9
Eyni ilə bir neçə yardımçı informasiyalar (yardımçı infor-
masiya bloku) bir əsas informasiyanın məlumat tutumuna nisbi
bərabər ola bilir.
Dədə Qorqut aydır:
Qarşu yatan qara tağını aşmağa gəlmişəm (I). Aqındılı
görklü suyını keçməgə gəlmişəm (II). Gen ətəgünə, tar qoltu-
ğına qısılmağa gəlmişəm (III). Tənrinin buyruğilə, peyğəm-
bərin qövlilə, aydan arı, gündən görkli qız qardaşın Banıçiçəgi
Bamsı Beyrəyə diləməgə gəlmişəm! (IY) –dedi (III b., s. 56).
Verilmiş mətn parçasının sonuncu tərkib hissəsi olan cümlə
əsas informasiyanı, əvvəlki üç cümlə vahidi isə yardımçı in-
formasiya blokunu əmələ gətirir:
I II III
cümlə cümlə cümlə
IV
cümlə
Mətnin informativ strukturunda informativ mərkəz və
ümumi informasiya süjeti mühüm yer tutur. Ümumi informativ
süjet daxilində adresant və adresat üçün köhnə və yeni olan
informasiyaların növbələnməsi bədii mətnin təşkili mexanizmi
kimi özünü göstərir. Müxtəlif qrammatik əlamətlər, xəbərlərin
zamana görə uzlaşması, ayrı-ayrı nitq hissələrinə mənsub xü-
susi leksik vahidlər, sintaktik quruluşun təkrarı, dialoji nitq
Йардымчы информасийа блоку
Ясас информасийа
10
strukturu, tematik və rematik informasiyaların bir-birini iz-
ləməsi, mətn komponentlərinin xüsusi sıralanma qaydası da
mətnə, bədii mətnə məxsus komponentlərin daxili rabitəsini bir
qayda olaraq davamlı edir.
Şer–mətnlə nəsr–mətnin kontekstdaxili kompozisiyası bir-
birindən fərqlənir. Mətn-nəsrdə əhvalat, təsvir, birbaşa ifadə və
əsas informasiyalar mühüm yer tutur. Mətn-şerdə isə birbaşa
olmayan ifadə tərzi, əhvalatın olmaması, tərənnüm özünü
göstərir və bir qayda olaraq, yardımçı informasiyalar teksti
müşayiət edir.
11
§1. MƏTN VƏ İNFORMASİYA
Q
ədim və orta əsrlər türk yazılı abidələrinin dili üzərində
apardığımız müşahidələr göstərir ki, türk bədii mətni funk-
sional-məzmun və struktur forma elementlərini özündə birləş-
dirən xüsusi kontekstual struktur ilə xarakterizə olunur. Bunu
ilk növbədə mətnin funksional təyinatı tələb edir. Yəni YI—
YIII əsrlərə aid Orxon-Yenisey abidələrindən tutmuş orta əsrlə-
rin ümumtürk ədəbi dilinə (türki) qədər bütün yazılı mətnlər
üslubi funksionallıq nümayiş etdirirlər; bəzilərində (məsələn:
Orxon-Yenisey abidələri) aparıcı funksional üslublar inteqrativ
fakt səviyyəsində eyni mətn daxilində, digərlərində di-
ferensiativ fakt şəklində başqa-başqa mətnlər içərisində möv-
cud olur və ümumi tekst ilə xüsusi kontekstin aparıcı əla-
mətlərini müəyyən edir. Bu isə öz növbəsində bədii üslub
materialını, misal üçün, rəsmi üslub materialından fərqləndir-
məyə gətirib çıxarır. Fərqli materialların spesifik əlamətləri üs-
tünlük təşkil etsə də, məzmun və forma planındakı seçilmələr
xüsusilə nəzərə çarpır.
Türk bədii mətninin strukturu iki əsas komponenti birləş-
dirir: informasiya və informasiyanın ifadəsi. İnformativ struk-
tur şer və ya nəsr mətninin bazisini təşkil edir. İstənilən mətn
və ya sintaqmatik hüdudları olan dil vahidi informAasiyasız
mümkün deyil. İnformasiyanın azlığı və ya çoxluğu yarımçıq
sintaqmdan tam sintaqma doğru ən müxtəlif dil vahidlərinin
(söz birləşməsi, sadə cümlə, mürəkkəb cümlə, qarışıq tipli mü-
rəkkəb cümlə, mürəkkəb sintaktik bütöv) yaranmasını şərtlən-
dirir. Yəni informasiyanın həcmliliyi sintaktik vahidin quru-
luşca mürəkkəbliyini müəyyən etmiş olur. Məsələn, aşağıdakı
mürəkkəb sintaktik bütövdə informasiya predikativliyə, bitmə
intonasiyasına, modallığa malik dörd sintaktik vahidlə (cümlə
ilə) ifadə edilir:
12
Kafər aydır [I]: « Bəglər, Qazanın tölə-tölə şahbaz atlarını
binmişüz [II], altun-aqçasını yağmalamışuz [III], qırq yigidlən
oğlı Uruzı tutsaq etmişüz [IY], qatar-qatar dəvələrini yetmişüz
[Y], qırq incə belli qızlan Qazanın həlalını tutmışız [YI]. Bu
heyfləri biz Qazana etmişüz [YII]», - dedi (5, s. 43).
Əgər mətnin əvvəli və sonundakı aydır, dedi fellərinin
sintaktik təyinatı da nəzərə alınsa, onda mətnin bir sintaktik
vahid ilə – iki baş cümləyə malik tamamlıq budaq cümləli
tabeli mürəkkəb cümlə ilə ifadə edildiyi aydınlaşar.
Gördüyümüz kimi, mətn daxilində informasiyaların kəmiy-
yəti ilə sintaktik vahidlərin - cümlə formalarının sayı üst-üstə
düşməyə bilir. Bu müxtəlif variasiyalarla müşayiət olunur:
-bir sintaktik vahid bir informasiyanı bildirir; Altı yüz kafər
atlandı, qoyunun üzərinə alğar vardı (II b., s. 43);
-bir sintaktik vahid bir neçə informasiyanı bildirir; Kafər
aydır: « Bəglər, Qazanın tölə-tölə şahbaz atlarını binmişüz,
altun-aqçasını yağmalamışuz, qırq yigidlən oğlı Uruzı tutsaq
etmişüz (5, s. 43);
-bir informasiya bir neçə sintaktik vahidlə ifadə olunur; Hey
ana! Ərəbi atlar olan yerdə bir qulunı olmazmı olur? Qızıl
dəvələr olan yerdə bir köşəgi olmazmı olur? Ağca qoyunlar
olan yerdə bir quzucığı olmazmı olur? Sən sağ ol, qadın ana!
Babam sağ olsun! Bir mənim kibi oğul bulunmazmı olur? (5, s.
47).
Sonuncu varianta daha çox «Kitabi-Dədə Qorqud»dakı şer
mətnlərində, tərkibində frazeoloji vahidlərin, məcazların iştirak
etdiyi cümlələrdə təsadüf olunur.
«Kitabi-Dədə Qorqud»dakı sintaktik mətnlər mürəkkəb
sintaktik bütövlərdə informasiyanın inkişafını izləmək baxı-
mından daha çox maraq doğurur. Mətnlərdə informativ struk-
turun genişlənməsi, bir qayda olaraq, informasiyanın sayca
çoxalması hesabına baş verir. Proses iki xətlə gedir. Birinci
halda yeni olan informasiya köhnə olan informasiyadan intişar
tapır, bir-biri ilə əlaqəli iş, hərəkət, proses, hadisələrin ardıcıl
Dostları ilə paylaş: |