18
mövcud olan şirkətlərdə korporativ idarəetmə qanunvericiliyinin qeyri-səmərəliliyi
bir nömrəli problem olduğu müəyyən edilmişdir.
Korporativ idarəetmə sistemi şirkətin idarə edilməsi və ona nəzarət üçün nəzərdə
tutulmuş struktur və proseslərdən ibarət olub, əsas məqsədi şirkətlərdə ədaləti,
şəffaflığı və qarşılıqlı cavabdehliyi təşviq etməklə davamlı inkişafa nail olmaqdır.
Effektiv korporativ idarəetmə sistemi daha yaxşı nəzarət və strateji planlaşdırma,
əməliyyat risklərinin və məhkəmə çəkişmələrinin azalması deməkdir. Bu sistemin
tətbiqi şirkətlərdə şəffaflığı təmin etməklə şirkətlərin beynəlxalq nüfuzunu artırır,
investisiyaların cəlb olunmasını asanlaşdırır, cəlb olunan kapital üzrə xərcləri
azaldır.Bununla belə, korporativ idarəetmə sadəcə prosedur və qaydalardan ibarət
deyil. Bu, idarəetməyə fərqli baxışdır: "öz maraqlarını digərlərinin maraqlarında
görmək bacarığıdır".
Son illər dünya iqtisadiyyatında korporativ idarəetmənin əhəmiyyəti davamlı
olaraq artır. Xüsusilə, inkişaf etmiş qərb ölkələrində baş vermiş irimiqyaslı böhran
şirkətləri bu sahəyə diqqət ayırmağa sövq etmişdir.
Dünya iqtisadiyyatına sürətlə inteqrasiya edən ölkələrdə yerli şirkətlərin
beynəlxalq miqyasda rəqabətqabiliyyətliyini artırmaq, idxalatçı ölkədən ixracatçı
ölkəyə çevrilmək, ölkənin investisiya cəlbediciliyini artırmaq istiqamətində aparılan
dövlət siyasətini daha səmərəli təşkil etmək məqsədilə korporativ idarəetmə
institutları yaradılır.
Hazırda kapitalın cəlb edilməsi və kredit resurslarından fəal istifadə olunması,
Azərbaycanda fəaliyyət göstərən şirkət və təşkilatların çox aktual mövzusudu.
Kapitala olan yüksək tələbatı nəzərə alaraq, şirkətlər öz investisiya cəlbediciliyinin
təmin edilməsi üçün bir çox tələbləri ödəməlidirlər. Onlar vergi və nizamlanan
orqanları ilə qarşılıqlı qüsursuz tarixə , səhmdarların şəffaf tərkibinə, vaxtında və
düzgün hesabatlara və əlbəttə, yaxşı təşkil edilmiş keyfiyyətli korporativ idarəetməyə
malik olmalıdırlar. Məhz bu meyarlar şirkətlərə, kreditlər, investorlar, eləcə də
birbaşa investisiyalar cəlb edilməsinə kömək edəcək, bu da öz növbəsində kapital
bazarına
çıxmaq
imkanı
verəcək.
Əvvəllər
investorlar
şirkətlərin
19
rəqabətqabiliyyətliyini,
maliyyə
vəziyyətini
daha
çox
diqqət
mərkəzində
saxlayırdılarsa, hazırda korporativ idarəetmə indeksi daha aktual məsələyə
çevrilmişdir və ona görə də investisiya cəlb etməyə çalışan şirkətlər ilk öncə
korporativ idarəetmə sistemlərini təkmilləşdirməyə çalışmalıdırlar.
Həqiqətən korporativ idarəetmə problemi kifayət sayda maraqlı qruplar -
səhmdarlar, kreditorlar, qulluqçular, təchizatçılar, alıcılar, yerli əhali üçün
əhəmiyyətlidir. Bütün bu maraqlı şəxsləri korporasiyanın əmlakında «həmiştirakçı»
adlandırmaq olar . Bu anlayış altında investisiyaları tam və ya qismən yaradan və
beləliklə də korporasiyanın işinin keyfiyyətində maraqlı olan şəxslər nəzərdə tutulur.
Korporativ idarəetmədə hansı qrup «həmiştirakçılar» təmsil olunmalıdır sualı şirkət
qarşısında duran fundamental məsələdir. Bu mənada, korporativ idarəetmənin nə cür
həyata keçirilməsi məsələsinin mühümlüyü ayrıca şirkətin, yaxud ayrıca inzibati
vahidin çərçivəsindən kənara çıxır və bu da iqtisadi səviyyəcə daha ümumi
mülahizələrin nəzərə alınmasını tələb edir. (15, 73)
Şirkətlərdə korporativ idarəetmə problemlərinin yaranması:
Birincisi, şirkətin fəaliyyətinə kapital qoyan investorların müxtəlif qrupları
mövcuddur. Maliyyələşdirilmə həm səhmdar və həm də borc kapitalın hesabına
həyata keçirilir. Belə şəraitdə isə, səhmdarların və kreditorların maraqlarının
müxtəlifliyi daha xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Səhmdarların qalıq mənfəət adlanan bir
şeyi, yəni şirkətin gəlirindən onun kreditorlar, təchizatçılar, əməkdaşlar, hökumət və
s. qarşısındakı bütün öhdəlikləri üzrə məbləğlər çıxıldıqdan sonra qalan vəsaiti
almağa hüquqları vardır. Beləliklə, korporasiya tərəfindən bu və ya digər qərarın
qəbul edilməsi nəticəsində gözlənilən mənfəətin səviyyəsi yüksək olduqca
səhmdarlar daha yüksək mənfəət götürməyə ümid edirlər. Korporasiyanı borc
kapitalla təmin edənlər (istiqrazların sahibləri və banklar) isə, səviyyəsi onlar ilə
korporasiya arasındakı müqavilədə təsbit olunmuş mənfəəti götürürlər. Buna görə də
kreditorlar korporasiyanın yüksək gəlir almasında maraqlı olmaya da bilərlər. Onları
qoyduqları vəsaitlərin mütləq özlərinə qaytarılması daha çox maraqlandırır. Elə buna
görə də, kreditorlar investisiya alternativlərinin müəyyənləşdirilməsində müəyyən
20
konservatizm göstərməyə meyllidirlər və səhmdarlardan fərqli olaraq yüksək
mənfəətlərin alınmasına aparan, lakin eyni zamanda riskin yüksək səviyyəsi ilə bağlı
olan qərarlara çox az üstünlük verirlər. Maraqların bu konflikti borc kapitalın payı
çox olan və sahibləri yüksək riskli investisiya qoyuluşuna meyllənən korporasiyalar
üçün xüsusilə səciyyəvidir. Bu ona görə baş verir ki, uğurlu kapitalqoyuluşu və
yüksək gəlirlərin alındığı halda mənfəət yalnız sahibkarların payına düşür, investisiya
proqramı iflasa uğradıqda isə ən çox zərər çəkən kreditorlar olur. Hər necə olursa
olsun, şirkətin səhmdarları və kreditorlarının maraqlarının xarakterindəki fərqlər onu
ehtimal edir ki, bu qruplarda korporasiyanın idarə edilməsinə nəzarət üzrə fərqli
üsullar yarana bilər, eləcə də onları bu nəzarətin icrasına sövq edən bir-birindən fərqli
səbəblər əmələ gəlir.
İkincisi, korporasiyanın idarəetmə sistemindəki təmsilçilik problemi maliyyə
investorlarının mövcudluğu faktı ilə sona yetmir. Şirkətin fəaliyyətində bu və ya
digər formada öz payları olan investorların digər kateqoriyaları da vardır. Belə ki,
qulluqçular şirkət çərçivəsində uğurla istifadə oluna biləcək (şirkətdən xaricdə isə az
dəyərli olan) özlərinə məxsus səciyyəvi vərdiş və bacarıqlarını şirkətin ixtiyarına
verməklə bu investisiyaları həyata keçirirlər. Əgər şirkətlər məşğulluq üçün optimal
şərait yaratmaq iqtidarında deyilsə, şirkət və ya sənaye sahəsi üçün belə səciyyəvi
investisiya tipləri uğurla gerçəkləşdirilə bilməz. Əgər qulluqçular həqiqətən də
investordurlarsa (insan kapitalının təchizatçıları), onda onların maraqları maliyyə
investorları olan səhmdarların maraqlarından mühüm dərəcədə fərqlənə bilər.
Üçüncüsü, əgər biz korporasiyanın idarə edilməsi üzrə «qeyri-maliyyə»
investorlarının hüquqlarını tanıyırıqsa, biz onu da etiraf etməliyik ki, korporasiyanın
yalnız qulluqçuları bu cür investorlardan deyil, başqaları da var. Belə ki, bu və ya
digər korporasiyanın təchizatçıları çox hallarda başqa məqsədlərə yönəldilməsi
mümkün olmayan və yalnız korporasiyanın sifarişlərinin yerinə yetirilməsi üçün
istifadə olunan avadanlığa vəsait sərf edirlər. Məsələn, avtomobil sənayesi üçün
hissələr hazırlayan və konkret avtomobil müəssisəsini bu və ya digər detal və ya hissə
ilə təchiz edən istehsalçını təsəvvür edək. Bu detal və hissələr konkret istehsalçının
Dostları ilə paylaş: |