Azərbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ GƏNCƏ DÖVLƏt unġversġtetġ

 
18 
Təlim-tərbiyə  prosesinin  qarşılıqlı  əlaqədə  olan  komponent-
lərinə həm ayrılıqda, həm də sistemli, əlaqəli şəkildə diqqət yetiril-
məsinə, bundan ötrü müxtəlif forma və üsulların tətbiqinin əhəmiy-
yətinə  aid  fikirlərə  Y.A.Komenski,  A.V.Disterveq,  İ.F.Herbart, 
K.D.Uşinski, A.S.Makarenko və b. əsərlərində rast gələ bilərik. Mə-
sələn, didaktikanın əsasını qoymuş dahi çex pedaqoqu Y.A.Komen-
ski deyirdi: “Qarşılıqlı əlaqədə olan hər şey bu cür əlaqədə də öyrə-
dilməlidir.  Predmet  və  hadisələrin  üzvi  əlaqədə  öyrənilməsi,  araş-
dırılması  məzmunun  açılmasını  reallaşdırır”  (13,  s.134).  Fənlərin 
əlaqəli  tədrisi  probleminə  klassik  pedaqoqlardan  olan  K.D.Uşinski 
də böyük əhəmiyyət vermişdir. Sxolastik tərzdə gedən təlim işlərini 
tənqid  edərək  o  qeyd  edirdi  ki,  belə  təlimin  nəticəsində  şagirdin 
başında hərc-mərclik əmələ gəlir, öyrənilmiş anlayışlar, hətta ideya-
lar “onun başında elə cansız şəkildə düzülür ki, elə bil rəvayətə görə 
“donub qalmış qaranquşlardır”; onların biri o birinin yanında yıxılıb 
qalıb,  amma  birinin  o  birindən  xəbəri  yoxdur;  bunun  kimi  də  bir-
birinə  çox  yaxın,  çox  həmcins  olan  ideyalar,  əslində,  belə  tutqun 
başda on illərlə qalır və bir-birini görmürlər” (28, s.296). 
K.D.Uşinski fənlərin sistematik surətdə öyrənilmə zəruriyyəti 
ideyasını irəli sürməklə yazırdı: “Əlbəttə, ancaq səmərəli, fənnin öz 
mahiyyətindən  doğan  sistem  biliklərimiz  üzərində  bizim  tam  haki-
miyyətimizi təmin edə bilər. Pərakəndə, əlaqəsiz biliklərlə dolduru-
lan baş elə bir ambara bənzəyir ki, orada hər şey qarma-qarışıq hal-
dadır və  onun sahibi belə  istədiyini tapa bilmir; biliklə deyil ancaq 
sistemlə yüklənən baş isə elə bir dükana bənzəyir ki, orada hər yeşik 
üzərində  şeyin  qiyməti  yazılmış,  amma  yeşiklər  boşdur”.  Belə  bir 
vəziyyətdən uzaq olmaq üçün Uşinski göstərir ki,  “Həqiqi pedaqo-
gika ifratçılıqdan qaçaraq şagirdlərə bilik verir və onu topladıqca da 
sistemə salır. Bilik nə qədər çox çeşiddə toplanarsa, sistem də bir o 
qədər  yüksək  olur  və  nəhayət,  məntiqi  və  fəlsəfi  müddəaların  mü-
cərrədlik  dərəcəsinədək  çıxır,  şagirdlərin  başında  belə  dünyagörü-
şünün əmələ gəlməsində, əlbəttə, fənn müəllimlərinin hamısı iştirak 
edir...” (28, s.355). 

---

 
19 
Buradan  aydın  olur  ki,  müxtəlif  mənbələrdən  alınan  biliklər 
arasında  sıx  əlaqə  yaratmaq,  bilikləri  səmərəli  sistemə  salır,  onları 
“məntiqi  və  fəlsəfi  müddəalara”  çatdırır,  şagirdlərin  başında  “dün-
yagörüşü  yaranmasını”  təmin  edir  və  bu  işdə  bütün  müəllimlərin 
iştirakı tələb olunur. 
Bu prosesdə Uşinski, təbiət fənlərinin əlaqəli tədrisinə toxun-
mur, fənlərarası əlaqədə mühüm rolu ana dilinin tədrisi üzərinə qo-
yur (28, s.356). 
Bu problem məşhur Azərbaycan maarifçisi Həsən bəy Zərda-
binin də diqqətini cəlb etmiş, o göstərmişdir ki, məktəbdə əl əməyi 
təlimini  başqa  elmlərin  tədrisi  ilə  paralel  aparmaq  lazımdır.  Bu  iki 
proses bir-birini tamamlamalıdır. 
A.S.Makarenko  tədris  fənləri  arasında  əlaqənin  süni  xarakter 
daşıdığını qeyd etmiş və onun əleyhinə çıxmışdır. O, əlaqənin şagird-
lərin şüurunda öz-özünə yaranacağını söyləyərkən təlim və iş zamanı 
bu sahədə xüsusi təşəbbüs göstərilməsini yersiz hesab edirdi (14). 
A.S.Makarenkonun  bir  fənnin  təliminin  başqa  fənlərlə  süni 
şəkildə  əlaqələndirilməsi  əleyhinə  çıxması  pedaqoji  cəhətdən  əhə-
miyyətli olsa da, hər cür əlaqəni inkar etməsi qəbuledilməzdir. 
XX  əsrin  60-cı  illərində  sovet  pedaqoqları  M.M.Mehdizadə, 
M.Ə.Muradxanov,  A.K.Qonçarov,  İ.F.Yesipov,  İ.T.Oqorodnikov, 
M.N.Skatkin, P.R.Atuşov və b. tədris planının tətbiqi, orada fənlərin 
yeri və əlaqəsi haqqında qiymətli fikirlər söyləmişlər. 
Lakin  ümumtəhsil  fənlərinin  müasir  hərbi-texniki  biliklərlə 
qarşılıqlı – əlaqəli tədrisi yolları tam şəkildə müəyyənləşdirilməmiş-
dir.  Çünki,  problemin  aktuallığına  baxmayaraq  nə  sosial  şərait,  nə 
də ki, pedaqoji elmin özünün səviyyəsi bunun üçün lazımi şərait ya-
rada bilməmişdir. 
Müasir pedaqogika bu problemin həlli ilə də istər təbii, istərsə 
də  anlayışlar  arasında  dialektik  əlaqənin  mövcud  olmasına  istinad 
edərək  məşğul  olmağa  başladı.  Beləliklə,  fizika,  riyaziyyat,  ibtidai 
hərbi hazırlıq fənləri arasında olan əlaqə az-çox işıqlandırılmış oldu 
(prof  .A.A.Abbaszadə,  prof.  Ş.T.Tağıyev,  dos.  Ə.H.  Məmmədov, 
dos. Q.B.Bəylərov, dos. İ.C.Alverdiyev və b.). 

---

 
20 
Milli  istiqlaliyyət  qazandıqdan,  məktəblərimizdə  təhsil  yeni 
məzmun aldıqdan sonra fənlərarası əlaqə problemi yenidən pedaqoji 
ictimaiyyətin  qarşısına  qoyulmuş,  bu  sahədə  müəyyən  irəliləyiş 
olmuşdur. Lakin bu gün məktəb fənlərinin hərbi anlayışlarla əlaqəli 
tədrisi baxımından daha  da təkmilləşdirilməyə ehtiyacı  vardır. Ona 
görə  ki,  təlimin  millilik  və  müasirlik  baxımından  ideya-nəzəri  sə-
viyyəsini  yüksəltmək  üçün  bütün  imkanlar,  o  cümlədən  fənlərarası 
əlaqənin  təkmilləşdirilməsi  səfərbər  edilməlidir.  Fənlərarası  əlaqə-
nin  mahiyyətinə  dair  onu  da  qeyd  edək  ki,  V.N.Fyodorovanın  (29) 
göstərdiyi  kimi,  bu  problemin  mahiyyətini  şərh  etməkdə  alimlər 
arasında yekdillik yoxdur. 
“Fənlərarası  əlaqə”  kateqoriyasının  mahiyyətinə  elmi-peda-
qoji ədəbiyyatda olan yekdil münasibəti müəyyən etmək üçün müx-
təlif  dövrlərdəki  pedaqoq  və  metodist  alimlərin  fikirləri  tədqiqata 
cəlb  edilmişdir.  Son  dövrlərdə  aparılan  və  internet  səhifələrində 
yayımlanan  tədqiqatlardan  aydın  olur  ki,  “Pedaqoji  ədəbiyyatda 
“fənlərarası  əlaqə”  kateqoriyasına  30-dan  artıq  tərif  var,  onun 
pedaqoji qiymətinə və müxtəlif tərzdə qruplaşdırılmasına ən müxtə-
lif yanaşmalar mövcuddur”. Müəllif N.N.Sotnikova bir neçə yanaş-
ma tərzini nəzərdən keçirərək yazır ki, müəlliflərin böyük bir qrupu 
fənlərarası  əlaqəyə  didaktik  şərt  kimi  baxır  (F.P.Sokolova, 
V.N.Fyodorova,  D.M.Kiryuşkin).  (Сотникова  Н.Н.  Межпредмет-
ные  связи  в  обучении.  29.04.2010.  http://www.  student.ru,  s.1) 
Fənlərarası  əlaqəni  həm  vasitə  (V.P.Şuman),  həm  iş  sistemi 
(P.Q.Kulakin),  həm  də  təhsilin  məzmununun  xüsusiyyəti  (K.L.Ko-
rolyova),  həm  didaktik  şərait  (N.M.Çərkəzzadə),  həm  də  təhsilin 
məzmununun  xüsusi  quruluşu  (N.S.Antonov)  və  s.  kimi  şərh  edən 
tədqiqatçılar (29, 21, 22, 27) var. 
V.N.Fyodorova yazır ki, göstərilən təriflərdən daha çox məq-
bul  olanı  N.M.Çərkəzzadənin  irəli  sürdüyü  tərifdir,  çünki,  “fənlər-
arası əlaqənin yerinə yetirilməsi həqiqətən elə bir didaktik şəraitdir 
ki, bu əlaqəni əvvəlcədən düşünülmüş və ardıcıl şəkildə həm tədris 
materialının  məzmununa  (xüsusilə  elmi  anlayışın,  qanunun,  nəzə-
riyyənin mahiyyətini işıqlandıranda), həm də muxtəlif təlim metod-

---