Azərbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet

obyekti  kimi  aqrar  təsərrüfatlarda  torpaq  üzərində  mülkiyyət  və  ondan  istifadə 
hüquqları,  yaradılan  əmlak  üzərində  ümumi  və  fərdi  mülkiyyət  hüquqlarının  təsbiti, 
ə
məyin  təşkili,  əmək  intizamı,  əməyin  ödənilməsi  və  mühafizəsi  sferasında  yaranan 
münasibətlər,  təşkilatı-idarəetmə  ilə  bağlı  münasibətlər,  müqavilə  münasibətləri, 
büdcə - vergi münasibətləri, mülkiyyət hüququnun həyata keçirilməsi ilə bağlı digər 
şə
xslərlə  yaranan  münasibətlər  və  üçüncü  şəxslərlə  bağlı  delikt  münasibətləri  çıxış 
edir
1
 
Dünyanın bir sıra ölkələrində aqrar sahənin fəaliyyətinin nəzəriyyə və təcrübəsi 
göstərir  ki,  bu  sahənin  fəaliyyətinin  tənzimləmə-sində  dövlət  mühüm  rol  oynayır. 
Dövlətin bu cür müdaxiləsinin obyektiv zərurəti bir sıra amillərlə şərtlənir. 
Birincisi,  elə  iqtisadi  funksiyalar  var  ki,  bazar  mexanlzmi  öz  təbiətinə  görə 
həmin funksiyaları yerinə yetirə bilmir. Bu cür funksiyalara ətraf mühitin qorunması 
və  yaxşılaşdırılması,  kənd  təsərrüfatı  sahəsində  təhsil  sisteminin  təşkil  edilməsi, 
istehsal edilən məhsulun keyfiyyətinə daim nəzarət edilməsi və başqa məsələlər aiddir. 
kincisi,  rentabelliyinin  aşağı  olması  və  əsaslı  vəsait  qoyuluşlarının 
(infrastruktur,  elmi  tədqiqat  işləri  və  ş.)  öz  xərcini  çıxarma  müddətinin  çox 
olduğuna  görə  xüsusi  kapital  üçün  sərfəli  olrnayan  bəzi  mühüm  problemlərin  həll 
edilməsi bu məsələyə kompleks şəkildə və geniş miqyasda yanaşmağı tələb edir. 
Üçüncüsü,  bazar  sisteminin  özünütənzimləmə  imkanlarının  məhdud  olması  bir 
sıra  funksiyaları  yerinə  yetirməyə  imkan  vermir  və  həmin  funksiyaları  dövlət  öz 
üzərinə  götürməlidir.  Məsələn,  səmərəli  tələblə  təklif  arasında  tarazlığın  qorunması, 
məşğulluğun  optimal  səviyyədə  saxlanması,  məhsul  istehsalçıları  arasında  səmərəli 
rəqabətin  təıjıin  edilməsi,  inhisarçılığın  yaranmasının  qarşjsının  alınması  dövlətin 
vəzifəsidir. 
Keçid dövrünü yaşayan ölkələrin. sösial-iqtisadi həyatında böhranlı vəziyyətin 
yaranması  istər  milli  iqtisadiyyatda  və  istərsə  də  beynəlxalq  iqtisadi  münasibətlər 
sigtemində mənfi meyllərin kök salmasına gətirib çıxara bilər. Bura aşağidakıları aid 
etmək olar: 
• 
qloballaşmaqda  olan  dünyada  inkişaf  etmiş  dövlətlərlə  inkişaf  etməkdə  olan 
dövlətlər arasındakı iqtisadi diferensiasiyänın kəskin şəkildə artması;  

---

• 
milli  iqtisadiyyatdä  örta  təbəqənin  sürətlə  aradan  qalxması  və 
cəmiyyətin kəskin şəkildə  və kasıblara bölünməsı 
Bütün  bunlar  cəmiyyətdə  təbəqələşfnənin  güclənməsinə  gətirib  çıxaran  hal 
kimi  dəyərləndirilməlidir.  Qloballaşmaqda  olan  dünyada  ölkələr  arasındakı  iqtisadi 
diferensiasiyanın  güclənməsi  prinsip  etibarı  ilə  bir  qrup  dövlətlərin  iqtisadi 
sərvətlərinin,  siyasi  hakımiyyətlərının  və  nüfuzlarının  genişlənməsinə,  eyni  zamanda 
ictinıai-siyası  və  sosıal-iqtisadi  vassal  ölkələrin  sayının  çoxalmasına  gətirib 
çıxaracäqdır. 
Analoji  vəziyyət  ölkədaxili  milli  iqtisadiyyatda  mənfi  meyllər  ya-ratmış  və 
onlardan  yan  keçmək  qeyri-mümkündür.  qtisadiyyatın  aq-rar  sektorunda  mövcud 
olan  böhranlı  meyylər  ilk  növbədə  kənd  tə-sərrüfatı  əmtəə  istehsalçılarının  maliyyə 
təsərrüfat  fəaliyyətinin  zərər-lə  başa  çatmasına  gətirib  çıxarır.  Bu,  istehsalçılann 
növbəti ildə öz təsərrüfat-maliyyə işlərini davam etdirmək, daha doğrusu, geniş təkrar 
istehsalı həyata keçirmək imkanlarını məhdudlaşdırır. Belə bir şəraitdə əcnəbi əmtəə 
istehsalçıları  tərəfindən  daxili  ərzaq  bazarına  dempinq  siyasəti  daha  da  fəallaşır. 
Yekunda bazara məhsul çıxaran yerli fərdi qurumlar bazarı tərk etmiş olur. Növbəti 
illərdən etibarən isə əcnəbi əmtəə istehsalçıları ölkənin daxili bazarında rəqabətsız bir 
mühitlə qarşılaşır və özlərinin inhisar qiymətlərini diktə etmək şansını qazanırlar. Belə 
olgn halda milli iqtisadiyyatın səmərəliliyini yüksəltmək, yerli əmtəə istehsalçılarının 
maliyyə  fəaliyyətinin  gəlirliyini  artırmaq,  ölkənin  ərzaq  və  iqtisadi  təhlükəsizliyini 
təmin  etmək  məqsədilə  bütövlükdə  aqrar  sənaye  sahəsinin  dövlət  tənzimlənməsinə 
ehtiyacı  özünü  kəskin  sürətdə  büruzə  verir.  Dünyanın  inkişaf  etmiş  ölkələrinin 
təcrübəsini təhlil edib belə qənaətə gəlmək olur ki, aqrar sahənin səmərəli fəaliyyətinə 
dövlət  yardımı  aqrar  sektorun  dövlət  tənzimlənməsinə  yönələn  tədbirlər  sistemi 
vasitəsilə reallaşdırılır. 
Bazar  münasibətlərinə  keçmiş  ölkələrlə  müqayisədə  keçid  dövrünü  yaşayan 
postsosialist  ölkələrində  iqtisadiyyatın  dövlət  tənzimlənməsi,  onun  prinsipləri  və 
funksiyaları  özünəməxsus  xüsusiyyətlərilə  xarakterizə  olunur.  Bazar  modelinə 
ə
saslanan  ölkələrin  iqtisadiyyatının  aqrar  sahəsində  səmərəli  bazar  infrastrukturları 
fəaliyyət göstərir və bu, kənd təsərrüfatı əmtəə istehsalçıları ilə istehlakçılar arasında 

---

paritet sosial-iqtisadi münasibətlər sisteminin formalaşmana əsaslı təsir edir. 
Keçid  dövrünü  yaşayan  ölkələrdə  isə  keçmiş  iqtisadi  nıunasibətlər  sisteminin 
liberallaşdırılması və yeni iqtisadi münasibətlərin yaradılması daha çox siyasi xarakter 
daşıdığından riisbətən ləng həyata keçirilir. Problemə səbəb nəticə əlaqələri baxımından 
yanaşdıqda dövlətin iqtisadiyyatın aqrar sektoruna səmərəli müdaxiləsi bir sıra speşifik 
xüsusiyyətlərə malik olmaqla çoxsaylı çətinliklərlə qarşılaşır. 
Bütövlükdə aqrar iqtisadiyyatın tənzimlənməsi zamanı dövlətin yerinə yetirdiyi 
funksiyalara aşağıdakıları aid etmək olar: 
• 
aqrar 
bölmədə 
səmərəli 
bazar 
subyektlərinin 
formalaşdırılması 
və  onların  inkişafına  hərtərəfli  yardım  göstərilməsi  (Aqrar  bölmədə  səmərəli  bazar 
subyektlərinin  yaradılması  əsasən  real  mülkiyyətçilər  və  sahibkarlar  ordusunun 
yaradılması,  meneçerlər,  satıcılar,  vasitəçilər  və  digər  infrastruktur  subyektlərinin 
formalaşdırılması ilə bağlıdır); Bu yardım daha çox kadrların hazırlanması və yenidən 
hazırlanması  sahəsində  tədbirlərin  həyata  keçirilməsini  özündə  əks  etdirir.  Nəzərə 
alınsa  ki,  keçid  dövrü  ölkələrində  regionlar  üzrə  yeni  yaradılan  təsərrüfat 
subyektlərinin,  o  cümlədən  fermerlərin  iqtisadi  təhsil  və  savadlılıq  səviyyəsi  aşağı 
olur, onda dövlət tərəfindən həyata keçiriləcək tədbirlərin əhəmiyyətliliyi daha aydın 
görünür. 
•  ə
halinin  ərzaq  məhsullanna  olan  tələbatının,  sənayenin  kənd  təsərrüfatı 
xammalına  olan  ehtiyacının  ödənilməsinin  dövlət  tərəfindən  stimullaşdırılması; 
Bütövlükdə  bu  proses  yerli  əmtəə  istehsalçıları  tərəfindən  istehsal  edilən  məhsulların 
keyfiyyətinin  yüksəldilməsinə  və  eyni  zamanda  əhalinin  alıcılıq  qabiliyyətinin 
artırılmasına  yönəldilən  təxirəsalınmaz  tədbirlərin  işlənib  hazırlanmasını  da  özündə 
ə
ks  etdirir.  Qeyd  edilən  dövlət  tənzimlənmə  funksiyalarının  yerinə  yetirilməsi, 
xüsusilə  əhalinin  alıcılıq  qabiliyyətli  tələbinin  stimullaşdırılmasına  yönələn  tədbirlər, 
ə
halinin  müxtəlif  qruplarına  verilən  pensiyalann,    müavinətlərin  və  digər 
kompensasiyaların  həcminin  artınlmäsını  nəzərdə  tutur.  nkişaf  etmiş  ölkələrin 
təcrübəsi  göstərir  ki,  əhalinin  gəlirlərinin  artırılmasına  yönəldilən  tədbirlər  əmək 
haqqının,  dövlət  tərəfindən  verilən  müavinətlərin,  pensiyaların  və  digər  transferlərin 
artırılması  ilə  yanaşı,  əmək  qabiliyyətli  əhalinin  səmərəli  məşğulluluğunun  təmin 

---