22
şərəfinə abidədə: Tenride bolmış, il etmiş bilqe kağan (MçŞm.
1; Tərcüməsi: Tanrıdan olmuş, dövlət yaratmış xaqan). İlk
cümlənin bu informativ təyinatı orta əsrlər türk yazılı
abidələrində – «Kitabi-Dədə Qorqud»un da dilində saxlanılır;
ilk cümlədə və ya mürəkkəb sintaktik bütövdə, bir qayda
olaraq, yuxarı instansiya, yaxud əsas obraz haqqında məlumat
olur. Bu baxımdan «Kitabi-Dədə Qorqud»un ayrı-ayrı
boylarında ilk mürəkkəb sintaktik bütöv fərqli informativ
funksionallıq nümayiş etdirə bilir. İnformativ məzmun:
-əsas obrazı xarakterizə edir. Rəsul əleyhissəlam zamanına
yaqın Bayat boyından Qorqud ata diyərlər bir ər qopdı. Oğuzın
ol kişi təmam bilicisiydi, -nə diyərsə, olurdı. Ğaibdən dürlü
xəbər söylərdi. Həq təala anın könlinə ilham edərdi (5, s. 31).
Məgər xanım, oğuzda Duxa Qoca oğlı Dəli Domrul deyərlərdi
bir ər var idi. Bir quru çayın üzərinə bir köpri yapdırmışdı.
Keçənindən otuz üç aqça alurdı, keçmiyənindən dögə-dögə
qırq aqça alurdı. Bunı neçün böylə edərdi? Anunçun ki,
«məndən dəli, məndən gücli ər varmıdır ki, çıqa mənümlə
savaşa, -deyirdi; mənim ərligim, bəhadirligim cılasunligim,
yigitligim Ruma, Şama gedə çavlana», -deyirdi (5, s. 79);
-yuxarı instansiya haqqında məlumat verir. Bir gün Qam
ğan oğlı xan Bayındır yerindən turmışdı. Şami günligi yer
yüzinə dikdirmişdi. Ala sayvanı gög yüzinə aşanmışdı. Bin
yerdə ipək xalicəsi döşənmişdi (5, s. 37). Qam ğan oğlı xan
Bayındır yerindən turmışdı. Qara yerin üstinə ağ ban evin
dikdirmişdi. Ala sayvan gög yüzinə aşanmışdı. Bin yerdə ipək
xalicəsi döşənmişdi. İç Oğuz, Taş Oğuz bəgləri Bayındır xanın
söhbətinə dərilmişdi. Baybörə dəxi Bayındır xanın söhbətinə
gəlmişdi. Bayındır xanın qarşısında oğlı Qarabudaq bay taya-
nub turmışdı. Sağ yanında Qazan oğlı Uruz turmış idi. Sol
yanında Qazlıq qoca oğlı bəg Yegnək turmışdı. Baybörənin
bunları gördügində ah eylədi. Başından əqli getdi. Dəstmalın
əlinə aldı, bögürü–bögür ağladı (5, s. 52);
23
-birbaşa əhvalatla başlayır. Məgər xanım, bir gün Oğuz otu-
rurkən üstinə yağı gəldi. Dün içində ürkdi, köçdi. Qaçub gedər-
kən Aruz qocanın oğlancığı düşmiş, bir aslan bulub götürmiş,
bəsləmiş. Oğuz yenə əyyamla gəlüb, yurdına qondı. Oğuz xa-
nın ilqıçısı gəlüb xəbər gətürdi. Aydır: «Xanım, sazdən bir as-
lan çıqar, at urar, apul–apul yürüyişi adam kibi. At basuban qan
sümürər» (5, s. 98). Üç oq, Boz oq yığnaq olsa, Qazan evin
yağmaladardı. Qazan gerü evin yağmalatdı. Əmma Taş oğuz
bilə bulınmadı. Həmin İç oğuz yağmaladı (5, s. 125).
«Kitabi – Dədə Qorqud» boylarında ilk mürəkkəb sintaktik
bütövlərin fərqli məzmun tutumlarını aşağıdakı cədvəl də əks
etdirir:
cədvəl 1
«Kitabi-Dədə
Qorqud» boy-
ları
Yuxarı
instansiya
haqqında
məlumat
Əsas obraz (baş
qəhrəman) haq-
qında məlumat
Birbaşa
əhvalatın
təsviri
Müqəddimə
+
Birinci
boy
+
İkinci
boy
+
Üçüncü
boy
+
Dördüncü
boy
+
Beşinci
boy
+
Altıncı
boy
+
Yeddinci
boy
+
Səkkizinci
boy
+
24
Doqquzuncu
boy
+
Onuncu
boy
+
On birinci
boy
+
On ikinci
boy
+
İlk cümlənin bu informativ müəyyənliyi qədim türk (runik)
yazılı abidələrindən orta əsrlər türk yazılı abidələrinə və
sonrakı dövrə doğru iki xətt üzrə inkişaf edir:
a) xüsusi semantik yük daşıyan ilk cümlənin bu
funksionallığı daha mürəkkəb sintaktik vahidə (mürəkkəb
sintaktik bütövə) ötürülür və onun bütün tərkib hissələri
arasında bu və ya digər səviyyədə yayılır. Müqayisə üçün
aşağıda verdiyimiz hər iki dövr yazılı abidələrinə aid
nümunələrdə demək olar ki, eyni informativ məzmun – yuxarı
instansiya ilə bağlı bilgi var. Və bu bilgi – informasiya bədii
mətn ilə bədii olmayan yazılı nümunədə başqa-başqa həcmə
malik sintaktik vahidlərdə yerləşmişdir:
Kültiqin şərəfinə
abidə
«Kitabi – Dədə Qorqud»
Tenri teq tenride bol-
mış türk bilqe ka-ğan
bu ödke olurtım (KltC.
1; Tərcüməsi: Tanrı ki-
mi göylərdə doğulmuş
türk müdrik xaqanı bu
taxta əyləşdim).
Qam ğan oğlı xan Bayındır yerin-
dən turmışdı. Ağ ban evini qra ye-
rin üzərinə dikdirmişdi. Ala sayvan
gög yüzinə aşanmışdı. Bin yerdə
ipək xalicəsi döşətmişdi. İç Oğuz,
Taş Oğuz bəgləri yığnaq olmışdı
(IX b., s. 104).
25
b) ilk cümlə başlığa çevrilir və orta əsrlərdə başlıqların
cümlə şəklində formalaşma ənənəsini doğurur. «Kitabi – Dədə
Qorqud»da:
İkinci boy – Salur Qazanın evi yağmalandığı boyı bəyan
edər (5, s. 42).
Dördüncü boy – Qazan bəg oğlı Uruz bəgin tutsaq oldığı
boyı bəyan edər, xanım, hey! (5, s. 68).
Səkkizinci boy – Basat Dəpəgözi öldürdigi boyı bəyan edər,
xanım, hey! (5, s. 98).
On birinci boy – Salur Qazan tutsaq olub oğlı Uruz çıqardığı
boyı bəyan edər (5, s. 116).
On ikinci boy – İç oğuza Taş Oğuz asi olub Beyrək öldügi
boyı bəyan edər (5, s. 123).
M.Füzulinin «Leyli və Məcnun» poemasında:
Bu Leylinin çırağla macərasıdır və ondan çareyi-dərdi-dil
təmənnasıdır (3, s. 77). Bu Leylinin ibni Səlama giriftar
olduğudur və yardan məhrum və müqəyyədi-əğyar olduğudur
(3, s. 94). Bu Nofəlin Leyli həşəmilə rəzm etdiyidir və rəzmdə
qalib olmayıb sülhə əzm etdiyidir (3, s. 103). Bu Məcnunun
zəncirə özün müqəyyəd etdiyidir və bəhanə ilə Leyli tərəfinə
getdiyidir (3, s. 110). Bu Zeyd vəfadarın Məcnuna xəbər
gətirdiyidir və ibni Səlam ilə Leylinin peyvəndi müjdəsini
yetirdiyidir (3, s. 128). Bu Məcnunun atası vəfatından xəbərdar
olduğudur və məzarinə yol bulduğudur (3, s. 153). Bu ibni
Səlamın keyfiyyəti-vəfatıdır və Leylinin ol bəladən nəcatıdır
(3, s. 171).
Makromətndə xüsusi əhəmiyyət daşıyan ikinci güclü nöqtə
sonluqda – finalda üzə çıxır. Yəni birinci cümlə (sonrakı
inkişafda mürəkkəb sintaktik bütöv) ilə yanaşı sonuncu cümlə
(mürəkkəb sintaktik bütöv) də türk bədii mətninin məzmun
strukturunda həlledici rol oynayır. Qədim türk (runik) yazılı
abidələrində mətnin sonuna yaxın ümumiləşdirici yekun
hissədə müəllifin – abidəni yazan və ya daşa həkk etdirənin adı
verilir. Oxşar hadisə «Kitabi – Dədə Qorqud» boylarında da
Dostları ilə paylaş: |