Azərbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVL

 
39
Onlar  işləyib-ödəmə  sistemini  genişləndirmək  yolu  ilə  tə-
sərrüfata  sərf  olunan  xərclərin  pulunu  azaltmağa  çalışırdılar. 
ş
ləyib-ödəmə sisteminin üstün yer tutduğu rayonlarda təhkim-
çilik  qalıqlarının  güclənməsi  müşahidə  olunurdu.  şləyib-
ödəmə sisteminin əsas bazası ortabab kəndlilər idi. Kəndlilərin 
təbəqələşməsi  prosesində  ortabab  təbəqənin  azalması  işləyib-
ödəmə  sisteminin  təsərrüfatın  kapitalist  sistemi  tərəfindən 
sıxışdırılmasına səbəb olurdu. 
 
Volqaboyunda kapitalist qaydaları əsasında qurulan bir 
sıra  təsərrüfatlar  meydana  gəlmişdi.  Burada  muzdlu  əməkdən, 
təkmil istehsal alətlərindən, bəzən isə kənd təsərrüfatı maşınla-
rından  istifadə  olunurdu.  Burjuaziya  nümayəndələri,  rus  zadə-
ganları  və  ayrı-ayrı  mülkədarlara  məxsus  olan  bu  cür  təsərrü-
fatların sayı o qədər də çox deyildi. Lakin ümumilikdə islahat-
dan  sonra  Volqaboyunun  kənd  təsərrüfatında  kapitalist  müna-
sibətləri  inkişaf  etməyə  başlamışdı.  Orta  Volqaboyu  rayon-
larında kəndlilərin vəziyyəti xüsusilə ağır idi. Bu yerlərdə ciddi 
torpaqsızlıqla  yanaşı,  təhkimçilik  qalıqları  da  güclü  idi. 
Ə
halinin  təbii  artımı  nəticəsində  torpaqsızlıq  getdikcə  artırdı. 
Bu isə kəndlinin iqtisadi cəhətdən mülkədardan asılılığını daha 
da gücləndirirdi. Bu dövrdə çarizmin köçürmə siyasətinin geniş 
miqyas alması da yerli kəndlilərin torpağa ehtiyacını artırmışdı. 
 
Təhkimçilik  hüququ  ləğv  edilən  zaman  Rusiyada  iri 
sənaye  başlıca  olaraq  manufakturadan  fabrikə  keçid  pilləsində 
idi.  Sənayedə  icbari  əmək  üstün  yer  tuturdu  ki,  bu  da  texniki 
tərəqqini  ləngidirdi.  Təhkimçilik  hüququnun  ləğv  edilməsi 
sənayedə  icbari  əməyi  aradan  qaldırdı.  Lakin  muzdlu  əməyə 
keçilməsi asan iş deyildi və müvafiq sahələrdə istehsalın azal-
masına səbəb olurdu. Təhkimçilik hüququnun ləğvindən sonra 
Rusiyada  kapitalist  sənayesi  inkişaf  etməyə  başlamışdı. 
Volqaboyu  rayonlarında  fabrik-zavod  sənayesi  kapitalist 
inkişaf yoluna keçirdi. 80-ci illərdə istehsalın təmərküzləşməsi 
ilə iri kapitalist sənaye sahələri yaranırdı. Sənayenin inkişafı ilə 
ə
laqədar  burjuaziya  və  fəhlə  sinfi  formalaşırdı.  Sənaye  sahə-
downloaded from KitabYurdu.org

---

 
40
lərinə  milli  kapital  qoyuluşu  getdikcə  artırdı.  Tatar  milli  bur-
juaziyası  yerli işçi qüvvəsindən istifadə etməyə çalışırdı. Milli 
burjuaziya əldə etdiyi kapital hesabına yeni xəz, dəri və başqa 
yüngül sənaye müəssisələri açırdı. 
 
Başqırdıstanda  kapitalizmin  inkişafı  dağ-mədən,  meşə 
və  fabrik-zavod  sənayesində  özünü  göstərirdi.  Başqırdıstanda 
kapitalist  sənayesinin  inkişafı  ilə  bərabər  bir  çox  sənət  sahə-
lərinin  manufaktura  səviyyəsinə  yüksəlməsi  cəmiyyətdə  əsaslı 
dəyişikliklərin  baş  verməsinə  səbəb  olmuşdu.  Kapitalist  cə-
miyyətinin  burjuaziya  və  fəhlə  sinfi  təşəkkül  tapmışdı.  Səna-
yenin  inkişafına  baxmayaraq  Başqırdıstan  yenə  də  Rusiyanın 
kənd təsərrüfatı bölgəsi olaraq qalırdı. 
 
Rusiyada  iri  fabrik-zavod  sənayesi  ilə  yanaşı  nəqliyyat 
da inkişaf edirdi. Dəmiryol tikintisinin, çaylarda və dənizlərdə 
gəmiçiliyin sürətlə inkişaf etməsi islahatdan sonrakı dövr üçün 
səciyyəvi idi. Su yolları ilə daşınan yüklərin əsas hissəsi Volqa 
hövzəsinin və onu Baltik dənizi ilə birləşdirən su sistemlərinin 
payına  düşürdü.  XIX  əsrin  80-ci  illərində  dəmiryol  çəkilişi 
sürətlə davam edirdi. Bu onillik ərzində Batuma qədər uzanan 
Zaqafqaziya  dəmiryolu,  Aşqabada  qədər  uzanan  Zakaspi 
dəmiryolu,  Volqa  üzərindəki  Pokrovskdan  Ural  çayına  qədər 
Ural dəmiryolu, Xarkov və Donbası Orta və Aşağı Volqaboyu 
ilə  birləşdirən  Xarkov-Balaşov-Kamışin  dəmiryolu  çəkilmişdi. 
1880-1890-cı  illərdə  dəmiryollarında  yük  daşınması  iki  dəfə 
artmışdı.  Dəmiryol  çəkilişi  və  dəmiryolları  ilə  yük  daşınma-
sının  artması  rayonlararası  əlaqənin  və  təsərrüfat  əlaqələrinin 
möhkəmlənməsinə  səbəb  olurdu.  Dəmiryol  çəkilişinin  geniş-
lənməsi bir-birindən çox uzaq iqtisadi rayonları olan Rusiyada 
daxili  bazarın  genişlənməsi  və  dünya  bazarı  ilə  ticarət  əla-
qələrinin  möhkəmlənməsinə  səbəb  oldu.  Yollar  həm  dövlət 
tərəfindən, həm də xüsusi şirkətlər tərəfindən çəkilirdi. 
 
Sibirin kənd təsərrüfatı ilk növbədə mərkəzi Rusiya qu-
berniyalarından  mülkədar  torpaq  sahibliyinin  olmaması  ilə 
fərqlənirdi.  Bundan  başqa,  Sibirdə  əkinçiliyə  yararlı  olan  və 
downloaded from KitabYurdu.org

---

 
41
hələ  becərilməyən  çoxlu  torpaq  var  idi.  Buna  görə  də  Sibir 
kəndlilərinin  bir  çoxu  Rusiyanın  əhalisi  sıx  olan  yerlərinin 
kəndlilərindən  yaxşı  yaşayırdılar.  Lakin  Sibir  kəndində  çox 
zaman  varlılara  muzdurluq  edən  yoxsullar  da  var  idi.  Sibirin 
geniş torpaq sahələri Rusiyadan köçüb gələnlərin diqqətini cəlb 
edirdi.  Lakin  60-70-ci  illərdə  köçüb  gələnlər  hələ  çox  deyildi. 
Sibirə ildə 12 minədək adam köçüb  gəlirdi. 90-cı illərdə Sibir 
dəmiryolunun  çəkilməsinin  köçmə  hərəkatı  üçün  böyük  əhə-
miyyəti  oldu.  O,  Sibirə  köçənlərin  yolunu  xeyli  asanlaşdırır-
dı.1881-ci  ildən  1900-cü  ilədək  Sibir    və  Uzaq  Şərq  quber-
niyalarına  təxminən  bir milyon  adam  köçmüşdü.  Sibirə  köçüb 
gələnlərin  sayı,  Sibir  əhalisinin  təbii  artımından  xeyli  çox  idi. 
Köçənlərin əsas axını Qərbi Sibirə, xüsusilə Altaya yönəlmişdi. 
 
Sibir dəmiryolunun çəkilməsi Sibir taxılının Rusiya ba-
zarına  çıxarılmasına  yol  açdı.  Sibirdə  buğda  əkini  artmağa 
başladı.  Sibirdə  dincəqoyma  tarlaçılıq  sistemi  üstün  yer  tutur-
du.  Dəmiryolu  sayəsində  Qərbi  Sibirdə  yağ  istehsalı  inkişaf 
etməyə başladı. Yağ qismən daxili bazara aparılır, əsas etibarı 
ilə  xaricə  ixrac  edilirdi.  Beləliklə,dəmiryol  çəkilişi  XIX  əsrin 
axırlarında Sibirdə  taxılçılığın və maldarlığın inkişafına şərait 
yaratdı.  Rusiyanın  kənd  təsərrüfatında  Sibirin  rolu  artmağa 
başladı. 
 
Rusiyanın  milli  ucqarları  arasında  Krım  kapitalizmin 
inkişaf  sürətinə  görə  xeyli  fərqlənirdi.  slahata  qədər  Krımda 
ə
mtəə-pul  münasibətləri  də  inkişaf  etmişdi.  Təhkimçilik 
hüququnun ləğvi və Krıma dəmiryolun çəkilməsi buraya daimi 
və mövsümi işləmək üçün ucuz işçi qüvvəsinin axınını güclən-
dirmişdi. Dəmiryol xəttinin çəkilişi Krımın iqtisadiyyatının in-
kişafında mühüm rol oynayırdı. Belə ki,dəmiryolu Krımı Rusi-
yanın  mərkəzi  sənaye  rayonları  ilə  əlaqələndirir,  kənd  təsər-
rüfatı məhsullarının daşınmasını asanlaşdırırdı. Krımda da yeni 
müəssisələr  açılmışdı.  Sevastopolda  ən  iri  müəssisələr  gəmi 
təmiri müəssisələri idi. Krımda torpağın iri torpaq sahiblərinin 
ə
lində  cəmlənməsi  prosesi  güclənmişdi.  Kəndlərdə  ictimai 
downloaded from KitabYurdu.org

---