Azərbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet mag stratura m
Yüklə 0,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
81
Dünya miqyasında baş verən qlobal proseslərin ümumi strategiya dünyanın müxtəlif bölgə və ölkələrində istehsalın yerləşdirilməsinə istiqamət götürülməsi mikrosəviyyədə baş verən qloballaşmanın başlıca xüsusiyyətidir. Hazırda, TMK-ın xarakter etibarilə dünya miqyaslı fəaliyyəti qloballaşma prosesinin əsaslarından birinə çevrilmişdir. Qloballaşmanın əsas əlamətləri beynəlxalq əmək bölgüsünün xarakterində keyfiyyət dəyişikliklərinin baş verməsi, TMK kimi dünya iqtisadiyyatı subyektlərinin nüfuzetmə dairəsi və fəaliyyət miqyasının artması, qlobal iqtisadi proseslərə uyğunlaşmaq məqsədilə milli və beynəlxalq səviyyələrdə iqtisadiyyatın tənzimlənməsi sistemlərində dəyişikliklərin baş verməsi, istər hökumətlərarası, istərsə də qeyri- hökumət təşkilatlar səviyyəsində beynəlxalq iqtisadi təşkilatlar sisteminə aid funksiyaların əmələ gəlməsi və dəyişməsi, Beynəlxalq iqtisadi əlaqələr dünya təsərrüfatının bütün tərkib hissələrinin güclü dövlət olsa belə, hal-hazırda xarici aləmlə sıx qarşılıqlı şəkildə sıx əlaqəsi olmadan, mütləq səviyyə daşıyan özünə arxayınçılıq şə raitində inkişaf edə bilməz. Dünya birliyindən ibarət ola ayrı-ayrı ölkələr üçün iqtisadi qloballaşma proseslərinin nəticələrini qiymətləndirir. Beynəlxalq iqtisadiyyat nəzəriyyəsi onu birmənalı şəkildə təsdiq edir ki, xarici rəqabət üçün bazarların açılması, maliyyə mənbələri və investisiyaların ölkələr arasında hərəkət etməsinin və beynəlxalq ticarətin intensivləşdirilməsi dünya istehsalının artımı və dünya istehsal amillərinin daha da səmərəli şəkildə istifadə edilməsi üçün imkanlar yaradır. Deməli, qloballaşma bu prosesdə iştirak edən ölkələrin mümkün olan qazancı ilə bağlıdır. Xüsusilə, qloballaşmanın təsərrüfat həyatının genişmiqyaslı liberallaşması ilə birləşməsi şə raitində birləşən qlobal əmtəə və maliyyə bazarlarında eyni zamanda baş verən rəqabətin intensivləşməsi neoliberal qloballaşma modelinin əsas məzmunun təşkil edir 82
və bu güclülərə rəqabətdə uduzan ayrı-ayrı kompaniyalar üçün (ayrı-ayrı ölkələr üçün) yarana biləcək labüd risklərlə rastlaşmaq deməkdir. Onu da nəzərə almaq lazımdır ki, qloballaşmanın inkişaf etmiş ölkələrə verə biləcəyi səmərəsi kifayət qədər böyükdür. Dünya bazarlarının iştirakçısı olan ən güclü kompaniyaların mənzil-qərargahları və həmçinin, əsas olan maliyyə ehtiyatları, dünyanın qabaqcıl elmi-texniki və texnoloji potensialı məhz burada yerləşmişdir, müxtəlif istənilən sahəsinin bağlanması, gəlirin yenidən bölüşdürlməsi və mümkün sosial bərabərsizliyin artması şəklində yarana biləcək risklər dövlətin apardığı sosial siyasət nəticəsində qismən kompensasiya edilir. Keçid iqtisadiyyatına malik və inkişaf edən ölkələrdə bu məsələ ilə bağlı olan vəziyyət tamam fərqli xarakter daşıyır. Dünya bazarlarında bu ölkələrin malik olduğu rəqabət aparma mövqeləri daha zəif olması üzündən qloballaşmanın faydası onlar üçün heç də həmişə əyani şəkildə hiss edilmir, halbuki, onların az inkişaf etməsi səbəbi üzündən risklərin neytrallaşdırılması imkanları da inkişaf etmiş ölkələrlə müqayisədə azlıq təşkil edir. Ə yalət və yarıməyalət xarakterli iqtisadiyyatlarda öz iqtisadi fəallığını genişləndirən inkişaf etmiş ölkələrin TMK-ları kömək qəbul edən ölkələrin milli maraqlarına əksər hallarda etinasız yanaşır. Transmilli korporasiyalar istər həmin ölkələrin daxili mənbələrini, istərsə də beynəlxalq istehsal amillərini (informasiyanı, menecmenti, kredit vəsaitləri, nəqliyyat və s.) istifadə edir. TMK-lar yerli kompaniyalara qarşı güclü rəqabətin aparılmasına səbəb olur və daxili bazarda onları sıxışdırır. Qəbul edən ölkələrdə onlar təsərrüfatçılıq fəaliyyətinin aparılmasında yerli müəssisələrlə müqayisədə imtiyazlı şəraitin tez-tez əldə olunmasına nail olur və bunu yerli infrastrukturdan istifadə haqqının və vergilərin və digərləri hesabına həyata keçirir. Qazanc əldə etmək məqsədilə onların apardığı fəaliyyət milli təsərrüfatın strukturu və daxili istehsal əlaqələrinin pozulması, sosial-iqtisadi konfliklərin yaradılması və ölkədə mövcud siyasi vəziyyətin kəskinləşməsinə gətirib çıxarda bilər.
83
Müəyyən ölkə üçün iri hesab edilən xarici TMK-la yanaşı, eyni bazar şəraitində fəaliyyət göstərən kiçik və orta həcmli milli müəssisələr qloballaşmanın mövcudluğundan itkiyə daha çox məruz qalır. Nəhənglərlə rəqabətin aparılmasına davam gətirmək onlar üçün çətindir və eyni zamanda bir qayda olaraq vergitutma sahəsində daha imtiyazlı şəraiti əldə etmək üçün onlar lobbiçilik imkanlarından məhrumdur. Daha az inkişaf etmiş ölkələrin maliyyə bazarlarına ilk əvvəl spekulyativ səciyyə daşıyan xarici maliyyə kapitalının nəzarətsiz daxil olub və axıb getməsi məsələsinə dair qeyd etmək lazımdır ki, bu təqdirdə həmin ölkələr son dərəcə zəifləmiş olur. Son 20 illiyin təcrübəsi (1994-1995-ci ildə Meksikada baş verən böhranlar, 1997- ci ildə baş verən Asiya maliyyə böhranı, bundan sonra Rusiya, Braziliya və Argentinada baş verən böhranlı hadisələr) əsaslı şəkildə göstərmişdir ki, qlobal maliyyə kapitalının ölkələrarası axını nəinki keçid iqtisadiyyatı və inkişaf edən ölkələrinin maliyyə və fond bazarlarının “dağılmasına”, həmin ölkələrin milli valyutalarının sabit qalmasının pozulmasına səbəb olur və həmçinin, həmin ölkələrin təsərrüfatının real sektorunda son dərəcə mənfi nəticələrə gətirib çıxardır. Maliyyə bazarlarında böhranlı vəziyyətin inkişaf etməsinə müqavimət göstərmək üçün inkişaf etmiş ölkələrin iqtisadiyyatı daha çox imkanlara malikdir. Beləliklə, qloballaşma prosesləri bir çox hallarda qabaqcıl iqtisadiyyatların inkişaf səviyyəsinin artmasına və bunlardan zəif ölkələrin dünya iqtisadiyyatında tutduğu mövqeyinin zəifləməsinə gətirib çıxardır. Keçid iqtisadiyyatına malik olan və inkişaf edən ölkələrin əksəriyyəti inkişaf etmiş ölkələrdən texnoloji asılılıq vəziyyətinə düşür: yəni, müasir texnologiyaların mürəkkəbləşməsi onların az inkişaf etmiş ölkələrdə işlənməsini sərfəli etmir, mənimsənilmiş texnologiyalar isə ilk növbədə yüksək ixtisaslı və yüksək təhsilli mütəxəssislərin çatışmaması üzündən komprimentar amillər tez-tez effektiv şəkildə istifadə etmək mümkün olmur. Bu cür ölkələri təmsil edən qruplar arasında mövcud olan texnoloji uçurum daha da dərinləşir. Yüklə 0,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|