırdı. 
 
Er.  əv.  VII  əsrdə  Midiya  dövləti  yaranır  və  a z  sonra  Mannanı  da  özünə 
qatır. M idiya dövləti vaxtında vahid midiya xalq ı yaran mamışdı. A mma qədim fars 
dilində ― mid izmlər‖  var (114, 39) (yəni M idiya d ili qədim fars dilinə təsir et mişdir). 
Madaylar İrandilli o lduqlarına görə er. əv.  VIII-VII əsrlərdən Cənubi Azərbaycan 
ərazisindəki yerli əhali iranlılaşmağa məru z qalır (48. 64) və nəticədə er. əv. IV-III 
əsrlərdəİrandilli Atropaten xalqı yaranır. (88,372;48,64;50,27). Er. əv. VII əsrdə və 
sonra Mannada irandillilə r ço xluq təşkil et mirdi.(114, 37). Atropaten  xalq ının d ili 
İran mənşəli ―A zəri‖ dili idi, yəni əhali İran mənşəli dildə danışırd ı (50, 27). 
 
Manna  dövründən  eramızın  əvvəllərinədək  Cənubi  Azərbaycanın 
əhalisinin böyük hissəsi hürritlər id i (114,  34), yəni hürrit (Qafqazmənşəli) d ilində 
danışırdı;  Bu  hürritlərdən  çoxlu  toponimlər  və  etnonimlər  qalıb,  onlardan  biri  də 
Mantiana  adıdır.  Strabon  Urmiya  gölünün  Mantiana  adlandığını  yazır;  Mantiana 
hürritlərin  qədim ―Mitanni‖ adı ilə (114. 36)  eynid ir. Bu  hürritlər xüsusilə Urmiya 
gölü  ilə  Araz  arasında  çoxluq  təşkil  edirdilər    (114,  36).  Erkən  orta  əsrlərdən  XI 
əsrə qədər Cənubi A zərbaycan əhalisin in böyük h issəsi İran mənşəli azəri idi. (114, 
45).A mma   erkən  orta   əsrlərdə   vahid  a zəri  d ili  yo x  id i,  dia lekt   və  şivələrə  

---