Azərbaycan türkləRİNİN

downloaded from KitabYurdu.az
 
53 
Sirakene  və  s.)  şəkilç idir.  De mə li,  ―Mantiana‖  toponiminin  kö kü  ―  Manti‖dir. 
Əslində  bu  ad  Mantu  kimi  bərpa  o lunmalıdır;  “Mantu”hidronimi  isə  “man” 
ko mponentindənvə  “su”  sözünün  fonetik  ş əkli  (qədim  türk  dillərində  s-t 
əvəzlən məsi  vardır,  müasir  Caqatu  və  Taqatu  çaylarının   adlarında  o lduğu  kimi) 
olan “tu” sözündən ibarətdir. Türk dillərində t-s əvəzlən məsi  məsələn, turanq və 
şuranq  (şoranlıq)  sözlərində  əksin i  tapmışdır.  Qərb i  Sibirdə  Altaymənşəli 
ka masinlə r, koyballar və ka rakaslar  indi də ―göl‖ sözünü thu sözü ilə ifadə edirlər. 
Altayda  Sayan  dağlarında  bir  gö l  Thu  adlanır.Altay  dil  ailəsinə  mənsub  selkup 
dilində  tu  ―göl‖  de məkd ir.  (Е.  Г.  Бе ккер.  Южно-самодийские   гидронимы 
Томской  области.  «Топонимика  Востока»,  М .,  1969,  с.  183).  «Mantu‖ 
hidronimindəki “man” ko mponenti is ə qədim türkcə menqi (qırğızca menqi, manqi, 
özbəkcə manqu, buryatca menxu, xalxa-monqolca mun x və s.) ―daimi‖, ―həmişəlik‖ 
(yəni  a xan  sulardan  fə rqli  olaraq   ―a xmayan  su‖,  ―da im  dayanan  su‖)  sözünün 
fonetik  formasıd ır.  Ehtimal  ki,  sözün  sonundakı  “nq”  qovuşuq  səsi  “n”  kimi 
tələffü z edilmiş, ondan sonrakı “i ” səsini Strabon, yaxud onun məlu matçısı  ixt isar 
etmişdir.  Beləliklə,  ―Manti‖  (ana)  hidronimi  azərbaycancaya  çevrilsə  ―daimi 
(axmayan) su (göl)‖  mənasını verir. Müqayisə üçün deyək ki,  Tuvada Menqi-Xol 
(Mengi-Gö l) ad lı göl vard ır (145,368). 
 
 
 
 
Qeyd  edilməlidir 
ki,  asur 
mənbələrində  Urmiya  gölü  Za mua  
adlanmışdır.İndiyədək  bu  adın  mənası  açılmamışdır.  ―Zamua‖  hidronimindəki 
―mua‖  ko mponenti  məsələn,  başqırdca  bıua,  tatarca  bua  (türk  dillərində  m-b 
əvəzlən məsi  səciyyəvidir),  bu  (su,  göl)  sözü  (82,30)  ola  b ilər.  Ço x  maraqlıdır  ki, 
şumer d ilində pu ―bulaq‖ mənasındadır. Tatarıstanın hidron imiyasında “bua” sözü 
geniş  yer  tutur  (82).  Tunqus -mancur  dillərində  mu,  mue  ―su‖  deməkdir  (bax: 
Сравнительный  словарь  тунгусоманьчжурских  языков,  ч.I.  Л.,1975,  c.548). 
Qərbi  Sib irdə  ka masinlər,  koyballar  və  kara kasların  dillə rində  “bu”  sözü  ―çay‖ 
demə kdir  (ba x:  E.  Q.  Bekke r.  Göst.  Məqaləsi,  s.  183).  Adın  b irinci  ko mponenti 
güman ki, türkcə çay, say, yəni ―vulkan mənşəli daşlı yer‖ (145,491-492) deməkd ir. 
―Zamua‖  hidronimin in  “mua”  ko mponenti  Urmiya  gölünün  adında  indiki 
tələffü zdə  “miya‖  hissəsi  ilə  eynid ir.  ―Urmiya‖  hidronimi  A ltay  dil  a iləsinə 
mənsub  ur,  ure,  yəni  ―yüksəklik‖  (ba x:  Сравните льный  с ловарь  тунгусо -
маньчжурских  языков  ч.  II.  Л.,  1977,)  və  mua,  yəni  ―su  (göl)‖  sözlərindən 
ibarətdir.  Həqiqətdə  də  Urmiya  gölü   dəniz  səviyyəsindən  1300  m  yüks əklikdə 
yerləşir.  
 
 
 
 
 
 
 
Bununla  əlaqədar  o laraq  ― Urartu‖  adın ın  mənşəyi  diqqəti  cə lb  edir. 
Tədqiqatçılara görə bu ad sami  mənşəli asur dilindədir və ―hundur ölkə‖, ―yüksək 
dağlıq yer‖  mənasındadır.  Həqiqətdə də urartular ―Urartu‖ adını bilmirdilər, onlar 
ölkələrini  Biaini adlandırırdılar.  Lakin ―ur‖ və ‖art‖ tərkib h issələri  mənşəcə asur 
dilində deyildir.  Gü man  ki, ― Ur-art‖  kimi səslənmiş bu adın yalnız sonundakı ―u‖ 
adlıq hal şəkilçisi asurcadır və deməli ―Ur-art‖ adını asurlar hansısa bir türkmənşəli 
xalqdan  mənimsə mişlər.  ― Ur-art‖  adı  qədim  türkcə  o r,  u r  ―hündür‖,  ‖yüks əklik‖  

---

downloaded from KitabYurdu.az
 
54 
(Urmiya gölünün adında olduğu kimi) və art ―dağlıq  ərazi‖ (Art -Sak adında o lduğu 
kimi)  mənala rındadır. Dağlıq  Altayda  əvvəli ―ur‖, sonu ―art‖ sözləri  ilə  düzə lmiş 
çoxlu  oronim  məlu mdur.  Həqiqətdə  də  Urartu  ölkəsi  Van  gölünün  ətraf  dağlıq 
ərazisini əhatə edirdi. 
 
 
 
 
 
 
 
Məlu mdur  ki,  ―Avesta‖da  və  pəhləvi  mənbələrində  Urmiya  gölü  
Çayeçasta  adlanır  (114,19).  Bu  adın  ind iyədək  inandırıcı  etimo logiyası 
verilmə mişdir.  Tədqiqatçıla rın  ço xlu  s əylərinə  ba xmayaraq  onu  fars  və  ya  başqa 
İran  dilləri  vasitəsilə  izah  etmək  mü mkün  olmamışdır.  Belə  də  o lmalı  idi,  çünki 
fars  dilində  ―Çayeçasta‖  kimi  verilmiş  ad  türk  mənşəlid ir.  Bu  adın  ―çay‖ 
ko mponenti  asur  mənbəində  Urmiya  gölünün  adı  Zamua  adının  “za  (y)” 
ko mponenti ilə eynidir, çünki, əvvələn, asur dilində ―ç‖ səsi olmadığına görə kat ib 
onu  “z”  səsi  ilə   ifadə  etmişdir;  ikinc isi,  mixi  yazıda  “y ”  səsini  ifadə  edən  işarə 
olmadığına görə,  katib  onu buraxmalı və deməli  “çay” sözünü “za” (“ça”) kimi 
yazmalı  idi.  Türk  dillərində  say,  çay  ço xmənalı  sözlərdəndir.  Azərbaycanca  çay 
―axan su‖ mənasından başqa türk dillərində bu söz həm də ―vulkan  mənşəli daşlıq 
yer‖ (Urmiya gölündə həqiqətən də çoxlu vulkan  mənşəli adalar vard ır) deməkdir. 
Hə min  adalarda  qədimdən  qalalar  və  möhkə mləndirilmiş  məntəqələr  mövcud  idi. 
―Dayaz  yer‖  (bax,100)  mənasında  Azərbaycan  dilində  də  say  sözü  vardır:  ―gəmi 
saya  oturdu‖.  Deməli,  həm  ―Zamua‖,  həm  ―Çayeçasta‖  adların ın  birinci 
ko mponentləri  eyni  sözün  asur  və  qədim  fars  dilində  yazılmış  forma larıdır  və 
türkcə say, çay ―vulkan mənşəli daşlıq yer‖ sözünü əks etdirir. 
 
―Çayeçasta‖  adının  ikinci  ko mponenti  –  orta  farsca  (pəhləvicə)  yazılışda 
―ças‖  sözü  türk  dillərindəki  y-c-ç  əvəzlən məsinə  görə  yas  (yaşıl,  göy)  sözüdür. 
Nəhayət, adın sonuncu “ta” komponenti eynilə ―Mantu‖ (Strabonun mə lu matında 
Mantiana,  Mantu  sözündən)  hidronimindəki  tu-―su‖,  ―göl‖  sözünün  farsca  ―ta‖ 
kimi yazılışıd ır.   
 
 
 
 
 
 
 
M  a  n   n  a   d  a      t  o   p  o   n  i   m  l  ə   r.  Manna  tarixindən  ya zmış  bütün 
tədqiqatçılar  Asur  və  Urartu  mənbələrində  çıkilmiş  Manna  toponimlərinin  b ir 
hissəsinin  qədim  Şərq  d illərində  olmad ığını  söyləyərək  izah ını  verə   bilmə miş  və 
onları  ―qədim  yerli  adlar‖  adlandıraraq  üstündən  keçmişlər.  ―Qəd im  yerli  d illər‖ 
dedikdə onlar süni ola raq quraşdırdıqla rı ―Kaspi dillə ri‖ , ―Zaqr-Ela m dillə ri‖və s. 
adlandırdıqları  d illəri  nəzərdə  tutmuşlar.  ―Kaspi  d illəri‖,  ―Zaqr-Elam  d illəri‖ 
ifadələ ri  heç  bir  konkret  mənaya  ma lik  deyil.  Həqiqət  isə  mahiyyətcə k onk retdir, 
mücərrəb  mülahizələrdən  konkret  nəticə  çıxarıla  bilməz.  Aşağıda  biz  Manna  və 
Midiyanın  konkret  toponimlərin in  və  şəxs  adların ın  mənalarını  açacayıq.  İndi  isə 
mə lu m o lur ki, bu adlar Altay-türk  mənşəlidir və ―yerli d illər‖ dedikdə türk d illə ri 
nəzərdə tutulma lıd ır. Türkmənşəli adla ra keç mə zdən əvvəl qeyd etmə k la zımdır ki, 
əsasən  asur  mənbələrində  çəkildiklərinə  görə  bu  adlar  həmin  dilin  fonetik 
qanunlarına tabe edilmiş və nəticədə, yerli formaları fonetik dəyişikliyə uğramışdır. 
Ona görə aldığımız nəticələrin hamısı dəqiq olmaya da b ilər. Bu onunla bağlıd ır ki, 
er. əv. I minilliyə  aid  adlar VII-XII əsrlə rin  qədim türk dillə ri və müasir türk d illə ri 

---